Скрипкасоз уста Амедео Торти ва унинг хотини қаҳва ичмоқда эдилар. Болалар аллақачон ухлаб қолган, эр-хотин одатдагидек жимгина ўлтиришарди. Бирданига хотини сўз бошлаб қолди:
— Сенга нима деб айтишни ҳам билмайман… Кун бўйи аллақандай ғалати бўлиб юрибман… Назаримда худди кечқурун бизникига Аппашер кириб келадигандек.

Дино Буссати
ЎЛИКЛАР НЕГА ТИРИЛМАЙДИ

ХХ аср жаҳон ҳикоячилигининг бетакрор намояндаларидан бири италян адиби Дино Буссатидир. У 1906 йилнинг 16 октябрида Италиянинг Беллуно вилоятида туғилиб, 1972 йилда Миланда вафот этган.
Кўп йиллар Миландаги “Коррера делла Сера” газетасида ишлаган. Ёзувчининг “Тоғли Барнаббо” (1933), “Эски ўрмон сири” (1935), “Татар чўли” (1940), “Муҳаббат” (1963) романлари, “Йириклаштирилган қиёфа” (1960), “Айиқларнинг Ситсилияга ғаройиб босқини” (1945) ва бошқа қиссалари, кўпгина ҳикоя ва драмалари машҳур. Чунончи, “Татар чўли” романи билан “Қизиқ воқеа” драмасини француз тилига Албер Камю таржима қилган.  “Татар чўли” романи Борхеснинг шахсий кутубхонасидаги энг ардоқли асарлардан бири ҳисобланган. Ёзувчининг 1958 йилда чоп этилган “Олтмиш ҳикоя” тўплами Италиянинг энг обрўли “Стрега” адабий мукофоти билан тақдирланган.“Ла Скала”даги шов-шув” ҳикоясини эса, Андре Моруа иккинчи жаҳон урушидан кейинги бутун Европа адабиётида дунёга келган энг ҳаққоний асар сифатида баҳолаган.
Жаҳон адабиётини пухта биладиган ёзувчиларимиздан бири, филология фанлари доктори Хуршид Дўстмуҳаммад бир ҳикоясини Дино Буссатининг “Етти қават” ҳикоясига татаббу тарзида ёзгани адабий жамоатчиликка яхши маълум.
Дино Буссатининг севимли ёзувчиларидан бири Эдгар По бўлгани, албатта, бежиз эмасдир. Ёзувчи Мопассан, Тагор, Чехов, О. Генри, Стефан Свейг, Эдгар По, Сабоҳиддин Али, Азиз Несин, Муҳаммад Али Жамолзода каби жаҳоннинг машҳур ҳикоянавислари қаторида ҳақли равишда тура олади.
Адиб қаламига мансуб жами икки юзга яқин ҳикоянинг аксарияти кўпгина тилларга таржима қилинган. Бу ҳикояларнинг энг муҳим фазилатлари ёрқин чизиб кўрсатилган лавҳа – мумтоз тасвирий аниқлиги, қисқалиги, шарқона муболаға, мажоз ва асотирларга бойлигида дейиш мумкин.

Скрипкасоз уста Амедео Торти ва унинг хотини қаҳва ичмоқда эдилар. Болалар аллақачон ухлаб қолган, эр-хотин одатдагидек жимгина ўлтиришарди. Бирданига хотини сўз бошлаб қолди:
— Сенга нима деб айтишни ҳам билмайман… Кун бўйи аллақандай ғалати бўлиб юрибман… Назаримда худди кечқурун бизникига Аппашер кириб келадигандек.
— Гапинг қурсин, бу тўғрида ҳатто ҳазиллашиб ҳам бўлмайди, — деди эри ранжиб.

Гап шундаки, бундан йигирма кун аввал унинг эски, қадрдон дўсти скрипкачи Тони Аппашер вафот этган эди.
— Тушуниб турибман… Одамнинг ваҳми келади! — деди хотини. — Аммо, нима қилай, шу хаёл ҳеч миямдан кетмаяпти.
— Агар бордию… —деб ғўлдиради Торти ғамгин товушда, лекин фикрини давом эттириб ўлтирмади. Фақат бош чайқаб қўйди.

Улар яна жим бўлиб қолишди. Соат чоракам ўн эди. Ногоҳ эшик қўнгироғи жиринглади. Қўнғироқ астойдил ҳафсала билан узоқ жиринглаб турди. Эр-хотин сесканиб тушди.
— Ким экан бемаҳалда? — деди хотин.

Йўлакдан оқсоч қиз Инеснинг шипиллаб ўтгани, сўнгра эшик очилгани, бўғиқ товушлар эшитилди. Зум ўтмай Инес емакхонага мўралади. Унинг рангида ранг қолмаган эди.

— Ким у, Инес? — деб сўради бека.
Оқсоч хўжайинга бнр қараб қўйди-да, дудуқланиб:
— Синор Торти, бир мунутга бу ёққа чиқсангиз. У ерда… Вой, агар билсангиз эди! — деди.
— Ким экан ўзи? Ким деяпман? — дея бетоқат оҳангда сўради бека, гарчи гап ким ҳақида бораётганини билиб турган бўлса-да.

Инес олдинга энкайиб, гўё уларга махфий бир гапни айтмоқчидек, шивирлади:
— У ёқда… у ёқда… Синор Торти, ўзингиз чнқинг… Маестро Аппашер қайтиб кепти!
— Э, нима деб валдираяпсан! — деди Торти бу жумбоқдан ғижиниб ва хотинига юзланди: — Қани, кўрай-чи… Сен шу ерда қол.

У қоронғи йўлакка чиқди ва қандайдир жавоннинг рахига урилиб кетди-да, шаҳд билан даҳлиз эшигини очди.

Остонада, доимгидек беўхшов қийшайиб, Аппашер турарди. Йўқ, у одатий кўринишда эмасди. Шакл-шамойили билинар-билинмас тарзда хира тортганидан у алланечук мавҳум қиёфада кўринармиди-эй. Бу Аппашернинг шарпасимиди? Чамаси, буни шарпа дейиш ҳам қийин, чунки у ҳали биз моддийлик деб атайдиган хусусиятдан буткул холи бўлмаган эди. Агар у шарпа бўлган тақдирда ҳам, қандайдир моддий белгиларини сақлаб қолган шарпа эди. У одатдагидек кийимда эди: кулранг костюм, ҳаворанг чизиқли кўйлак, қизғиш-мовий бўйинбоғ. Қўлида эзғиланиб кетган фетр шляпа бўлиб, асабий ғижимлаб турарди. (Албатта, унинг эгнидаги костюм ҳам костюмнинг шарпаси эди, галстук ва ҳоказолар ҳам шу аҳволда эди, деб айтсак, тўғри бўларди).

Торти мутаассир одам эмас эди. Асло. Аммо ошнасини кўриб у ҳам нафасини чиқармай қотиб қолди. Ҳазил гапми — йигирма кун бурун ўз қўлинг билан қабрга қўйиб келган эски ва қадрдон дўстинг остонангда иржайиб турса!
— Амедео! — деб товуш чиқарди боёқиш Аппашер ва вазиятни юмшатиш учун беўхшов илжайди.
— Сенмисан? Нима қилиб юрибсан бу ерда?! — деб хитоб қилди Торти зарда аралаш.

Унинг қалбини чулғаб олган қарама-қарши ва ноаниқ туйғулар бирданига ғазабга айланди. Ахир жудо бўлган дўсти билан қайта дийдор кўришув унга чексиз қувонч бахш этиши лозим эмасмиди? Ахир тақдир унга шундай учрашувни насиб этса, у миллионларннн бермасмиди? Албатта, ўйлаб-нетиб ўлтирмай шундай қилган бўлур эди. Дўстининг дийдорини яна бир бор кўрмоқ учун ҳар қандан қурбонга тайёр эди. Аммо ннма учун Торти айни лаҳзаларда ҳеч қандай қувонч ҳиссини сезмаётир? Бу бемаъни зарда қаёқдан пайдо бўлди?

Демакки, шунча ғам-изтироблар, кўз ёшию армонлар, тегишли расм-русумларни адо этиш билан боғлиқ югур-югурлардан кейин ҳаммасини яна бошқатдан бошлаш керак экан-да? Дафн маросимидан сўнг ўтган вақт мобайнида Тортининг қалбидаги эзгу тунғулар захираси тугаб битган, улар қайнаб чиқадиган бошқа манба қолмаган эди.
— Кўриб турибсан-ку. Ўзимман, — деди Аппашер шляпасинниг гардишини баттар эзғилаб. — Лекин… Биласан-ку, сен билан менинг ўртамда қандай такаллуф бўлиши мумкин? Хуллас, гапнинг қисқаси… Агар сенга ноқулай бўлмаса…
— Ноқулай? Сен ҳали буни ноқулай деб юрибсанми? — деб қичқирди Торти ўзини йўқотиб. — Қаёқдандир алламбало қиёфада кириб келасану яна ноқулай эмасми, дейсан! Э, сурбетлик ҳам эви билан-да! — Жаҳл устида шундай деб бақириб юборди-ю пушаймонлик билан ғўлдиради: — Энди нима қилдим-а?
— Менга қара, Амедео, — деди Аппашер. — Мендан хафа бўлма… Менда айб йўқ… У ёқда, — дея ноаниқ ишорат қилди у, — қандайдир чалкашлик бўпти… Хуллас, мен яна бир ойча бу ерда бўлиб туришимга тўғри келади шекилли… Бир ойми ё ундан кўпроқми… Хабаринг бор, энди менинг уйим йўқ, у жойда янги эгалари турибди…
— Шунинг учун меникида қолмоқчисан? Шу ерда ухламоқчисан?
— Ухлаш дейсанми? Мен энди ухламайман… Гап бунда эмас… Менга бир кичкина бурчак бўлса… Мен ҳеч кнмга халақит бермайман — чунки емайман-ичмайман, ҳожатга ҳам бормайман. Биласанми, мен шу кечаси дайдиб юрмасам, деган эдим, айниқса, ёмғир ёғиб турганда.

— Кечирасан, сен… ёмғирда ивиб кетасанми?

— Ивишга-ку ивимайман, — деб ҳиринглади у, — лекин бари бир ёмғирда юриш ўлардай ёқмайди-да.
— Демак, сен ҳар кечани шу ерда ўтказмоқчимисан?
— Агар рухсат берсанг…
— Рухсат берсанг эмиш! Мен сенга тушунолмай қолдим. Сен ақлли одамсан, эски дўстимсан… сенинг бутун ҳаётинг, айтиш мумкинки, орқада қолган… Наҳотки шуни ўзинг тушунмасанг? Албатта тушунмайсан, чунки сенинг ҳеч қачон оиланг бўлмаган-да!

Аппашер хижолат бўлиб, эшик томонга чекинди.

— Кечирасан, мен ўйлабманки… Ахир бор-йўғи бир ойгина, холос.

— Йўқ, сен менинг аҳволимни тушунишни истамаётибсан-вассалом! — деди Торти тутақиб. — Мен ўзим учун ташвиш қилаётганим йўқ… Менинг бола-чақам бор, ахир!.. Бола-чақа, тушуняпсанми!.. Ҳали ўнга ҳам тўлмаган иккита бегубор гўдак кеча ўлиб кетган одамни кўриб туриши, сенинг назарингда, балки ҳеч гап эмасдир? Қолаверса, ҳозир ўзингнинг ким эканингни ҳам бир ўйлаб кўрдингми?! Қаттиқ гапираётган бўлсам кечирасан-у, аммо сен… сен ҳозир — шарпасан, менинг болаларим бор жойда эса шарпага ўрин йўқ, жон дўстим…
— Демак, ҳеч иложи йўқ экан-да а?
— Йўқ, азизим… Бошқа ҳеч нарса деёл…

Унинг гапи оғзида қолди: Аппашер тўсатдан ғойиб бўлди. Фақатгина кимнингдир зинапоядан югуриб тушиб кетаётгани эшитилар эди, холос.

Консерватория директори маестро Тамбурлани контсертдан чиқиб уйига қайтганида соат ўн икки яримга занг урган эди. Эшик олдига яқинлашиб, қулф тешигига калит соларкан, у орқасида кимдир турганини, «Маестро, маестро!» деб ншвирлаётгапини сезди. Шартта ўгирилиб, Аппашерга кўзи тушди.

Тамбурлапи ўткир дипломат одам сифатида ном қозонган, эҳтиёткор, ўз ишига пишиқ киши эди; шу фазилати (ёки нуқсони) туфайли у жамиятда камтарона хизматлари имкон берган даражадан кўра юқорироқ мавқени эгаллаган эди. У бир зумдаёқ вазиятга баҳо бериб улгурди.
— У, азизим! — дея хуш-хандон сайрай кетди у қўлларини скрипкачи томон чўзиб. Лекин орада бир қулочча масофани сақлаб қолди. — У, азизим, қадрдоним!.. Билсанг эди, ўрнинг қанчалик билинаётганини…
— Нима-нима? — деб қайта сўради Аппашер. У эшитмади, чунки шарпаларнинг жамики қобилияти пасайиб кетади. — Биласанми, энди қулоғим оғир, илгаридек эмас…
— У, тушунаман, азизим, тушунаман. Аммо мен нима қилай, бақиролмайман-ку, ичкарида Ада ухлаяпти, кейин қолаверса…
— Қечирасан-ку, бирпасга уйингга кирсам майлими? Кун бўйи тик оёқда юравериб жонимда жон қолмади…
— Йўғ-э, нималар деяпсан! Худо кўрсатмасин, Блитс сезиб қолса борми!

— А? Нима дейсан?

— Блитс, овчаркам-чи? Итимнинг ёмонлигини биласан-ку? Шунақанги шовқин кўтарадики!.. Қоровул ҳам уйғониб етиб келади. Кейин шунақа машмаша бошланадики, асти қўявер. Бунинг устига…

— Демак, лоақал бир-икки кунга ҳам…

— Меникида турмоқчимисан? У, азизим, Аппашер, албатта, албатта!.. Сендек дўстим учун… Аммо-лекин анави… Менга қара… кечирасан-ку, лекин итни нима қилдик-а?

Бу жавоб Аппашерни қаттиқ ранжитди. У дўстини инсоф-диёнатга чақирмоқчи бўлди.
— Ахир сен яқиндагина қабристонда мени тупроққа қўйишдан олдин нутқ сўзлаб йиғламаганмидинг? Эсингдами? Ўйлайсанки, ҳиқиллаб йиғлаганингни эшитмаганман-да? Эшитганман.
— У, азизим, ундай дема… Дардим оғир. — У шундай деб қўлини кўксига қўйди. — Э худо, Блитс уйғониб кетдими, дейман!..

Дарҳақиқат, эшик ортидан бўғиқ, огоҳлантирувчи ириллаш эшитилди.
— Тўхтаб тур, қадрдоним, мен бу ярамас махлуқни тинчлантириб қўяй… Ҳозир, бир минутгина, азизим.

У лип этиб ўзини ичкарига урди-да, эшикни қарсиллатиб ёпди, барча илгагу лўкидонларини солиб қулфлаб олди. Ҳаммаёқ жимжит бўлиб қолди.

Аппашер бир неча дақиқа кутиб турди, сўнг шивирлаб чақирди:

— Тамбурлани, Тамбурлани.

Эшик ортидан ҳеч ким садо бермади, У қоқсуяк бармоқлари билан эшикни тақиллата бошлади. Жавоб ўрнига — сукунат.

Тун эндигина яримдан оққан эди. Аппашер Жаннанинг ҳузурига бориб омадини синаб кўрмоқчи бўлди. Жанна суюқоёқ, оқкўнгил қиз бўлиб, Аппашер у билан дон олишиб юрарди. Жанна шаҳар четидаги одам виж-виж эски бир уйда икки хонали ижара квартирада яшарди. Аппашер бу ерга етиб келганида соат тўртга яқинлашган эди. Бахтига, чумоли инига ўхшаш бу уйнинг йўлак эшиги очиқ экан. Аппашер минг машаққат билан базўр олтинчи қаватга кўтарилди — кун бўйи обдон тинка-мадори қуриган эди.

Қоронғи бўлишига қарамай, у майдончадаги керакли эшикни қийналмай топди. Эшик ортида қадам шарпаси сезилгунга қадар қайта-қайта тақиллатаверди. Ниҳоят, уйқусираган аёл товуши эшитилди:
— Ким у? Нима керак бемаҳалда?

— Бир ўзингмисан? Оч, бу мен… Тони.

— Шу вақтда-я? — деб сўради у иштиёқсиз, аммо ўзига хос ювош оҳангда. — Тўхтаб тур… ҳозир…

Эринчоқ қадам шарпаси, чироқ мурватинпнг чиқ этгани, калитнинг буралгани эшитилди. «Шу пайтда нима қилиб юрибсан?» — дея Жанна эшикни очди ва иссиққина тўшакка қараб чопқилламоқчн бўлдию, Аппашернинг ғалати қиёфаси уни ҳайратга солди. Гарангсиб унга тикилиб қолди ва ниҳоят, уйқу аралаш онгига ҳақиқат ёғдуси етиб борди.

— Ахир сен… Ахир сен… Ахир сен…

У: «Ахир сен ўлган эдинг-ку, аниқ эсимда», демоқчи бўларди-ю, журъати етмасди. Орқасига тислапиб, икки қўлини олдинга чўзди — мабодо яқинлашгудай бўлса.
— Ахир сен… Ахир сен… — Шу асно бўғзидан қичқириқ отилиб чиқди. — Кет бу ердан!.. Худо ҳаққи, кет бу ердан! — дея бақирарди у кўзлари ола-кула бўлиб.

Аппашер эса унга тушунтиришга уринарди:

— Ўтинаман сендан, Жанна… Озгина дам оливолсам бас.

— Йўқ-йўқ, кет бу ердан! Қолишни хаёлингга ҳам келтирма. Сен мени ақлдан оздирасан. Кет бу ердан! Кет, деяпман! Бутун уйни бошингга кўтармоқчимисан?

Аппашер ҳамон жойида тош қотиб турарди. Қиз ундан кўз узмай жавонни титкилай бошлади; қўлига қайчи тушиб қолди.
— Кетаман, кетаман, — деди Аппашер довдираб. Аммо қиз жонҳолатда қўлидаги беўхшов қуролни унинг кўксига санчди: қайчининг иккала тиғи ҳам ҳеч қандай қаршиликка учрамай шарпанинг кўкрагига осонгина ботиб кетди.

— Вой, Тони, кечир, мен билмасдан! — деб чирқиллаб қолди қиз қўрқа-писа.

— Йўқ-йўқ… Қитиғим келяпти! — деб ҳиринглади у. — Илтимос қиламан, тўхтат. Вой-вой, қитиғим келяпти! — У жиннига ўхшаб қаҳ-қаҳ отиб кула бошлади.

Ташқарида, ҳовли томонга шарақлаб дераза очилди ва кимдир дарғазаб оҳангда бақирди:
— Ҳой, нима гап? Соат тўрт бўлган бўлса! Бу қанақа бемаънилик-а, жин урсин!

Аппашер шамол тезлигида қочиб қолди.

Яна кимнинг олдига борса экан? Шаҳар дарвозасидан ташқаридаги Сан-Калисто черковининг нозиригами? Унинг жанозасини ўқиган, гимназиядош эски дўсти, олижаноб ҳазрат дон Раймондога мурожаат этсамикан?
— Даф бўл, даф бўл, жаҳаннам махлуқи! — Муҳтарам пастор ҳузурида пайдо бўлган скрипкачини ана шундай сўзлар билан қарши олди.
— Мени танимадинг-а? Мен — Аппашерман… Дон Раймондо, бирор бурчакда бекиниб туришга ижозат бер. Ҳадемай тонг отади. Бирорта ҳам ит менга бошпана бермади… Дўстларим мендан юз ўгирди. Балки, лоақал сен…
— Мен сенинг кимлигингни билмайман, — дея ҳорғин ва баландпарвоз оҳангда жавоб қайтарди руҳоний. — Эҳтимол сен иблис ёки рўёдирсан, билмайман. Аммо сен чиндан ҳам Аппашер бўлсанг, унда ичкари кир, мана сенга менинг тўшагим, ётиб дамингни ол…

— Раҳмат, раҳмат, дон Раймондо, билардим сенинг…

— Майли, менга аллақачондан буён епископ кўз тикиб тургани сени безовта қилмай қўяқолсин, — дея сохта мурувват билан давом этди руҳоний. — Майли, сенинг бу ерда бўлишинг бошимга бало олиб келиши ҳам сени хижолат қилмай қўяқолсин… Хулласи калом, сен менинг ташвишимни тортмай қўяқол. Агар сени бу ерга мени буткул хонавайрон қилмоқ учуи юборган бўлсалар, начора, бу ҳам Яратганнинг иродаси!.. Тўхта, қаёққа? Ие, кетяпсанми?

Ўликлар нега тирилмаслигини энди билгандирсиз?

Рус тилидан Хайриддин Султон таржимаси

Dino Bussati
O’LIKLAR NEGA TIRILMAYDI

    XX asr jahon hikoyachiligining betakror namoyandalaridan biri italyan adibi Dino Bussatidir. U 1906 yilning 16 oktyabrida Italiyaning Belluno viloyatida tug’ilib, 1972 yilda Milanda vafot etgan.
Ko’p yillar Milandagi “Korrera della Sera” gazetasida ishlagan. Yozuvchining “Tog’li Barnabbo” (1933), “Eski o’rmon siri” (1935), “Tatar cho’li” (1940), “Muhabbat” (1963) romanlari, “Yiriklashtirilgan qiyofa” (1960), “Ayiqlarning Sitsiliyaga g’aroyib bosqini” (1945) va boshqa qissalari, ko’pgina hikoya va dramalari mashhur. Chunonchi, “Tatar cho’li” romani bilan “Qiziq voqea” dramasini frantsuz tiliga Alber Kamyu tarjima qilgan.“Tatar cho’li” romani Borxesning shaxsiy kutubxonasidagi eng ardoqli asarlardan biri hisoblangan. Yozuvchining 1958 yilda chop etilgan “Oltmish hikoya” to’plami Italiyaning eng obro’li “Strega” adabiy mukofoti bilan taqdirlangan.“La Skala”dagi shov-shuv” hikoyasini esa, Andre Morua ikkinchi jahon urushidan keyingi butun Yevropa adabiyotida dunyoga kelgan eng haqqoniy asar sifatida baholagan.
Jahon adabiyotini puxta biladigan yozuvchilarimizdan biri, filologiya fanlari doktori Xurshid Do’stmuhammad bir hikoyasini Dino Bussatining “Etti qavat” hikoyasiga tatabbu tarzida yozgani adabiy jamoatchilikka yaxshi ma’lum.Dino Bussatining sevimli yozuvchilaridan biri Edgar Po bo’lgani, albatta, bejiz emasdir. Yozuvchi Mopassan, Tagor, Chexov, O. Genri, Stefan Sveyg, Edgar Po, Sabohiddin Ali, Aziz Nesin, Muhammad Ali Jamolzoda kabi jahonning mashhur hikoyanavislari qatorida haqli ravishda tura oladi.
Adib qalamiga mansub jami ikki yuzga yaqin hikoyaning aksariyati ko’pgina tillarga tarjima qilingan. Bu hikoyalarning eng muhim fazilatlari yorqin chizib ko’rsatilgan lavha – mumtoz tasviriy aniqligi, qisqaligi, sharqona mubolag’a, majoz va asotirlarga boyligida deyish mumkin.

Skripkasoz usta Amedeo Torti va uning xotini qahva ichmoqda edilar. Bolalar allaqachon uxlab qolgan, er-xotin odatdagidek jimgina o‘ltirishardi. Birdaniga xotini so‘z boshlab qoldi:
— Senga nima deb aytishni ham bilmayman… Kun bo‘yi allaqanday g‘alati bo‘lib yuribman… Nazarimda xuddi kechqurun biznikiga Appasher kirib keladigandek.
— Gaping qursin, bu to‘g‘rida hatto hazillashib ham bo‘lmaydi, — dedi eri ranjib.
Gap shundaki, bundan yigirma kun avval uning eski, qadrdon do‘sti skripkachi Toni Appasher vafot etgan edi.
— Tushunib turibman… Odamning vahmi keladi! — dedi xotini. — Ammo, nima qilay, shu xayol hech miyamdan ketmayapti.
— Agar bordiyu… —deb g‘o‘ldiradi Torti g‘amgin tovushda, lekin fikrini davom ettirib o‘ltirmadi. Faqat bosh chayqab qo‘ydi.
Ular yana jim bo‘lib qolishdi. Soat chorakam o‘n edi. Nogoh eshik qo‘ngirog‘i jiringladi. Qo‘ng‘iroq astoydil hafsala bilan uzoq jiringlab turdi. Er-xotin seskanib tushdi.
— Kim ekan bemahalda? — dedi xotin.
Yo‘lakdan oqsoch qiz Inesning shipillab o‘tgani, so‘ngra eshik ochilgani, bo‘g‘iq tovushlar eshitildi. Zum o‘tmay Ines yemakxonaga mo‘raladi. Uning rangida rang qolmagan edi.
— Kim u, Ines? — deb so‘radi beka.
Oqsoch xo‘jayinga bnr qarab qo‘ydi-da, duduqlanib:
— Sinor Torti, bir munutga bu yoqqa chiqsangiz. U yerda… Voy, agar bilsangiz edi! — dedi.
— Kim ekan o‘zi? Kim deyapman? — deya betoqat ohangda so‘radi beka, garchi gap kim haqida borayotganini bilib turgan bo‘lsa-da.
Ines oldinga enkayib, go‘yo ularga maxfiy bir gapni aytmoqchidek, shivirladi:
— U yoqda… u yoqda… Sinor Torti, o‘zingiz chnqing… Maestro Appasher qaytib kepti!
— E, nima deb valdirayapsan! — dedi Torti bu jumboqdan g‘ijinib va xotiniga yuzlandi: — Qani, ko‘ray-chi… Sen shu yerda qol.
U qorong‘i yo‘lakka chiqdi va qandaydir javonning raxiga urilib ketdi-da, shahd bilan dahliz eshigini ochdi.
Ostonada, doimgidek beo‘xshov qiyshayib, Appasher turardi. Yo‘q, u odatiy ko‘rinishda emasdi. Shakl-shamoyili bilinar-bilinmas tarzda xira tortganidan u allanechuk mavhum qiyofada ko‘rinarmidi-ey. Bu Appasherning sharpasimidi? Chamasi, buni sharpa deyish ham qiyin, chunki u hali biz moddiylik deb ataydigan xususiyatdan butkul xoli bo‘lmagan edi. Agar u sharpa bo‘lgan taqdirda ham, qandaydir moddiy belgilarini saqlab qolgan sharpa edi. U odatdagidek kiyimda edi: kulrang kostyum, havorang chiziqli ko‘ylak, qizg‘ish-moviy bo‘yinbog‘. Qo‘lida ezg‘ilanib ketgan fetr shlyapa bo‘lib, asabiy g‘ijimlab turardi. (Albatta, uning egnidagi kostyum ham kostyumning sharpasi edi, galstuk va hokazolar ham shu ahvolda edi, deb aytsak, to‘g‘ri bo‘lardi).
Torti mutaassir odam emas edi. Aslo. Ammo oshnasini ko‘rib u ham nafasini chiqarmay qotib qoldi. Hazil gapmi — yigirma kun burun o‘z qo‘ling bilan qabrga qo‘yib kelgan eski va qadrdon do‘sting ostonangda irjayib tursa!
— Amedeo! — deb tovush chiqardi boyoqish Appasher va vaziyatni yumshatish uchun beo‘xshov iljaydi.
— Senmisan? Nima qilib yuribsan bu yerda?! — deb xitob qildi Torti zarda aralash.
Uning qalbini chulg‘ab olgan qarama-qarshi va noaniq tuyg‘ular birdaniga g‘azabga aylandi. Axir judo bo‘lgan do‘sti bilan qayta diydor ko‘rishuv unga cheksiz quvonch baxsh etishi lozim emasmidi? Axir taqdir unga shunday uchrashuvni nasib etsa, u millionlarnnn bermasmidi? Albatta, o‘ylab-netib o‘ltirmay shunday qilgan bo‘lur edi. Do‘stining diydorini yana bir bor ko‘rmoq uchun har qandan qurbonga tayyor edi. Ammo nnma uchun Torti ayni lahzalarda hech qanday quvonch hissini sezmayotir? Bu bema’ni zarda qayoqdan paydo bo‘ldi?
Demakki, shuncha g‘am-iztiroblar, ko‘z yoshiyu armonlar, tegishli rasm-rusumlarni ado etish bilan bog‘liq yugur-yugurlardan keyin hammasini yana boshqatdan boshlash kerak ekan-da? Dafn marosimidan so‘ng o‘tgan vaqt mobaynida Tortining qalbidagi ezgu tung‘ular zaxirasi tugab bitgan, ular qaynab chiqadigan boshqa manba qolmagan edi.
— Ko‘rib turibsan-ku. O’zimman, — dedi Appasher shlyapasinnig gardishini battar ezg‘ilab. — Lekin… Bilasan-ku, sen bilan mening o‘rtamda qanday takalluf bo‘lishi mumkin? Xullas, gapning qisqasi… Agar senga noqulay bo‘lmasa…
— Noqulay? Sen hali buni noqulay deb yuribsanmi? — deb qichqirdi Torti o‘zini yo‘qotib. — Qayoqdandir allambalo qiyofada kirib kelasanu yana noqulay emasmi, deysan! E, surbetlik ham evi bilan-da! — Jahl ustida shunday deb baqirib yubordi-yu pushaymonlik bilan g‘o‘ldiradi: — Endi nima qildim-a?
— Menga qara, Amedeo, — dedi Appasher. — Mendan xafa bo‘lma… Menda ayb yo‘q… U yoqda, — deya noaniq ishorat qildi u, — qandaydir chalkashlik bo‘pti… Xullas, men yana bir oycha bu yerda bo‘lib turishimga to‘g‘ri keladi shekilli… Bir oymi yo undan ko‘proqmi… Xabaring bor, endi mening uyim yo‘q, u joyda yangi egalari turibdi…
— Shuning uchun menikida qolmoqchisan? Shu yerda uxlamoqchisan?
— Uxlash deysanmi? Men endi uxlamayman… Gap bunda emas… Menga bir kichkina burchak bo‘lsa… Men hech knmga xalaqit bermayman — chunki yemayman-ichmayman, hojatga ham bormayman. Bilasanmi, men shu kechasi daydib yurmasam, degan edim, ayniqsa, yomg‘ir yog‘ib turganda.
— Kechirasan, sen… yomg‘irda ivib ketasanmi?
— Ivishga-ku ivimayman, — deb hiringladi u, — lekin bari bir yomg‘irda yurish o‘larday yoqmaydi-da.
— Demak, sen har kechani shu yerda o‘tkazmoqchimisan?
— Agar ruxsat bersang…
— Ruxsat bersang emish! Men senga tushunolmay qoldim. Sen aqlli odamsan, eski do‘stimsan… sening butun hayoting, aytish mumkinki, orqada qolgan… Nahotki shuni o‘zing tushunmasang? Albatta tushunmaysan, chunki sening hech qachon oilang bo‘lmagan-da!
Appasher xijolat bo‘lib, eshik tomonga chekindi.
— Kechirasan, men o‘ylabmanki… Axir bor-yo‘g‘i bir oygina, xolos.
— Yo‘q, sen mening ahvolimni tushunishni istamayotibsan-vassalom! — dedi Torti tutaqib. — Men o‘zim uchun tashvish qilayotganim yo‘q… Mening bola-chaqam bor, axir!.. Bola-chaqa, tushunyapsanmi!.. Hali o‘nga ham to‘lmagan ikkita begubor go‘dak kecha o‘lib ketgan odamni ko‘rib turishi, sening nazaringda, balki hech gap emasdir? Qolaversa, hozir o‘zingning kim ekaningni ham bir o‘ylab ko‘rdingmi?! Qattiq gapirayotgan bo‘lsam kechirasan-u, ammo sen… sen hozir — sharpasan, mening bolalarim bor joyda esa sharpaga o‘rin yo‘q, jon do‘stim…
— Demak, hech iloji yo‘q ekan-da a?
— Yo‘q, azizim… Boshqa hech narsa deyol…
Uning gapi og‘zida qoldi: Appasher to‘satdan g‘oyib bo‘ldi. Faqatgina kimningdir zinapoyadan yugurib tushib ketayotgani eshitilar edi, xolos.
Konservatoriya direktori maestro Tamburlani kontsertdan chiqib uyiga qaytganida soat o‘n ikki yarimga zang urgan edi. Eshik oldiga yaqinlashib, qulf teshigiga kalit solarkan, u orqasida kimdir turganini, «Maestro, maestro!» deb nshvirlayotgapini sezdi. Shartta o‘girilib, Appasherga ko‘zi tushdi.
Tamburlapi o‘tkir diplomat odam sifatida nom qozongan, ehtiyotkor, o‘z ishiga pishiq kishi edi; shu fazilati (yoki nuqsoni) tufayli u jamiyatda kamtarona xizmatlari imkon bergan darajadan ko‘ra yuqoriroq mavqeni egallagan edi. U bir zumdayoq vaziyatga baho berib ulgurdi.
— U, azizim! — deya xush-xandon sayray ketdi u qo‘llarini skripkachi tomon cho‘zib. Lekin orada bir qulochcha masofani saqlab qoldi. — U, azizim, qadrdonim!.. Bilsang edi, o‘rning qanchalik bilinayotganini…
— Nima-nima? — deb qayta so‘radi Appasher. U eshitmadi, chunki sharpalarning jamiki qobiliyati pasayib ketadi. — Bilasanmi, endi qulog‘im og‘ir, ilgaridek emas…
— U, tushunaman, azizim, tushunaman. Ammo men nima qilay, baqirolmayman-ku, ichkarida Ada uxlayapti, keyin qolaversa…
— Qechirasan-ku, birpasga uyingga kirsam maylimi? Kun bo‘yi tik oyoqda yuraverib jonimda jon qolmadi…
— Yo‘g‘-e, nimalar deyapsan! Xudo ko‘rsatmasin, Blits sezib qolsa bormi!
— A? Nima deysan?
— Blits, ovcharkam-chi? Itimning yomonligini bilasan-ku? Shunaqangi shovqin ko‘taradiki!.. Qorovul ham uyg‘onib yetib keladi. Keyin shunaqa mashmasha boshlanadiki, asti qo‘yaver. Buning ustiga…
— Demak, loaqal bir-ikki kunga ham…
— Menikida turmoqchimisan? U, azizim, Appasher, albatta, albatta!.. Sendek do‘stim uchun… Ammo-lekin anavi… Menga qara… kechirasan-ku, lekin itni nima qildik-a?
Bu javob Appasherni qattiq ranjitdi. U do‘stini insof-diyonatga chaqirmoqchi bo‘ldi.
— Axir sen yaqindagina qabristonda meni tuproqqa qo‘yishdan oldin nutq so‘zlab yig‘lamaganmiding? Esingdami? O’ylaysanki, hiqillab yig‘laganingni eshitmaganman-da? Eshitganman.
— U, azizim, unday dema… Dardim og‘ir. — U shunday deb qo‘lini ko‘ksiga qo‘ydi. — E xudo, Blits uyg‘onib ketdimi, deyman!..
Darhaqiqat, eshik ortidan bo‘g‘iq, ogohlantiruvchi irillash eshitildi.
— To‘xtab tur, qadrdonim, men bu yaramas maxluqni tinchlantirib qo‘yay… Hozir, bir minutgina, azizim.
U lip etib o‘zini ichkariga urdi-da, eshikni qarsillatib yopdi, barcha ilgagu lo‘kidonlarini solib qulflab oldi. Hammayoq jimjit bo‘lib qoldi.
Appasher bir necha daqiqa kutib turdi, so‘ng shivirlab chaqirdi:
— Tamburlani, Tamburlani.
Eshik ortidan hech kim sado bermadi, U qoqsuyak barmoqlari bilan eshikni taqillata boshladi. Javob o‘rniga — sukunat.
Tun endigina yarimdan oqqan edi. Appasher Jannaning huzuriga borib omadini sinab ko‘rmoqchi bo‘ldi. Janna suyuqoyoq, oqko‘ngil qiz bo‘lib, Appasher u bilan don olishib yurardi. Janna shahar chetidagi odam vij-vij eski bir uyda ikki xonali ijara kvartirada yashardi. Appasher bu yerga yetib kelganida soat to‘rtga yaqinlashgan edi. Baxtiga, chumoli iniga o‘xshash bu uyning yo‘lak eshigi ochiq ekan. Appasher ming mashaqqat bilan bazo‘r oltinchi qavatga ko‘tarildi — kun bo‘yi obdon tinka-madori qurigan edi.
Qorong‘i bo‘lishiga qaramay, u maydonchadagi kerakli eshikni qiynalmay topdi. Eshik ortida qadam sharpasi sezilgunga qadar qayta-qayta taqillataverdi. Nihoyat, uyqusiragan ayol tovushi eshitildi:
— Kim u? Nima kerak bemahalda?
— Bir o‘zingmisan? Och, bu men… Toni.
— Shu vaqtda-ya? — deb so‘radi u ishtiyoqsiz, ammo o‘ziga xos yuvosh ohangda. — To‘xtab tur… hozir…
Erinchoq qadam sharpasi, chiroq murvatinpng chiq etgani, kalitning buralgani eshitildi. «Shu paytda nima qilib yuribsan?» — deya Janna eshikni ochdi va issiqqina to‘shakka qarab chopqillamoqchn bo‘ldiyu, Appasherning g‘alati qiyofasi uni hayratga soldi. Garangsib unga tikilib qoldi va nihoyat, uyqu aralash ongiga haqiqat yog‘dusi yetib bordi.
— Axir sen… Axir sen… Axir sen…
U: «Axir sen o‘lgan eding-ku, aniq esimda», demoqchi bo‘lardi-yu, jur’ati yetmasdi. Orqasiga tislapib, ikki qo‘lini oldinga cho‘zdi — mabodo yaqinlashguday bo‘lsa.
— Axir sen… Axir sen… — Shu asno bo‘g‘zidan qichqiriq otilib chiqdi. — Ket bu yerdan!.. Xudo haqqi, ket bu yerdan! — deya baqirardi u ko‘zlari ola-kula bo‘lib.
Appasher esa unga tushuntirishga urinardi:
— O’tinaman sendan, Janna… Ozgina dam olivolsam bas.
— Yo‘q-yo‘q, ket bu yerdan! Qolishni xayolingga ham keltirma. Sen meni aqldan ozdirasan. Ket bu yerdan! Ket, deyapman! Butun uyni boshingga ko‘tarmoqchimisan?
Appasher hamon joyida tosh qotib turardi. Qiz undan ko‘z uzmay javonni titkilay boshladi; qo‘liga qaychi tushib qoldi.
— Ketaman, ketaman, — dedi Appasher dovdirab. Ammo qiz jonholatda qo‘lidagi beo‘xshov qurolni uning ko‘ksiga sanchdi: qaychining ikkala tig‘i ham hech qanday qarshilikka uchramay sharpaning ko‘kragiga osongina botib ketdi.
— Voy, Toni, kechir, men bilmasdan! — deb chirqillab qoldi qiz qo‘rqa-pisa.
— Yo‘q-yo‘q… Qitig‘im kelyapti! — deb hiringladi u. — Iltimos qilaman, to‘xtat. Voy-voy, qitig‘im kelyapti! — U jinniga o‘xshab qah-qah otib kula boshladi.
Tashqarida, hovli tomonga sharaqlab deraza ochildi va kimdir darg‘azab ohangda baqirdi:
— Hoy, nima gap? Soat to‘rt bo‘lgan bo‘lsa! Bu qanaqa bema’nilik-a, jin ursin!
Appasher shamol tezligida qochib qoldi.
Yana kimning oldiga borsa ekan? Shahar darvozasidan tashqaridagi San-Kalisto cherkovining nozirigami? Uning janozasini o‘qigan, gimnaziyadosh eski do‘sti, olijanob hazrat don Raymondoga murojaat etsamikan?
— Daf bo‘l, daf bo‘l, jahannam maxluqi! — Muhtaram pastor huzurida paydo bo‘lgan skripkachini ana shunday so‘zlar bilan qarshi oldi.
— Meni tanimading-a? Men — Appasherman… Don Raymondo, biror burchakda bekinib turishga ijozat ber. Hademay tong otadi. Birorta ham it menga boshpana bermadi… Do‘stlarim mendan yuz o‘girdi. Balki, loaqal sen…
— Men sening kimligingni bilmayman, — deya horg‘in va balandparvoz ohangda javob qaytardi ruhoniy. — Ehtimol sen iblis yoki ro‘yodirsan, bilmayman. Ammo sen chindan ham Appasher bo‘lsang, unda ichkari kir, mana senga mening to‘shagim, yotib damingni ol…
— Rahmat, rahmat, don Raymondo, bilardim sening…
— Mayli, menga allaqachondan buyon yepiskop ko‘z tikib turgani seni bezovta qilmay qo‘yaqolsin, — deya soxta muruvvat bilan davom etdi ruhoniy. — Mayli, sening bu yerda bo‘lishing boshimga balo olib kelishi ham seni xijolat qilmay qo‘yaqolsin… Xullasi kalom, sen mening tashvishimni tortmay qo‘yaqol. Agar seni bu yerga meni butkul xonavayron qilmoq uchui yuborgan bo‘lsalar, nachora, bu ham Yaratganning irodasi!.. To‘xta, qayoqqa? Ie, ketyapsanmi?
O’liklar nega tirilmasligini endi bilgandirsiz?

Rus tilidan Xayriddin Sulton tarjimasi