4 ЯНВАРЬ – ТАНИҚЛИ ДРАМАТУРГ ШАРОФ БОШБЕКОВ ТАВАЛЛУД ТОПГАН КУН

  Бир куни ёзувчи Тоҳир Маликнинг ҳузурига бордим. Тоҳир ака ижодхонасида ўтирган эканлар. Ўша ерда деворга осиб қўйилган бир суратга кўзим тушиб қолди. Тасаввур қилинг, суратда бир рицарнинг қўли, ҳа, фақат бир қўли тасвирланган эди. Қўл ажиб бир гулни ушлаб турибди. Аммо соҳиби кўринмасди. Тоҳир Малик билан суҳбатлашаяпмизу, хаёли-ҳушим мана шу антиқа тасвирда бўлди.

Ўша куни уйга кетгунча шу қўл ҳақида ўйлаб кетдим. Соҳиби номаълум бир қўл чиройли бир гулни авайлаб ушлаб олган. Гул эса тушиб кетаман-кетаман деб турибди. Биласизми, кимларгадир арзимас туюлган мана шу сурат таъсирида “Тикансиз типратиканлар” пьесаси ёзилди. Гарчи бу асарни саҳналаштиришнинг иложи бўлмаган бўлса-да, лекин бу пьеса энг ижодий ишларимдан биридир.

СОФ САНЪАТ ҚАЙҒУСИ
Драматург Шароф Бошбеков билан суҳбат

 Таниқли драматург Шароф Бошбеков Самарқанд вилояти Булунғур туманидаги Ғубир қишлоғида 1951 йил 4 январда туғилган. 1974 йили Санъат институтининг мусиқали актёрлик бўлимини тугатган. Тошкентдаги «Муқимий» мусиқали театрида, Гулистондаги театрда актёр сифатида фаолият кўрсатди. Ўзбекистон Ёзувчилар уюшмасида (1983—1985) Ўзбекистон Миллий театрида (1986—1987) адабий ходим бўлиб ишлаган.
Унинг «Тақдир эшиги», «Эски шаҳар Гаврошлари», «Темир хотин» каби асарлари театрлар репертуарларидан муносиб ўрин эгаллаган. Биргина «Темир хотин» комедияси собиқ иттифоқ республикаларининг барчасида саҳналаштирилган.
У кино соҳасида ҳам ижод қилди. Унинг стсенарийлари асосида «Юзсиз», «Тилла бола», «Темир хотин», «Маъруф ва Шариф», «Масхарабоз» каби филмлар суратга олинган. Айниқса, «Чархпалак» телесериали машҳур бўлди.
Шароф Бошбеков драматургиясининг кучи (сеҳри) асар сюжетида эмас, ғаройиб характерлар ва тилидадир. «Темир хотин» асари учун драматург Ўзбекистон Республикаси давлат мукофотига сазовор бўлди. Ўзбек театр санъати ривожига қўшган ҳиссаси учун «Ўзбекистонда хизмат кўрсатган маданият ходими» унвонига лойиқ кўрилди (1999 йил). 2001 йилда «Меҳнат шуҳрати» ордени билан тақдирланди.

– Шароф ака, Сиз институтда актёрлик мутахассислиги бўйича таълим олгансиз. Турли йиллар давомида айрим театрларда актёр сифатида роллар ижро этганингизни ҳам яхши биламиз. Бироқ кўп ўтмай маҳоратли драматург сифатида ўзингизни намоён этиб, кенг жамоатчилик назарига тушдингиз. Актёрлик касбидан драматургия оламига ўтиб кетишингиз жараёни қандай кечган?

– Айнан шеърият ёки наср вакили бўлмай драматург бўлишимга театр сабабчи бўлди. Қайси театрда ишлаган бўлсам, албатта, бадиий кенгаш аъзоси бўлганман. Бундай бўлгач, табиийки, жуда кўплаб, ҳатто юзлаб пьесаларни ўқишга мажбур бўласиз. Тўғри, уларнинг ҳаммасини ҳам асар деб бўлмайди. Лекин нима бўлишидан қатъи назар, ўқиш шарт. Мана шу мутолаа жараёнида драматургияга кириб келдим.

Гулистон театрида ишлаб юрган пайтларимда қизиқ бир воқеа бўлди. Бир куни нима бўлди-ю бир драматург ёзувчига: “Бунақа асарларни мен ўйнаб-ўйнаб ёзаман” деб юбордим. У “ёзинг” деди. Театр директори ҳам “марҳамат, ёзинг” деди. Уларнинг ҳузуридан “ёзаман” деб шаҳд билан чиқиб кетдим. Бироқ уйга келиб қўрқувга тушдим. Ўзим актёр бўлсам, бу ҳам етмагандай оёғим билан ёзаман деб катта кетишнинг нима кераги бор эди. Мактабда яхши ўқирдим, институтни ҳам аъло баҳоларга тугатгандим. Аниқ фанларга қизиқардим, илмий китоб­ларни кўп ўқирдим, олган билимларимга яраша савиям, дунёқарашим ҳам бор эди. Лекин ёзишдан йироқ эдим. Қалам масаласида талант чатоқ эди. Бироқ ўзимга қатъий ишониб “Тақдир эшиги” пьесасини ёзишни бошладим. Кейинчалик “Тикансиз типратиканлар”, “Тушов узган тулпорлар” ёзилди.

Ўша пайтларда мен драматург бўламан демаганман, бу изланишларимга актёрлик касбининг да­воми сифатида қарардим. Ўзим пьеса ёзиб, ўзим саҳнада ижро этардим. Учта пьесам саҳ­на­лаш­ти­рилганда ҳам Муқимий театрида ишлаб юрар­дим.

Рости, назаримда Шукшин каби ҳар икки соҳани олиб кетаман деб ўйлар, ўзимга катта баҳо берардим. Аммо бу иш жуда қийин экан. Шундан кейин бутун куч-ғайратимни драматургияга қаратдим.

– Шароф ака, ҳар бир соҳада, айниқса, ижодкор ҳаётида бир раҳнамонинг, устознинг ўрни беқиёсдир. Ижодингизда кимларнинг ўрнини ало­­ҳида таъкидлаган бўлардингиз?

– Менинг ижодимда, хусусан, драматург бўли­шимда уч инсоннинг алоҳида ўрни бор. Талабалик пайтларимда Равшан исмли бир дўстим бор эди. У драма режиссёрлиги факультетида ўқирди. Равшан диплом ишига саҳналаштириш учун Кондидан Сминовнинг “Тўртинчи” пьесасини танлабди. Пьесани ёзувчи Учқун Назаров таржима қилган экан. Негадир бу таржима унга ёқмабди. У пеьсани мендан ўзбекчага ўгириб беришни сўради. Табиийки, мен бунга журъат қилмадим. Бироқ у “қўлингдан келади” деб туриб олди. Рости, дўстимнинг бу ишончи менга қанот берди. Ижодий иш бошланди ва у Ҳамза театрида диплом спектаклини намойиш қилиб ҳали ҳеч ким мақтов эшитмаган талабчан режиссёр Родундан аъло баҳо олди. Бу менга сал бўлса-да таржимонликда ишонч ва рағбат бўлганди. Кейин Жанни Родарининг “Желсиминонинг саргузаштлари” асарини ўзбек­чага ўгирдим. Гулистон театрида ишлаб юрган кезларимда Ранет деган Ҳиндистон ёзувчисининг “Жиноий танго” (“Криминалный танго”) асарини таржима қилдим. Тўғри, бу таржималарнинг ҳаммаси кейинчалик йўқ бўлиб кетди. Лекин уларнинг ҳар бири ёзиш оламига кириб келишимга туртки бўлди. Албатта, кейинчалик бир қатор улуғ устозларнинг маънавий кўрсатмаларидан баҳраманд бўлдим.

– Ижодий изланишларингизга таъсир этадиган омиллар ҳақида гапириб берсангиз…

– Бир куни ёзувчи Тоҳир Маликнинг ҳузурига бордим. Тоҳир ака ижодхонасида ўтирган эканлар. Ўша ерда деворга осиб қўйилган бир суратга кўзим тушиб қолди. Тасаввур қилинг, суратда бир рицарнинг қўли, ҳа, фақат бир қўли тасвирланган эди. Қўл ажиб бир гулни ушлаб турибди. Аммо соҳиби кўринмасди. Тоҳир Малик билан суҳбатлашаяпмизу, хаёли-ҳушим мана шу антиқа тасвирда бўлди.

Ўша куни уйга кетгунча шу қўл ҳақида ўйлаб кетдим. Соҳиби номаълум бир қўл чиройли бир гулни авайлаб ушлаб олган. Гул эса тушиб кетаман-кетаман деб турибди. Биласизми, кимларгадир арзимас туюлган мана шу сурат таъсирида “Тикансиз типратиканлар” пьесаси ёзилди. Гарчи бу асарни саҳналаштиришнинг иложи бўлмаган бўлса-да, лекин бу пьеса энг ижодий ишларимдан биридир.

Столга ўтириб ўз-ўзидан асар бошлаб кетолмайман. Нимадир туртки бўлиши керак. Баъзан ҳамма нарса битта жумладан бошланади. Ҳа, шундай фикрлар борки, унинг шарҳи учун бутун бошли асар ёзиш мумкин. Мисол учун, виждон нима? Инсоннинг ичида виждон деган орган йўқ. Юрак бор, талоқ бор. Лекин виждон оғриса, азоб берса одамнинг ҳаёти зулматга айланади. Шу фикрнинг ўзи учун “Тақдир эшиги” ёзилган. Ҳар қандай асар аввал инсоннинг миясида етилади, ёзиш вақти келганда эса техник иши қолади, холос. Асарни бир ўтиришда ёзиб қўйишнинг иложи йўқ. Асар кайфиятига, қаҳрамонлар руҳиятига кириш лозим. Мен табиатан ўз-ўзимга талабчанман. Шу сабаб, баъзида узоқ вақт ёзмайман. Баъзан асар қаердадир тўхтаб қолади.

– Ўзига талабчан одам бугун ёзган асарларидан эртага қониқмай қолиши мумкин. Сизда ҳам шу жараён бўладими?

– Кечаги одам бугунгисидан фарқ қилади. Вақт ўтган сари тажриба ошади, билим ўзгаради, дунёқараш ўсади. Баъзи асаримнинг орадан йиллар ўтиб бўш жойларини кўриб қоламан. Ўша пайтда муҳим туюлган гаплар, кейинчалик саёз кўринади. Тузатгим келади, лекин ўзимни тўхтаман. Шу пайтгача ёзганларим қандай бўлса, шундайлигича қолишини истайман. Чунки уларнинг ҳар бири умримнинг варақлари. Агар ўттиз йил олдинги ёзганларимни ўзгартираверсам менинг болалигим, йигирма йил олдингисини бузсам жўшқин ёшлигим ва ўша пайтлардаги беғубор ўйларим, фикрларим қаерда қолади? Агар “Ромео ва Жулетта” асарини ҳар ким ўзининг замонига мослаштириб қўяверса Шекспирнинг Шекспирлиги қоладими?

Назаримда ҳар бир саҳна асари ёзилган вақтига мос тарзда саҳнага олиб чиқилиши керак. Ана шунда асарнинг мазаси, шираси сақланиб қолади. Эски ўзбек киноларини кўрганимда ўзимга таниш қадрдон кўчаларни, биноларни, дарахтларни кўргим келади. Кадрлардан уларни қидираман. Беихтиёр ёшлигим эсимга тушиб кетади. Ўша пайтларга тегишли хотиралар ёпирилиб келади, энтикиб, орзиқиб кетаман. Аввал ёзган пьесаларимни ўқиганимда ҳам худди шундай аҳволга тушаман.

– Ижодкорга хос бўлган талаблар билан шах­сий принципларингиз доим муроса қила ола­дими?

– Принципларни, тартиблар ва чегараларни ёмон кўраман. Ижод борасида жуда эркинман. Кундалик тартибим ҳам йўқ. Бу соҳага оид бирор иш қилиш – албатта бирор бадиий асар ўқиш, кино ёки спектакл кўриш тартибим ҳам йўқ. Умуман олганда бетартиб одамман. Ҳар иккисидан бирини танлаш келиб қолган вақтда ҳам енгилман – саёҳатни, дўстлар даврасини танлайман.

Ижодкор учун нима керак? Унчалик кўп нарса эмас. Аввало, қорним тўқ бўлиши, соғлик ва тинч­лик бўлса бўлди. Мен илҳом деганларига кўп ҳам ишонавермайман. Менимча илҳом париси ишлашга бўлган кайфият, иштиёқдан бошқа нарса эмас.

– Ижодкорликни касб деб бўлмайди, уни тақ­дир ҳукми дейишади…

– Бу саволингизга ўз ҳаётим мисолида жавоб бер­сам. Мен ҳам ижодни тақдир ҳукми сифатида ҳамма нарсадан устун қўйганман. Аммо бемор бўлиб қолганимдан кейин ўзим ҳақимда ўйлай бошладим. Мен пул учун ёзмайман дердим. Бироқ вақти келганда ҳаёт ҳамма нарса ҳақида ўйлашга мажбур қилиб қўяркан. Тириклик учун соғлик ҳам, пул ҳам керак экан. Ёшинг улғайган сари “яра”ларинг ҳам каттариб бораркан. Бирини уйлантириш, бирини узатиш, уй-жой қилиб бериш… Бу “тақдир ҳукми” деб мукка тушиб ёзиб ётаверишнинг иложи йўқ.

Ижодкорнинг вазифаси одамларни яхшиликка ун­­­­­дашдир. Ҳар қандай бадиий асар эзгуликка хизмат қилсин. Охири фожеа билан тугаган асарлар сўнггида ҳам ёруғликка умид бўлишини истайман. Аччиқ бўлса ҳам айтишимиз керак, ҳозирда соф санъат хавф остида қолмоқда. Ҳатто оддийгина болалар учун намойиш этилаётган мультфильмларда ҳам уруш-жанжал, даҳшатли махлуқлар… Бу кимга керак?

Илм-фан инсоннинг миясини, дин руҳини, спорт жисмини тарбиялайди. Ижод кўнгил иши, ижодкор қалб­ни тарбиялайди. Ижодий асар инсон юрагини эзгулик билан безаши керак.

– Шароф ака, сизнингча, ҳаётни қай даражада саҳнага кўчириш мумкин?

– Асар табиий бўлиш керак. Масалан, сиз эрталаб кўчага чиқасиз, одамларга қўшиласиз, ишга борасиз, иш жамоангиз бор… ҳаёт тарзингиз шундай. Ҳаётийлик билан бадиийликни алмаштириб қўймаслигимиз керак. Афсуски, сўнгги пайтларда мутлақо ҳаётий воқеликдан йироқ фильмларимиз кўпайиб кетди. Тасаввур қилинг, бир фирмада ишлаётган йигит билан қизнинг севгиси фильмга сюжет қилиб олинган. Кинони томоша қилар экансиз, то охиригача бу фирма ўзи нима иш билан шуғулланади деган саволга жавоб тополмайсиз. Ахир шунчаки кўча гаплари билан асарни тўлдириб бўлмайди. Бу томошабинга ҳам, актёрга ҳам ҳеч нарса бермайди.

– Шароф ака, бизнинг театрларимизда турли хил чет эл драматурглари асарлари қўйилади-ю, нима учун ўзбек драматургияси намуналари жаҳон саҳналарида намойиш этилмайди?

– Бу ҳолат миллий менталитетимиз билан боғ­лиқ, деб ўйлайман. Халқимиз табиатидаги юмо­ри­ни, аскияларимизни, энг асосийси, аскияларимиздаги нозик қочиримларни ҳамма ҳам тушунавермайди. Ваҳо­ланки, бизнинг адабиётимизда ма­­­­­­ҳорат жиҳатдан қолишмайдиган ўнлаб ёзувчи-драматургларимиз бор. Мисол учун, Пиримқул Қо­диров, Саид Аҳмад, Учқун Назаров, Одил Ёқубов, Ўлмас Умарбеков сингари ёзувчиларимизни санашимиз мумкин. Тўғри, кўплаб ёзувчиларимизнинг асарлари таржима қилиниб чет мамлакатларда нашр этилмоқда. Аммо бу борада масаланинг яна бир жиҳати бор. Яъни, роман ёки қиссани ўқувчи ўқиётганда ўз тасаввур оламига биноан қабул қи­лади. Асар воқеаларига ўз шахсиятидан келиб чи­қиб муносабат билдиради. Театр эса кўпчиликка мўлжалланган. Воқеани оммавий тарзда қабул қи­лиш мураккаб жарён.

Суҳбатдош: Акбар Эргашев

“Ёшлик” журнали, 2011 йил, 11/12-сон.

4 yanvar — Atoqli dramaturg Sharof Boshbekovni tavallud kuni

Bir kuni yozuvchi Tohir Malikning huzuriga bordim. Tohir aka ijodxonasida o‘tirgan ekanlar. O‘sha yerda devorga osib qo‘yilgan bir suratga ko‘zim tushib qoldi. Tasavvur qiling, suratda bir ritsarning qo‘li, ha, faqat bir qo‘li tasvirlangan edi. Qo‘l ajib bir gulni ushlab turibdi. Ammo sohibi ko‘rinmasdi. Tohir Malik bilan suhbatlashayapmizu, xayoli-hushim mana shu antiqa tasvirda bo‘ldi.

O‘sha kuni uyga ketguncha shu qo‘l haqida o‘ylab ketdim. Sohibi noma’lum bir qo‘l chiroyli bir gulni avaylab ushlab olgan. Gul esa tushib ketaman-ketaman deb turibdi. Bilasizmi, kimlargadir arzimas tuyulgan mana shu surat ta’sirida “Tikansiz tipratikanlar” pyesasi yozildi. Garchi bu asarni sahnalashtirishning iloji bo‘lmagan bo‘lsa-da, lekin bu pyesa eng ijodiy ishlarimdan biridir.

SOF SAN’AT QAYG‘USI
Dramaturg Sharof Boshbekov bilan suhbat

Taniqli dramaturg Sharof Boshbekov Samarqand viloyati Bulung‘ur tumanidagi G‘ubir qishlog‘ida 1951 yil 4 yanvarda tug‘ilgan. 1974 yili San’at institutining musiqali aktyorlik bo‘limini tugatgan. Toshkentdagi «Muqimiy» musiqali teatrida, Gulistondagi teatrda aktyor sifatida faoliyat ko‘rsatdi. O‘zbekiston Yozuvchilar uyushmasida (1983—1985) O‘zbekiston Milliy teatrida (1986—1987) adabiy xodim bo‘lib ishlagan.
Uning «Taqdir eshigi», «Eski shahar Gavroshlari», «Temir xotin» kabi asarlari teatrlar repertuarlaridan munosib o‘rin egallagan. Birgina «Temir xotin» komediyasi sobiq ittifoq respublikalarining barchasida sahnalashtirilgan.
U kino sohasida ham ijod qildi. Uning stsenariylari asosida «Yuzsiz», «Tilla bola», «Temir xotin», «Ma’ruf va Sharif», «Masxaraboz» kabi filmlar suratga olingan. Ayniqsa, «Charxpalak» teleseriali mashhur bo‘ldi.
Sharof Boshbekov dramaturgiyasining kuchi (sehri) asar syujetida emas, g‘aroyib xarakterlar va tilidadir. «Temir xotin» asari uchun dramaturg O‘zbekiston Respublikasi davlat mukofotiga sazovor bo‘ldi. O‘zbek teatr san’ati rivojiga qo‘shgan hissasi uchun «O‘zbekistonda xizmat ko‘rsatgan madaniyat xodimi» unvoniga loyiq ko‘rildi (1999 yil). 2001 yilda «Mehnat shuhrati» ordeni bilan taqdirlandi.

– Sharof aka, Siz institutda aktyorlik mutaxassisligi bo‘yicha ta’lim olgansiz. Turli yillar davomida ayrim teatrlarda aktyor sifatida rollar ijro etganingizni ham yaxshi bilamiz. Biroq ko‘p o‘tmay mahoratli dramaturg sifatida o‘zingizni namoyon etib, keng jamoatchilik nazariga tushdingiz. Aktyorlik kasbidan dramaturgiya olamiga o‘tib ketishingiz jarayoni qanday kechgan?

– Aynan she’riyat yoki nasr vakili bo‘lmay dramaturg bo‘lishimga teatr sababchi bo‘ldi. Qaysi teatrda ishlagan bo‘lsam, albatta, badiiy kengash a’zosi bo‘lganman. Bunday bo‘lgach, tabiiyki, juda ko‘plab, hatto yuzlab pyesalarni o‘qishga majbur bo‘lasiz. To‘g‘ri, ularning hammasini ham asar deb bo‘lmaydi. Lekin nima bo‘lishidan qat’i nazar, o‘qish shart. Mana shu mutolaa jarayonida dramaturgiyaga kirib keldim.

Guliston teatrida ishlab yurgan paytlarimda qiziq bir voqea bo‘ldi. Bir kuni nima bo‘ldi-yu bir dramaturg yozuvchiga: “Bunaqa asarlarni men o‘ynab-o‘ynab yozaman” deb yubordim. U “yozing” dedi. Teatr direktori ham “marhamat, yozing” dedi. Ularning huzuridan “yozaman” deb shahd bilan chiqib ketdim. Biroq uyga kelib qo‘rquvga tushdim. O‘zim aktyor bo‘lsam, bu ham yetmaganday oyog‘im bilan yozaman deb katta ketishning nima keragi bor edi. Maktabda yaxshi o‘qirdim, institutni ham a’lo baholarga tugatgandim. Aniq fanlarga qiziqardim, ilmiy kitob­larni ko‘p o‘qirdim, olgan bilimlarimga yarasha saviyam, dunyoqarashim ham bor edi. Lekin yozishdan yiroq edim. Qalam masalasida talant chatoq edi. Biroq o‘zimga qat’iy ishonib “Taqdir eshigi” pyesasini yozishni boshladim. Keyinchalik “Tikansiz tipratikanlar”, “Tushov uzgan tulporlar” yozildi.

O‘sha paytlarda men dramaturg bo‘laman demaganman, bu izlanishlarimga aktyorlik kasbining da­vomi sifatida qarardim. O‘zim pyesa yozib, o‘zim sahnada ijro etardim. Uchta pyesam sah­na­lash­ti­rilganda ham Muqimiy teatrida ishlab yurar­dim.

Rosti, nazarimda Shukshin kabi har ikki sohani olib ketaman deb o‘ylar, o‘zimga katta baho berardim. Ammo bu ish juda qiyin ekan. Shundan keyin butun kuch-g‘ayratimni dramaturgiyaga qaratdim.

– Sharof aka, har bir sohada, ayniqsa, ijodkor hayotida bir rahnamoning, ustozning o‘rni beqiyosdir. Ijodingizda kimlarning o‘rnini alo­­hida ta’kidlagan bo‘lardingiz?

– Mening ijodimda, xususan, dramaturg bo‘li­shimda uch insonning alohida o‘rni bor. Talabalik paytlarimda Ravshan ismli bir do‘stim bor edi. U drama rejissyorligi fakultetida o‘qirdi. Ravshan diplom ishiga sahnalashtirish uchun Kondidan Sminovning “To‘rtinchi” pyesasini tanlabdi. Pyesani yozuvchi Uchqun Nazarov tarjima qilgan ekan. Negadir bu tarjima unga yoqmabdi. U pesani mendan o‘zbekchaga o‘girib berishni so‘radi. Tabiiyki, men bunga jur’at qilmadim. Biroq u “qo‘lingdan keladi” deb turib oldi. Rosti, do‘stimning bu ishonchi menga qanot berdi. Ijodiy ish boshlandi va u Hamza teatrida diplom spektaklini namoyish qilib hali hech kim maqtov eshitmagan talabchan rejissyor Rodundan a’lo baho oldi. Bu menga sal bo‘lsa-da tarjimonlikda ishonch va rag‘bat bo‘lgandi. Keyin Janni Rodarining “Jelsiminoning sarguzashtlari” asarini o‘zbek­chaga o‘girdim. Guliston teatrida ishlab yurgan kezlarimda Ranet degan Hindiston yozuvchisining “Jinoiy tango” (“Kriminalnыy tango”) asarini tarjima qildim. To‘g‘ri, bu tarjimalarning hammasi keyinchalik yo‘q bo‘lib ketdi. Lekin ularning har biri yozish olamiga kirib kelishimga turtki bo‘ldi. Albatta, keyinchalik bir qator ulug‘ ustozlarning ma’naviy ko‘rsatmalaridan bahramand bo‘ldim.

– Ijodiy izlanishlaringizga ta’sir etadigan omillar haqida gapirib bersangiz…

– Bir kuni yozuvchi Tohir Malikning huzuriga bordim. Tohir aka ijodxonasida o‘tirgan ekanlar. O‘sha yerda devorga osib qo‘yilgan bir suratga ko‘zim tushib qoldi. Tasavvur qiling, suratda bir ritsarning qo‘li, ha, faqat bir qo‘li tasvirlangan edi. Qo‘l ajib bir gulni ushlab turibdi. Ammo sohibi ko‘rinmasdi. Tohir Malik bilan suhbatlashayapmizu, xayoli-hushim mana shu antiqa tasvirda bo‘ldi.

O‘sha kuni uyga ketguncha shu qo‘l haqida o‘ylab ketdim. Sohibi noma’lum bir qo‘l chiroyli bir gulni avaylab ushlab olgan. Gul esa tushib ketaman-ketaman deb turibdi. Bilasizmi, kimlargadir arzimas tuyulgan mana shu surat ta’sirida “Tikansiz tipratikanlar” pyesasi yozildi. Garchi bu asarni sahnalashtirishning iloji bo‘lmagan bo‘lsa-da, lekin bu pyesa eng ijodiy ishlarimdan biridir.

Stolga o‘tirib o‘z-o‘zidan asar boshlab ketolmayman. Nimadir turtki bo‘lishi kerak. Ba’zan hamma narsa bitta jumladan boshlanadi. Ha, shunday fikrlar borki, uning sharhi uchun butun boshli asar yozish mumkin. Misol uchun, vijdon nima? Insonning ichida vijdon degan organ yo‘q. Yurak bor, taloq bor. Lekin vijdon og‘risa, azob bersa odamning hayoti zulmatga aylanadi. Shu fikrning o‘zi uchun “Taqdir eshigi” yozilgan. Har qanday asar avval insonning miyasida yetiladi, yozish vaqti kelganda esa texnik ishi qoladi, xolos. Asarni bir o‘tirishda yozib qo‘yishning iloji yo‘q. Asar kayfiyatiga, qahramonlar ruhiyatiga kirish lozim. Men tabiatan o‘z-o‘zimga talabchanman. Shu sabab, ba’zida uzoq vaqt yozmayman. Ba’zan asar qayerdadir to‘xtab qoladi.

– O‘ziga talabchan odam bugun yozgan asarlaridan ertaga qoniqmay qolishi mumkin. Sizda ham shu jarayon bo‘ladimi?

– Kechagi odam bugungisidan farq qiladi. Vaqt o‘tgan sari tajriba oshadi, bilim o‘zgaradi, dunyoqarash o‘sadi. Ba’zi asarimning oradan yillar o‘tib bo‘sh joylarini ko‘rib qolaman. O‘sha paytda muhim tuyulgan gaplar, keyinchalik sayoz ko‘rinadi. Tuzatgim keladi, lekin o‘zimni to‘xtaman. Shu paytgacha yozganlarim qanday bo‘lsa, shundayligicha qolishini istayman. Chunki ularning har biri umrimning varaqlari. Agar o‘ttiz yil oldingi yozganlarimni o‘zgartiraversam mening bolaligim, yigirma yil oldingisini buzsam jo‘shqin yoshligim va o‘sha paytlardagi beg‘ubor o‘ylarim, fikrlarim qayerda qoladi? Agar “Romeo va Juletta” asarini har kim o‘zining zamoniga moslashtirib qo‘yaversa Shekspirning Shekspirligi qoladimi?

Nazarimda har bir sahna asari yozilgan vaqtiga mos tarzda sahnaga olib chiqilishi kerak. Ana shunda asarning mazasi, shirasi saqlanib qoladi. Eski o‘zbek kinolarini ko‘rganimda o‘zimga tanish qadrdon ko‘chalarni, binolarni, daraxtlarni ko‘rgim keladi. Kadrlardan ularni qidiraman. Beixtiyor yoshligim esimga tushib ketadi. O‘sha paytlarga tegishli xotiralar yopirilib keladi, entikib, orziqib ketaman. Avval yozgan pyesalarimni o‘qiganimda ham xuddi shunday ahvolga tushaman.

– Ijodkorga xos bo‘lgan talablar bilan shax­siy prinsiplaringiz doim murosa qila ola­dimi?

– Prinsiplarni, tartiblar va chegaralarni yomon ko‘raman. Ijod borasida juda erkinman. Kundalik tartibim ham yo‘q. Bu sohaga oid biror ish qilish – albatta biror badiiy asar o‘qish, kino yoki spektakl ko‘rish tartibim ham yo‘q. Umuman olganda betartib odamman. Har ikkisidan birini tanlash kelib qolgan vaqtda ham yengilman – sayohatni, do‘stlar davrasini tanlayman.

Ijodkor uchun nima kerak? Unchalik ko‘p narsa emas. Avvalo, qornim to‘q bo‘lishi, sog‘lik va tinch­lik bo‘lsa bo‘ldi. Men ilhom deganlariga ko‘p ham ishonavermayman. Menimcha ilhom parisi ishlashga bo‘lgan kayfiyat, ishtiyoqdan boshqa narsa emas.

– Ijodkorlikni kasb deb bo‘lmaydi, uni taq­dir hukmi deyishadi…

– Bu savolingizga o‘z hayotim misolida javob ber­sam. Men ham ijodni taqdir hukmi sifatida hamma narsadan ustun qo‘yganman. Ammo bemor bo‘lib qolganimdan keyin o‘zim haqimda o‘ylay boshladim. Men pul uchun yozmayman derdim. Biroq vaqti kelganda hayot hamma narsa haqida o‘ylashga majbur qilib qo‘yarkan. Tiriklik uchun sog‘lik ham, pul ham kerak ekan. Yoshing ulg‘aygan sari “yara”laring ham kattarib borarkan. Birini uylantirish, birini uzatish, uy-joy qilib berish… Bu “taqdir hukmi” deb mukka tushib yozib yotaverishning iloji yo‘q.

Ijodkorning vazifasi odamlarni yaxshilikka un­­­­­dashdir. Har qanday badiiy asar ezgulikka xizmat qilsin. Oxiri fojea bilan tugagan asarlar so‘nggida ham yorug‘likka umid bo‘lishini istayman. Achchiq bo‘lsa ham aytishimiz kerak, hozirda sof san’at xavf ostida qolmoqda. Hatto oddiygina bolalar uchun namoyish etilayotgan multfilmlarda ham urush-janjal, dahshatli maxluqlar… Bu kimga kerak?

Ilm-fan insonning miyasini, din ruhini, sport jismini tarbiyalaydi. Ijod ko‘ngil ishi, ijodkor qalb­ni tarbiyalaydi. Ijodiy asar inson yuragini ezgulik bilan bezashi kerak.

– Sharof aka, sizningcha, hayotni qay darajada sahnaga ko‘chirish mumkin?

– Asar tabiiy bo‘lish kerak. Masalan, siz ertalab ko‘chaga chiqasiz, odamlarga qo‘shilasiz, ishga borasiz, ish jamoangiz bor… hayot tarzingiz shunday. Hayotiylik bilan badiiylikni almashtirib qo‘ymasligimiz kerak. Afsuski, so‘nggi paytlarda mutlaqo hayotiy voqelikdan yiroq filmlarimiz ko‘payib ketdi. Tasavvur qiling, bir firmada ishlayotgan yigit bilan qizning sevgisi filmga syujet qilib olingan. Kinoni tomosha qilar ekansiz, to oxirigacha bu firma o‘zi nima ish bilan shug‘ullanadi degan savolga javob topolmaysiz. Axir shunchaki ko‘cha gaplari bilan asarni to‘ldirib bo‘lmaydi. Bu tomoshabinga ham, aktyorga ham hech narsa bermaydi.

– Sharof aka, bizning teatrlarimizda turli xil chet el dramaturglari asarlari qo‘yiladi-yu, nima uchun o‘zbek dramaturgiyasi namunalari jahon sahnalarida namoyish etilmaydi?

– Bu holat milliy mentalitetimiz bilan bog‘­liq, deb o‘ylayman. Xalqimiz tabiatidagi yumo­ri­ni, askiyalarimizni, eng asosiysi, askiyalarimizdagi nozik qochirimlarni hamma ham tushunavermaydi. Vaho­lanki, bizning adabiyotimizda ma­­­­­­horat jihatdan qolishmaydigan o‘nlab yozuvchi-dramaturglarimiz bor. Misol uchun, Pirimqul Qo­dirov, Said Ahmad, Uchqun Nazarov, Odil Yoqubov, O‘lmas Umarbekov singari yozuvchilarimizni sanashimiz mumkin. To‘g‘ri, ko‘plab yozuvchilarimizning asarlari tarjima qilinib chet mamlakatlarda nashr etilmoqda. Ammo bu borada masalaning yana bir jihati bor. Ya’ni, roman yoki qissani o‘quvchi o‘qiyotganda o‘z tasavvur olamiga binoan qabul qi­ladi. Asar voqealariga o‘z shaxsiyatidan kelib chi­qib munosabat bildiradi. Teatr esa ko‘pchilikka mo‘ljallangan. Voqeani ommaviy tarzda qabul qi­lish murakkab jaryon.

Suhbatdosh: Akbar Ergashev

“Yoshlik” jurnali, 2011 yil, 11/12-son