Таниқли адиб Габриэль Гарсиа Маркес 87 ёшида Мехикода вафот этди.

   Яратган кўнглимга солдими, пайшанба куни Гарсиа Маркесга бағишланган мақола ва адибнинг яқинда ўзбек тилига таржима қилинган ҳикоясидан ибрат саҳифани тайёрлаб, эртага (яъни бугун) эълон этишни ўйлаган эдим. Тонг саҳар Самарқандга учишим керак, ухлаб қолмай деб туни билан бедор ўтириб, бир маҳал буюк адибнинг оламдан ўтгани ҳақидаги хабарни ўқиб қолдим.

Бундан салкам ўттиз йил илгари Парижда нашр этиладиган машҳур “Юманите” газетасида чоп этилган Габриел Гарсиа Маркес ҳақидаги мақолани ва унинг сўнгги йилларда ёзган «Кулмайдиган одам» ҳикоясини ҳавола этмоқдамиз. Габриел Гарсиа Маркес ҳақида кўп нарсалар айтилган ва ёзилган — ажойиб хаёлпарастлиги, сўз устаси эканлиги, хаёлнинг воқелик билан сеҳргарларча уйғунлашиб кетиши… У воқеа-ҳодисаларни ажиб тўқиб чиқарувчи бўлиб қолавериши мумкин эди. Бироқ унинг илдизлари кундалик турмушга, воқеликка илдиз отган, оёғи ердан узилмаган, шунинг учун ҳам ҳаракатдан тўхтамайди.

МУХБИРЛИК ЁНДАФТАРЧАСИГА ЭГА ЁЗУВЧИ
Маъсума Аҳмедова тайёрлаган

Нобел мукофоти совриндори, ХХ асрнинг забардаст адибларидан бири Габриел Гарсиа Маркес номи адабиёт мухлиси бўлган ҳар бир кишига яхши таниш. Колумбиялик ёзувчи, аввало, журналист Габриел Гарсиа Маркеснинг “Юз йил танҳоликда”, “Мустабиднинг кузи” романлари қисқа вақт ичида кўп миллионли китобхонлар аудиториясини ўзига ром этди.

Биз эътиборингизга Парижда нашр этиладиган машҳур “Юманите” газетасида бундан салкам ўттиз йил илгари чоп этилган Габриел Гарсиа Маркес ҳақидаги мақолани ҳавола этмоқчимиз. Ҳақиқий бадиий асар даврлар ўтса-да, ўз қимматини йўқотмайди. Шунингдек, асл асари каби ёзувчининг номи ҳам ўчмайди, ёзувчи шахси, ижоди, ҳаётига бўлган қизиқиш ҳеч қачон сўнмайди. Орадан неча ўн йиллар ўтган бўлса ҳам ушбу мақола ҳозирги кун ўқувчисини ҳам жалб этади.

Мухбирга айланган ёзувчи. Буни қандай тушуниш мумкин — бу Габриел Гарсиа Маркес томонидан қилинган даъватми ёки вақтинчалик ижодий танаффусми?

Мен (мақола муаллифи Жан Ортиз) у билан Гаванада учрашиб қолдим. У мана тўртинчи йилдирки, ўзини журналистикага бағишлаган ва Кубага эҳтимол шу мақсадда боргандир.
Кўпчилик “Юз йил танҳоликда” ва “Мустабиднинг кузи” номли ажойиб романлар, кўпгина қиссалар ва ҳикоялар муаллифи бўлган, замонавий насрнинг олдинги қаторида бораётган ёзувчи нега бирдан журналистга айланиб қолганлигига ажабланади. Лекин ёзувчи Маркес ижодини айнан журналистикадан бошлаганини ёдда тутинг.

— Дастлаб ижод қилишга мойиллигим репортаждан бошланган десам бўлади, — дейди у. — Мен ижодимни Колумбияда журналистлик пиллапоясининг энг паст даражадаги ва энг кам ҳақ тўланадиган мухбирликдан бошлаганман. Шундай бўлса-да, мен қилаётган иш чинакам журналистика майдони эди — ёзадиган воқеа-ҳодисалар тўлиб-тошиб ётар, кураш ҳам бисёр эди. Афсуски, мен ишлаётган газета кўп ўтмай (бу Боготада чоп этиладиган “Эспектадор” газетаси эди) Колумбия диктатори Рохас Пиниля томонидан ёпиб қўйилди. Шундан сўнг Габриел Гарсиа Маркес Париж томон йўл олади, бу ерда 1955 йилдан 1958 йилгача яшайди. У мусофирликда баъзида чўнтагида сариқ чақасиз кун кўради. Куба инқилобидан сўнг у “Пренса Латина” ахборот агентлигига ишни йўлга қўйишларида ёрдам беради. 1961 йилдан бу ерда ҳам ишламай қўяди. Гоҳ-гоҳида турли нашрларда имзосиз мақолалар чоп этар, лекин аксарият вақтини адабиётга бағишлай бошлади.

“Юз йил танҳоликда” романи Маркесга катта шуҳрат келтирди. У энди ана шу шуҳрат туфайли кун кечириш азобидай моддий ташвишлардан қутилди ва бадиий ижод учун айни керакли зарурият — молиявий мустақил бўлди, бировга қарам бўлмади. Маркес яна мақолалар ёза бошлади, энди ўзи эътироф этганидай, мақолалари “иш берувчи хўжайинлар манфаатлари ва қарашларига зид эмасди”. Гарчанд шундай бўлса-да, унинг материаллари кўпинча мухолифат нашрларида, масалан, Колумбияда чиқадиган “Алтернатива” журналида чоп этиларди.

1973 йил Чилида юз берган давлат тўнтариши ижодкор йўлини белгиловчи асосий мўлжал бўлиб хизмат қилди, бу воқеа ёзувчини журналистикадан олислаб кетишига хизмат қилди. У “Мустабиднинг кузи” романини тугатиб, нуқта қўяр экан, 1975 йили очиқчасига эълон қилади: “Токи мамлакатда Пиночет режими қуламагунига қадар адабий асар ёзмайман!” Бу сиёсий идеализмми ёки адабий харакирими?
— Йўқ, — дея жавоб беради Маркес. — Ҳозирги вақтда журналистика — адабиётга нисбатан фойдалироқ, таъсири кучлироқ қурол. Унинг самараси фашизмга қарши курашда бевосита акс этади.

Шундай қилиб, “Юз йил танҳоликда” романи муаллифи сўзсиз янги йўлдан кетади. У чинакамига оддий журналистика билан эмас, “имтиёзли журналистика” билан шуғулланаётганини эътироф этади. Унинг ёзувчилик нуфузи кўпинча махфий ахборот манбаларидан тўғридан-тўғри фойдаланишига имкон берарди. Масалан, Маркес Анголада бўлиб ўтган воқеалар аслида қандай юз бергани ҳақида очерк ёзмоқчи бўлганида нақ Фидел Кастронинг ўзи унга керакли маълумотларни тақдим этганди. 1978 йилнинг центябр ойида эса Панамага бориб, никарагуаликлар — Сандино миллий озодлик фронти қатнашчиларидан интервю олишга фақат угина муваффақ бўлади.

Албатта, берилган бу имтиёзлар ўринли эди. Маркеснинг исътедоди, номининг донғи кетганлиги, қаттиққўллиги у ёзган ҳар қандай лавҳанинг обрўсини оширар ва нишонга бориб тегарди.
Ёзувчи унинг миллионлаб ўқувчилари Чилида ўзгаришлар бўлишига ўз ҳиссаларини қўшишларига ишонади. Шундай бўлса-да, ёзувчининг тутган йўлида қандайдир иккиланиш борга ўхшайди. Унинг бундай даъвати бирор самара берармикин? Бироқ ёзувчининг айтишича, гап кўпроқ рамзий танаффус устида кетаяпти. Маркеснинг ўзи менга тан олиб айтдики, у ёзишни умуман ташламаган, балки ижод қилиш суръатини пасайтирган, холос. Жумладан, ҳозир у Лотин Америкасидан Ғарбий Европага яхшироқ турмуш кечириш илинжида келган муҳожирлар ҳақидаги ҳикоялар тўплами устида ишламоқда.

— Бу қисман автобиографик новеллалар, — дейди Маркес. — Мен ҳикояларни хабарлар, майда-майда мақолалар асосида ёзаман. Бу хабарларни мен 50-йиллари ёзганман.

Ушбу ҳикояларнинг яратилиши, яна анча олдин ваъда қилинган Куба ҳақидаги китобни (иқтисодий қамал давридаги кундалик воқеалар хроникаси) Маркес ҳозир бор кучини сарфлаётган жадал журналистлик фаолияти тўхтатиб турибди.

— Сўнгги ўн йил давомида Лотин Америкасида вазият кескин ўзгарди, — деб таъкидлайди у. — Бу ҳолни ёритишни сира кечиктириб бўлмайди.

Мен унга разм солар эканман, назаримда, табиатининг бошқа бир қирраси очилгандай бўлди. Габриел Гарсиа Маркес ҳақида кўп нарсалар айтилган ва ёзилган — ажойиб хаёлпарастлиги, сўз устаси эканлиги, хаёлнинг воқелик билан сеҳргарларча уйғунлашиб кетиши… У воқеа-ҳодисаларни ажиб тўқиб чиқарувчи бўлиб қолавериши мумкин эди. Бироқ унинг илдизлари кундалик турмушга, воқеликка илдиз отган, оёғи ердан узилмаган, шунинг учун ҳам ҳаракатдан тўхтамайди.

Ёзувчи ва журналист Маркес ана шундай одам. У воқеалар гирдобида қайнаши, қизғин ҳодисалар ичида бўлиши зарур. У журналистикада самарали кураш воситасини кўради, шу билан бирга, тўғридан-тўғри, биринчилардан бўлиб ахборот олиш йўлини ҳам билади. Ижоди тин олди, тўхтаб қолгани йўқ, балки фактлар, далиллар, ҳис-туйғулар, деталлар, тимсол-образлар тўплаш даври бўладики — бунингсиз асл бадиий асар яратилишини тасаввур қилиш қийин.

Ўзи эса шундай дейди:
— Журналистика менга мислсиз маълумот беради. Тўғри, баъзи нарсаларни ҳозирча нашр қила олмайман. Мен бугунги кунга нима кераклигини саралаб оламан. Аммо мен буларнинг бари адабиёт учун албатта асқотади, деб умид қиламан.

Маркеснинг бўлғуси асарлари яна Макондо (ёзувчининг аксарият асарларида воқеалар кечадиган Колумбиядаги ўйлаб чиқарилган, хаёлий шаҳар) чегараларидан чиқиб кетажаги кўриниб турибди. Унинг ҳозир қилаётган иши бутун Лотин Америкасини қамраб олади, у Африка ва бошқа қитъаларда юз бераётган воқеа-ҳодисалар ҳақида кўп ёзади, турли кишилар билан учрашади. Габриел Гарсиа Маркесдай одамнинг мухбирлик ён дафтарига битилган ёзувлар бир кун келиб, янги, ёрқин, адабий асарларга пойдевор бўлмай қолмайди.

Габриэл Гарсиа Маркес
КУЛМАЙДИГАН ОДАМ
Русчадан Шаҳноза Раҳмонова таржимаси

Мен у билан кеча танишдим. У деҳқон, бироқ бош кийимини ечса ҳам, гўё соясидан ҳеч халос бўлолмагандек қовоғи очилмай турадиганлар тоифасидан. Бош деганлари ҳам ўша жонсабил шляпа билан қапишиб, худди бир бутун бўлиб кетгандай эди. Башара… бу башарага тикилиб туриб, шляпани асло бош зийнати деб таърифлаб бўлмагай, билъакс у қандайдир зарурат, бор маънию ҳаловат. Деҳқоннинг қорамағиз чувак юзини ёрқин қуёш нурлари нурафшон этгандай туюлса-да, унга чуқур қайғу кўланка ташлаганди. Белидаги қизил, кўк безакли кенг белбоғида алвон ранг­ли рўмолчага ўралган тўрт песою тўқсон сентаво дўппайиб турганига қараб, ғирт жайдари, оми, ғаму ташвишсиз одам бўлса керак, деган хиёлга борасан. Лекин унда ҳарнечук мен бурун сира учратмаган бир Қайритабиий хусусият бор эди: у жилмая олмасди.

Қиёфаси керагидан ортиқ жиддий, бироқ бу калондимоҚлигидан эмас, балки чап ёноғининг юқори қисмидан то иягининг ўнг томонига қадар чўзилиб кетган тиртиғи борлиги сабаб. Ҳазил-мутойибага ўч кимсанинг кулиш бахтидан мосуволиги сабаб тошдай қотиб, ҳиссиз қиёфа ила сўзлашини кўриш ғоят душвор экан. Даврадошлари ўткир ақлига қойил қолиб, қочиримларига ёйилиб кулган маҳал, уларга тикилиб турган жиддий қиёфада чуқур қайғую аччиқ истеҳзо зоҳир бўларди. Баайни, ўша дамларда бечоранинг кўнглидан “Манавилар ҳойнаҳой менинг ҳазилимга эмас, турқимга қараб кулишаяпти. Ҳа, уларни шу кўпроқ завқлантирмоқда!..” деган ўйлар ўтаётгандир эҳтимол.

Магар шу деҳқон қандайдир асар қаҳрамонига айланиб қолгудай бўлса, ўша асар мукаммаллигу мураккабликда Гюгонинг “Кулмайдиган одам” асари билан бемалол беллашган бўларди. Бироқ ҳақиқий ҳаётда бари бошқача бўлади, бу кимсанинг қисмати тўқиб ёзилган хаёлий-саргузашт романлари қаҳрамонларининг тақдиридан ғайритабиийлиги билан мутлақо фарқ қилади.

Унинг ўзи ҳам ҳаётини ҳикоя қилмоқликни ёқтираркан. Гарчи ҳикоясини ўз хоҳиши билан айтиб берса-да, тингловчида истар-истамай, гўёки сўзлаш оғирлигидан оғрингандай таассурот уйғотарди. У нимаики гапирмасин, ким чакагини деярли иккига айириб ташлагани ҳақида лом-мим демас, назаримда, ҳикоясининг чиройини бузгиси келмасди…

Кутилмаганда оғзидан беихтиёр чиқиб кетган фақат бир сўз туфайли байрам оқшоми юзи сингари ҳаётини ҳам қоқ иккига бўлиб юборгани ойдай равшан бўлди.

“Бариси… бариси ўша машъум тунда юз берди”, — бу сўзлар тинг­ловчиларнинг кўз ўнгида, шубҳасиз, Кайнамадаги жаҳаннамни гавдалантирди: “Пўлат мачта Вичададаги кўз илғамас қоронғу тунни қоқ иккига айирди…”

Сўзловчининг мунгли товушини тингларканман, юракни сел қилиб юборгудек аянчли, баланд, бироқ қисқа чинқириқни тасаввуримда жамлашга уринаман. Олишувнинг нақ ўчоҚига отилган одамнинг юзида пўлат мачтанинг чақнаётган чақмоғи шундай чуқур из қолдирганки, у қиёфасига абадул-абад ўзгармас жиддийликни муҳрлаб, кулиш бахтидан мосуво қилгани етмаганидай, аччиқ истеҳзони қотириб қўйгани кишини бироз мушоҳадага чорларди. Қолгани эса шундоғам маълум, бари қишлоқдаги байрамларда бўладиган тўқнашувлардаги каби давом этган.

Мен унга “Биродар, қарши бўлмасанг, сен ҳақингда “Зирофа” устунчасида ёзсам?” дедим. У юзимга бир муддат ўйчан тикилиб турди-да, сўнг сўради: “Бу менга қанчага тушади?”

Ҳаммамиз кулиб юбордик. Ҳамма, фақат ундан бўлак. У сиртдан мутлақо пинаги бузилмагандай, ҳиссиз туюлса-да, бироқ бунинг ортида аслида қони қайнаётганини юзага қалқиб чиқишига йўл қўймаслик учун қиёфасидаги ўзгармас жиддийликни сақлашга зўр бериб тиришаётгани шундоққина сезилиб турарди. Юз мушаклари ўзгарса одамлар уни тескари тушунишларидан ҳайиқарди.

Юқорида қоғозга туширилганларининг баридан исталса, кулгили бирор нима топиш мумкиндир. Бу асло мени хавотирга солаётгани йўқ, эҳтимол илк маротабадир, сабаби, бир одам, жилла қурса бир одам ёзганимни кулмай ўқишга қодир.

MUXBIRLIK YONDAFTARCHASIGA EGA YOZUVCHI
Ma’suma Ahmedova tayyorlagan

Nobel mukofoti sovrindori, XX asrning zabardast adiblaridan biri Gabriel Garsia Markes nomi adabiyot muxlisi bo‘lgan har bir kishiga yaxshi tanish. Kolumbiyalik yozuvchi, avvalo, jurnalist Gabriel Garsia Markesning “Yuz yil tanholikda”, “Mustabidning kuzi” romanlari qisqa vaqt ichida ko‘p millionli kitobxonlar auditoriyasini o‘ziga rom etdi.

Biz e’tiboringizga Parijda nashr etiladigan mashhur “Yumanite” gazetasida bundan salkam o‘ttiz yil ilgari chop etilgan Gabriel Garsia Markes haqidagi maqolani havola etmoqchimiz. Haqiqiy badiiy asar davrlar o‘tsa-da, o‘z qimmatini yo‘qotmaydi. Shuningdek, asl asari kabi yozuvchining nomi ham o‘chmaydi, yozuvchi shaxsi, ijodi, hayotiga bo‘lgan qiziqish hech qachon so‘nmaydi. Oradan necha o‘n yillar o‘tgan bo‘lsa ham ushbu maqola hozirgi kun o‘quvchisini ham jalb etadi.

Мuxbirga aylangan yozuvchi. Buni qanday tushunish mumkin — bu Gabriel Garsia Markes tomonidan qilingan da’vatmi yoki vaqtinchalik ijodiy tanaffusmi?

Men (maqola muallifi Jan Ortiz) u bilan Gavanada uchrashib qoldim. U mana to‘rtinchi yildirki, o‘zini jurnalistikaga bag‘ishlagan va Kubaga ehtimol shu maqsadda borgandir.

Ko‘pchilik “Yuz yil tanholikda” va “Mustabidning kuzi” nomli ajoyib romanlar, ko‘pgina qissalar va hikoyalar muallifi bo‘lgan, zamonaviy nasrning oldingi qatorida borayotgan yozuvchi nega birdan jurnalistga aylanib qolganligiga ajablanadi. Lekin yozuvchi Markes ijodini aynan jurnalistikadan boshlaganini yodda tuting.

— Dastlab ijod qilishga moyilligim reportajdan boshlangan desam bo‘ladi, — deydi u. — Men ijodimni Kolumbiyada jurnalistlik pillapoyasining eng past darajadagi va eng kam haq to‘lanadigan muxbirlikdan boshlaganman. Shunday bo‘lsa-da, men qilayotgan ish chinakam jurnalistika maydoni edi — yozadigan voqea-hodisalar to‘lib-toshib yotar, kurash ham bisyor edi. Afsuski, men ishlayotgan gazeta ko‘p o‘tmay (bu Bogotada chop etiladigan “Espektador” gazetasi edi) Kolumbiya diktatori Roxas Pinilya tomonidan yopib qo‘yildi. Shundan so‘ng Gabriel Garsia Markes Parij tomon yo‘l oladi, bu yerda 1955 yildan 1958 yilgacha yashaydi. U musofirlikda ba’zida cho‘ntagida sariq chaqasiz kun ko‘radi. Kuba inqilobidan so‘ng u “Prensa Latina” axborot agentligiga ishni yo‘lga qo‘yishlarida yordam beradi. 1961 yildan bu yerda ham ishlamay qo‘yadi. Goh-gohida turli nashrlarda imzosiz maqolalar chop etar, lekin aksariyat vaqtini adabiyotga bag‘ishlay boshladi.

“Yuz yil tanholikda” romani Markesga katta shuhrat keltirdi. U endi ana shu shuhrat tufayli kun kechirish azobiday moddiy tashvishlardan qutildi va badiiy ijod uchun ayni kerakli zaruriyat — moliyaviy mustaqil bo‘ldi, birovga qaram bo‘lmadi. Markes yana maqolalar yoza boshladi, endi o‘zi e’tirof etganiday, maqolalari “ish beruvchi xo‘jayinlar manfaatlari va qarashlariga zid emasdi”. Garchand shunday bo‘lsa-da, uning materiallari ko‘pincha muxolifat nashrlarida, masalan, Kolumbiyada chiqadigan “Alternativa” jurnalida chop etilardi.

1973 yil Chilida yuz bergan davlat to‘ntarishi ijodkor yo‘lini belgilovchi asosiy mo‘ljal bo‘lib xizmat qildi, bu voqea yozuvchini jurnalistikadan olislab ketishiga xizmat qildi. U “Mustabidning kuzi” romanini tugatib, nuqta qo‘yar ekan, 1975 yili ochiqchasiga e’lon qiladi: “Toki mamlakatda Pinochet rejimi qulamaguniga qadar adabiy asar yozmayman!” Bu siyosiy idealizmmi yoki adabiy xarakirimi?

— Yo‘q, — deya javob beradi Markes. — Hozirgi vaqtda jurnalistika — adabiyotga nisbatan foydaliroq, ta’siri kuchliroq qurol. Uning samarasi fashizmga qarshi kurashda bevosita aks etadi.

Shunday qilib, “Yuz yil tanholikda” romani muallifi so‘zsiz yangi yo‘ldan ketadi. U chinakamiga oddiy jurnalistika bilan emas, “imtiyozli jurnalistika” bilan shug‘ullanayotganini e’tirof etadi. Uning yozuvchilik nufuzi ko‘pincha maxfiy axborot manbalaridan to‘g‘ridan-to‘g‘ri foydalanishiga imkon berardi. Masalan, Markes Angolada bo‘lib o‘tgan voqealar aslida qanday yuz bergani haqida ocherk yozmoqchi bo‘lganida naq Fidel Kastroning o‘zi unga kerakli ma’lumotlarni taqdim etgandi. 1978 yilning sentyabr oyida esa Panamaga borib, nikaragualiklar — Sandino milliy ozodlik fronti qatnashchilaridan intervyu olishga faqat ugina muvaffaq bo‘ladi.

Albatta, berilgan bu imtiyozlar o‘rinli edi. Markesning is’tedodi, nomining dong‘i ketganligi, qattiqqo‘lligi u yozgan har qanday lavhaning obro‘sini oshirar va nishonga borib tegardi.

Yozuvchi uning millionlab o‘quvchilari Chilida o‘zgarishlar bo‘lishiga o‘z hissalarini qo‘shishlariga ishonadi. Shunday bo‘lsa-da, yozuvchining tutgan yo‘lida qandaydir ikkilanish borga o‘xshaydi. Uning bunday da’vati biror samara berarmikin? Biroq yozuvchining aytishicha, gap ko‘proq ramziy tanaffus ustida ketayapti. Markesning o‘zi menga tan olib aytdiki, u yozishni umuman tashlamagan, balki ijod qilish sur’atini pasaytirgan, xolos. Jumladan, hozir u Lotin Amerikasidan G‘arbiy Yevropaga yaxshiroq turmush kechirish ilinjida kelgan muhojirlar haqidagi hikoyalar to‘plami ustida ishlamoqda.

— Bu qisman avtobiografik novellalar, — deydi Markes. — Men hikoyalarni xabarlar, mayda-mayda maqolalar asosida yozaman. Bu xabarlarni men 50-yillari yozganman.

Ushbu hikoyalarning yaratilishi, yana ancha oldin va’da qilingan Kuba haqidagi kitobni (iqtisodiy qamal davridagi kundalik voqealar xronikasi) Markes hozir bor kuchini sarflayotgan jadal jurnalistlik faoliyati to‘xtatib turibdi.

— So‘nggi o‘n yil davomida Lotin Amerikasida vaziyat keskin o‘zgardi, — deb ta’kidlaydi u. — Bu holni yoritishni sira kechiktirib bo‘lmaydi.

Men unga razm solar ekanman, nazarimda, tabiatining boshqa bir qirrasi ochilganday bo‘ldi. Gabriel Garsia Markes haqida ko‘p narsalar aytilgan va yozilgan — ajoyib xayolparastligi, so‘z ustasi ekanligi, xayolning voqelik bilan sehrgarlarcha uyg‘unlashib ketishi… U voqea-hodisalarni ajib to‘qib chiqaruvchi bo‘lib qolaverishi mumkin edi. Biroq uning ildizlari kundalik turmushga, voqelikka ildiz otgan, oyog‘i yerdan uzilmagan, shuning uchun ham harakatdan to‘xtamaydi.

Yozuvchi va jurnalist Markes ana shunday odam. U voqealar girdobida qaynashi, qizg‘in hodisalar ichida bo‘lishi zarur. U jurnalistikada samarali kurash vositasini ko‘radi, shu bilan birga, to‘g‘ridan-to‘g‘ri, birinchilardan bo‘lib axborot olish yo‘lini ham biladi. Ijodi tin oldi, to‘xtab qolgani yo‘q, balki faktlar, dalillar, his-tuyg‘ular, detallar, timsol-obrazlar to‘plash davri bo‘ladiki — buningsiz asl badiiy asar yaratilishini tasavvur qilish qiyin.

O‘zi esa shunday deydi:
— Jurnalistika menga mislsiz ma’lumot beradi. To‘g‘ri, ba’zi narsalarni hozircha nashr qila olmayman. Men bugungi kunga nima kerakligini saralab olaman. Ammo men bularning bari adabiyot uchun albatta asqotadi, deb umid qilaman.

Markesning bo‘lg‘usi asarlari yana Makondo (yozuvchining aksariyat asarlarida voqealar kechadigan Kolumbiyadagi o‘ylab chiqarilgan, xayoliy shahar) chegaralaridan chiqib ketajagi ko‘rinib turibdi. Uning hozir qilayotgan ishi butun Lotin Amerikasini qamrab oladi, u Afrika va boshqa qit’alarda yuz berayotgan voqea-hodisalar haqida ko‘p yozadi, turli kishilar bilan uchrashadi. Gabriel Garsia Markesday odamning muxbirlik yon daftariga bitilgan yozuvlar bir kun kelib, yangi, yorqin, adabiy asarlarga poydevor bo‘lmay qolmaydi.

Gabriel Garsia Markes
KULMAYDIGAN ODAM
Ruschadan Shahnoza Rahmonova tarjimasi

Men u bilan kecha tanishdim. U dehqon, biroq bosh kiyimini yechsa ham, go’yo soyasidan hech xalos bo’lolmagandek qovog’i ochilmay turadiganlar toifasidan. Bosh
deganlari ham o’sha jonsabil shlyapa bilan qapishib, xuddi bir butun bo’lib ketganday edi. Bashara… bu basharaga tikilib turib, shlyapani aslo bosh ziynati deb
ta’riflab bo’lmagay, bil’aks u qandaydir zarurat, bor ma’niyu halovat. Dehqonning qoramag’iz chuvak yuzini yorqin quyosh nurlari nurafshon etganday tuyulsa-da, unga chuqur qayg’u ko’lanka tashlagandi. Belidagi qizil, ko’k bezakli keng belbog’ida alvon rang­li ro’molchaga o’ralgan to’rt pesoyu to’qson sentavo do’ppayib turganiga qarab, g’irt jaydari, omi, g’amu tashvishsiz odam bo’lsa kerak, degan xiyolga borasan. Lekin unda harnechuk men burun sira uchratmagan bir Qayritabiiy xususiyat bor edi: u jilmaya olmasdi.

Qiyofasi keragidan ortiq jiddiy, biroq bu kalondimoQligidan emas, balki chap yonog’ining yuqori qismidan to iyagining o’ng tomoniga qadar cho’zilib ketgan tirtig’i borligi sabab. Hazil-mutoyibaga o’ch kimsaning kulish baxtidan mosuvoligi sabab toshday qotib, hissiz qiyofa ila so’zlashini ko’rish g’oyat dushvor ekan. Davradoshlari o’tkir aqliga qoyil qolib, qochirimlariga yoyilib kulgan mahal, ularga tikilib turgan jiddiy qiyofada chuqur qayg’uyu achchiq istehzo zohir bo’lardi. Baayni, o’sha damlarda bechoraning ko’nglidan “Manavilar hoynahoy mening hazilimga emas, turqimga qarab kulishayapti. Ha, ularni shu ko’proq zavqlantirmoqda!..” degan o’ylar o’tayotgandir ehtimol.

Magar shu dehqon qandaydir asar qahramoniga aylanib qolguday bo’lsa, o’sha asar mukammalligu murakkablikda Gyugoning “Kulmaydigan odam” asari bilan bemalol
bellashgan bo’lardi. Biroq haqiqiy hayotda bari boshqacha bo’ladi, bu kimsaning qismati to’qib yozilgan xayoliy-sarguzasht romanlari qahramonlarining taqdiridan g’ayritabiiyligi bilan mutlaqo farq qiladi.

Uning o’zi ham hayotini hikoya qilmoqlikni yoqtirarkan. Garchi hikoyasini o’z xohishi bilan aytib bersa-da, tinglovchida istar-istamay, go’yoki so’zlash og’irligidan og’ringanday taassurot uyg’otardi. U nimaiki gapirmasin, kim chakagini deyarli ikkiga ayirib tashlagani haqida lom-mim demas, nazarimda, hikoyasining chiroyini buzgisi kelmasdi…

Kutilmaganda og’zidan beixtiyor chiqib ketgan faqat bir so’z tufayli bayram oqshomi yuzi singari hayotini ham qoq ikkiga bo’lib yuborgani oyday ravshan bo’ldi.

“Barisi… barisi o’sha mash’um tunda yuz berdi”, — bu so’zlar ting­lovchilarning ko’z o’ngida, shubhasiz, Kaynamadagi jahannamni gavdalantirdi: “Po’lat machta Vichadadagi ko’z ilg’amas qorong’u tunni qoq ikkiga ayirdi…”

So’zlovchining mungli tovushini tinglarkanman, yurakni sel qilib yuborgudek ayanchli, baland, biroq qisqa chinqiriqni tasavvurimda jamlashga urinaman. Olishuvning naq o’choQiga otilgan odamning yuzida po’lat machtaning chaqnayotgan chaqmog’i shunday chuqur iz qoldirganki, u qiyofasiga abadul-abad o’zgarmas jiddiylikni muhrlab, kulish baxtidan mosuvo qilgani yetmaganiday, achchiq istehzoni qotirib qo’ygani kishini biroz mushohadaga chorlardi. Qolgani esa shundog’am ma’lum, bari qishloqdagi bayramlarda bo’ladigan to’qnashuvlardagi kabi davom etgan.

Men unga “Birodar, qarshi bo’lmasang, sen haqingda “Zirofa” ustunchasida yozsam?” dedim. U yuzimga bir muddat o’ychan tikilib turdi-da, so’ng so’radi: “Bu menga qanchaga tushadi?”

Hammamiz kulib yubordik. Hamma, faqat undan bo’lak. U sirtdan mutlaqo pinagi buzilmaganday, hissiz tuyulsa-da, biroq buning ortida aslida qoni qaynayotganini yuzaga qalqib chiqishiga yo’l qo’ymaslik uchun qiyofasidagi o’zgarmas jiddiylikni saqlashga zo’r berib tirishayotgani shundoqqina sezilib turardi. Yuz mushaklari o’zgarsa odamlar uni teskari tushunishlaridan hayiqardi.

Yuqorida qog’ozga tushirilganlarining baridan istalsa, kulgili biror nima topish mumkindir. Bu aslo meni xavotirga solayotgani yo’q, ehtimol ilk marotabadir, sababi, bir odam, jilla qursa bir odam yozganimni kulmay o’qishga qodir.