Таниқли адабиётшунос олим Қозоқбой Йўлдошевни 65 ёшга тўлиши билан чин дилдан табриклаймиз.

   Менинг назаримда, сўнгги йилларда жилд-жилд “Танланган” ва “Сайланган” асарларнинг пайдо бўлишига аслида адабий танқиднинг оқсаб қолгани сабабчидек туюлади. Эндиликда истаган одам роман ёзиши, шеър ёзиши, китоб чиқариши мумкин бўлиб қолди. Ҳатто, бундай тасодифий китобларга катта-катта “Сўзбоши”лар ҳам илова қилинмоқдаки, беихтиёр ўқиётганинг ростдан ҳам “асар” эканига ишонгинг келади. Минг афсуски, бу ҳолатга бизнинг тайёр жавобларимиз бор: ҳаммасини вақт кўрсатади! Вақтнинг кўрсатишини кутиб ўтириш шартмикин? Ахир қачонгача адабий асарларни вақтга саралатамиз. Вақт асарларни саралагунча минглаб китобхоннинг бадиий диди нима бўлади?

ХОЛИС ЭЪТИРОФ ЭҲТИЁЖИ
Адабиётшунос олим Қозоқбой Йўлдошев билан мулоқот
Суҳбатдош: Алишер Назар

– Одамият жаннатдан қувилгандан бери ўзининг моҳиятини ахтаради. Бу изланиш эса унга ҳаёт, завқу шавқ ва ҳаловат беради. Инсон ўзини англаш йўлида кўп шарафли йўлларни босиб ўтди. Замон тили билан айтганда юксак тараққиётга, тсивилизацияга эришди. Лекин… биласизми, инсоният муаммоларининг кўлами ҳечам ўзгаргани йўқ. Аксинча, бу муаммолар асрдан-асрга улканлашиб, боши берк кўчага кириб бормоқда. Келинг, кичгинагина бир мисол келтирамиз: тасаввур қилинг, зарурат бўлса бугун экранда танамизнинг ҳар бир ҳужайрасини кузатиш, унинг устида тажриба ўтказиш ва ҳатто ҳаракатланишини таъминлаш имкони бор. Лекин шу аппаратларга яраша касаллигимиз ҳам бор-да! Муаммо ҳамон ўша: хасталикдан қутулиш! Инсоннинг муаммосини ҳал этолмаган “қулайлик” қандай қилиб тараққиёт бўлади? Менинг назаримда, инсоният асли тараққиётдан қуйига қараб ҳаракатланаётгандек.

Шу маънода айтадиган бўлсак, инсониятнинг бадиий тафаккур тарзи ҳам асрдан-асрга саёзлашиб, ғариблашиб, сийқалашиб бораётгандек. Ахир буюк Навоий СЎЗининг қудратини беш асрдан бери шарҳ қиламиз. Ҳазратнинг сўзи ўнлаб, юзлаб адабиётчиларни профессор қилди. Лекин начора, бошқа Навоий туғилмади.

Минг ваҳки, бадиий тафаккурнинг саёзлашиши азалий ўзанларни ҳам ўзга томонларга буриб юбормоқда. Аслида юксак хаёлот маҳсули адабиёт – инсоннинг ҳақир дунё ташвишларидан, шафқатсиз ҳаёт синовларидан ўтишида энг яқин кўмакчи, сирдош ва маслаҳатчидир. Бироқ ХХИ асрга келиб, том маънода адабиёт ҳам “эр”га тушди. Тирикчилик манбаига, турмуш дастёрига, ғоявий қуролга ва ҳакозоларга айланиб бормоқда.

Қозоқбой ака, бу тарзда адабиётнинг саёзлашишида адабий танқидчиликнинг ҳиссаси катта десам муболаға қилмайманми? Чунки адабий танқидсиз адабиёт ривожланмайди. Адабий танқидчи, адабий яратувчи ҳамдир.

– Жавобни охирги икки гапингизга тўла қўшилишимни айтишдан бошлаганим маъқулга ўхшайди. Аслида-ку, юқоридаги даъволарингизда анча ошириб юбораётганингизни ўзингиз ҳам билиб турибсиз. Суҳбат сал кескинроқ бўлиши учун шундай журналистик усул қўллаяпсиз, шекилли. Илмий тараққиётнинг жуда шитоб билан бораётгани одам умрининг узайишида, бевақт ўлимнинг камайишида, бир одамнинг ўз умри давомида жуда кўп ишлар қилиб қолиш имконияти ошиб бораётганида кўриб-билиб турибмиз. Эҳтимол, инсон маънавияти борасида таназзул кечаётгани ҳақида гапирилса, жўялидир.

Энди салкам олти асрдан буён бошқа Навоий туғилмаганига келсак, бошқа Навоий ҳеч қачон туғилмайди. Бунинг кераги ҳам йўқдир. Зеро, чин санъат ва чинакам санъаткор бетакрорлиги билан қадрлидир. Бобур ҳам, сиз биладиган Машраб ҳам, Ғафур Ғулом ҳам, Абдулла Ориф ҳам ҳеч қачон қайтарилмайди. Сизнинг бадиий тафаккур саёзлашиб бораётгани борасидаги хавотирингизга ҳам қўшилиш жуда қийин. Негаки, ҳазрат Навоий Алишер Навоийни ўқимай ижод қилган бўлса, ундан кейингилар Навоий бадииятидан баҳра олиб улғайишяпти. Бунинг устига, ҳозирда очун кичрайиб, ахборот олиш осонлашиб, ўзга элларнинг бадиий тафаккуридан ҳам баҳраманд бўлинмоқда. Бу ҳол, сўзсиз, бадиий тафаккур теранлашувига хизмат қилади.

Сизнинг адабиёт тўғрисидаги “…инсоннинг …энг яқин кўмакчи, сирдоши” деган фикрингизга тўла қўшиламан, лекин “маслаҳатчи”лиги борасида шубҳам бор. Асл адабиёт, менимча, маслаҳат бермайди, йўл кўрсатмайди. У кўнгилни излайди, уни тафтиш қилади, кўнгил ҳолатларини билдиради. Шу йўл билан ўқирман кўнглига ҳам таъсир кўрсатади. Қўполроқ қилиб айтгудек бўлсак, одам тирикчилиги учун адабиёт мутлақо кераксиз ҳодиса. Аммо шундай кераксиз нарсаки, усиз одам тўла маънода одам бўлолмайди. Инсон тирикчилиги учун бевосита керак бўлмаган нарсаларга интилгани сари одамлашиб бораверади. Озиқланиш, чанқовни босиш, ухлаш, кўпайиш учун қўшилиш каби тирикчиликка керак нарсани ҳайвон ҳам қилади. Одам ана шулардан бошқа юксакроқ нарсаларга эҳтиёж сезганда, таннинг эмас, кўнгилнинг, руҳнинг талабларини қондириш заруратини туйганда, гўзалликка интилиш маҳсули ўлароқ адабиёт керак бўлади. Шукурки, ҳозир ҳам одамларда шунга интилиш сезилади. Ҳаёт яхшиланавергани сари бу интилиши кучаяверади деб ўйлайман.

Адабиётнинг ўз кўкидан ерга тушиб, “тирикчилик манбаига, турмуш дастёрига, ғоявий қуролга” айланиб бораётгани борасидаги хавотирингизда, афсуски, жон бор. Оламдаги барча нарсанинг икки жиҳати бўлгани каби адабиёт ҳам бундан мустасно эмас. Одамзод ҳамма нарсани ўзига хизмат қилдиргиси келади. Лекин бу муаммони ҳам бўрттириб юбормаган маъқул. Ҳозирги кунда ҳам гўзал бадиий асарлар кўплаб яратилаётганини ўзингиз биласиз.

Энди адабиётнинг саёзлашувига адабий танқид сабабчи деганга ўхшашроқ фикрингизга келсак, унга қўшилмаслигимни айтай. Адабиёт саёзлашаётгани йўқ, аксинча, теранлашмоқда. Олдинлари асарларда кўпроқ қаҳрамонларнинг бошидан ўтган воқеалар тасвирланса, эндиликда одамнинг руҳий тўлғанишлари, кўнгил кечинмалари, сония сайин ўзгариб турадиган сезимлари ҳам кўрсатилаётирки, уни саёзлашиш деб бўлмайди. Лекин адабий танқид – синчилик кўнгилдагидай таъсир кучига эга бўлмаётгани бор гап. Ўзбек синчилиги ўзбек адабиётининг олдида боролмаяпти, ҳатто, ёнма-ён ҳам кетолмаяпти, ортидан бораётир. Аммо бадиий адабиётга етиб олай деб жуда ҳаллослаб югураётгани ҳам йўқ. Чунки кечим ўз ҳолига ташлаб қўйилган. Йўналтириш, рағбат йўқ даражада.

Бундан кейин бу аҳвол янада оғирлашса керак деб ўйлайман. Чунки келажакда синчиликка тайёрланиши зарур бўлган аспирантлар сони ўта қисқартириб юборилди. Илмий даража учун ёқланадиган диссертациялар йўлига шундай тўсиқлар қўйилганки, кўпчилик истеъдодларнинг уларни бартараф этишга кучи етмай қоляпти.

– Қозоқбой ака, мен цивилизацияни ёки унинг оламшумул имкониятларини рад этмоқчи эмасман. Айтмоқчи бўлганим: биз маҳлиё бўлаётган бу тараққиёт инсоният муаммоси кўламини камайтирмади, кўпайтирди, холос. Ҳазрат Навоийнинг қайта туғилмаслигини эса ҳамма яхши билади. Аммо бу улуғ зотдек сўз санъаткорлари яна пайдо бўлса, бу адабиётимизга “оғирлик” қилмайди. Буни орзу қилиш ва бу истакнинг амалга ошмаётганидан ўкиниш ҳам яхшиликдан нишонадир.

– Албатта, айтиб ўтганингиздек эндиликда адабиётнинг теранлашаётгани, инсон руҳиятига кириб бораётгани бор гап. Аммо мен айтмоқчи бўлган саёзлашув олдида бу “теранлашиш” андак ғариб бўлиб қолаётгандек. Сизнинг бунга адабий танқиднинг кўнгилдагидай таъсир кучига эга бўлмаётганини сабаб қилиб кўрсатишингиз, адабий танқид соҳасини бир оз аяганингиздан дарак беради.

Менинг назаримда, сўнгги йилларда жилд-жилд “Танланган” ва “Сайланган” асарларнинг пайдо бўлишига аслида адабий танқиднинг оқсаб қолгани сабабчидек туюлади. Эндиликда истаган одам роман ёзиши, шеър ёзиши, китоб чиқариши мумкин бўлиб қолди. Ҳатто, бундай тасодифий китобларга катта-катта “Сўзбоши”лар ҳам илова қилинмоқдаки, беихтиёр ўқиётганинг ростдан ҳам “асар” эканига ишонгинг келади. Минг афсуски, бу ҳолатга бизнинг тайёр жавобларимиз бор: ҳаммасини вақт кўрсатади! Вақтнинг кўрсатишини кутиб ўтириш шартмикин? Ахир қачонгача адабий асарларни вақтга саралатамиз. Вақт асарларни саралагунча минглаб китобхоннинг бадиий диди нима бўлади?

Биринчи синфда ўқийдиган қизим бор. Яқинда деразадан ташқарига қараб: “Дада, ана, тентак қор ёғаяпти”, деди. Мен унга дакки бердим: “Қизим, қорни тентакка ўхшатиб бўлмайди”. “Бизнинг “Мусиқа” китобимизда шунақа шеър бор”, деди. Ишониб-ишонмай китобни варақладим:

Деҳқонларга тилак қор,
Пахтаойга керак қор.
Гоҳо мени қувалаб.
Уйга қамар тентак қор.

О-ла! Қайсидир бир кинода қаҳрамон айтади-ку: “Бу оламда нималар бўляпти ўзи?” Ака, дарсликда бундан баттарлари ҳам бор экан. Қолганини айтиб нима қилдик, шунисини “ҳазм” қилиб олайлик. Майли, бу тизмадаги дастлабки икки қаторни бир амаллаб тушунишга ҳаракат қиламиз, аммо одамни “қорнинг қувалаб кетиши”ни, “уйга қамаб қўйиши”ни энг хаёлпараст бола ҳам тасаввур қилолмаса керак. Лекин бу бола ўзи тасаввур қилолмайдиган “шеър”ни қўшиқ қилиб айтишга маҳкум! Эҳтимол, “алдагани бола яхши”дир, лекин бу болалар ўзимизники-ку! Бундай муносабат билан уларни маънавий майиб қилиб қўймаймизми? Ахир болалик қўшиқлари бир умр инсоннинг кўнглига муҳрланиб қолади. Гап ёқмаса, бугун ўқиб эртага ташлаб юбориладиган китоб ҳақида эмас, юз минглаб болаларнинг қўлидаги дарслик ҳақида кетяпти. Тағин китобга нима деб ёзиб қўйибди, денг: “Тўлдирилган 10-нашри”! Яхшиям буниси тўлдирилган(!) экан. “Тўлдирилмаган”лари қанақа бўлган, Худо билади.

— Қозоқбой ака, сиз адабий мақолаларингиздан бирида: “…муайян миллатнинг бадиий-эстетик тафаккури дарсликлар ёрдамида шакллантирилади ва шунга мувофиқ бўлади”, – деб ёзган эдингиз. Модомики, масала шу қадар жиддий экан, бу борадаги лоқайдликни қандай тушуниш мумкин? Бунга бугунги адабий савиянинг назоратсизлиги сабаб эмасми?

– Жуда назоратга ҳавасманд йигит экансиз-да, Алишербек! Тараққиёт юксалгани сари муаммоларнинг кўпайиши бор гап ва шундай бўлиши ҳам керак. Одамнинг ақлий-маънавий савияси ўсгани сари унинг талаблари кўпайиб бораверади. Биласизки, талабнинг кўпайиши муаммони урчитади. Бизнинг қишлоқда бир оқсоқол кимга бўлса ҳам: “Ташвишинг кўп бўлсин!” – деб дуо қиларди. Ундан: “Ташвишнинг кўпини нима қиламан?” – деб сўрасак, бобо: “Ҳаёти яхши, соғлиғи жойида одамнинг ташвиши кўп бўлади. Бахтсиз одамда ташвиш битта бўлади: касал бўлса, фақат тузалиш, оч бўлса, фақат тўйиш, қамоқда бўлса, фақат озод бўлиш ташвишини чекади. Ҳаёти яхши одамнинг ташвишида саноқ бўлмайди”, – дердилар. Шунга ўхшаб муаммонинг кўплиги муаммо эмас, уларнинг ечилмаётгани муаммо.

“Танланган асарлар” ва “Сайланмалар” кўпайиб кетишида мен унчалар қўрққулик жиҳат кўрмайман. Ёзувчи бўлмаган бирор одамнинг “Мукаммал бадиий асарлари” чиқиб қолишидан қўрқса бўлади. Бу муаммога керагидан ортиқ эътибор қаратиш кишини асл масаладан, яъни бадиий асар моҳиятини англатиш заруриятидан чалғитади. Ойдинларнинг иши миллат аҳлини танлаб китоб босишга эмас, балки танлаб китоб ўқишга йўналтиришдан иборат.

Ёшларда бадиий дид зўрлик ёки қоровуллик билан эмас, табиий равишда шакллантирилиши керак. Адабий синчилар жанговарроқ бўлиб, савияси паст асарларни “уриб” туришса, улар камроқ яратилган бўларди деган фикр жуда жўн қарашдир. Ижод эркинлиги истагандай ёзиш ва чиқариш эркинлиги ҳамдир. Айни вақтда ҳар бир ўқирманда танлаб ўқиш ҳурлиги борлиги ҳам эсда туриши керак.

Сизнинг миллат ёшлари бадиий дидини қарор топтириши керак бўлган дарсликларнинг савияси тўғрисидаги куйинишингизда, минг афсуски, ҳақиқат керагидан кўпроқ. Сиз келтирган мисол жудаям қўрқинчлиси эмас. Исталган синфдаги кўпчилик ўқув фанларидан тайёрланган дарсликлар бундан кўра анча аянчли мисолларни келтириш имконини беради. Ҳақиқат шундаки, миллат аҳлининг бадиий савияси дарсликлар савиясида бўлади. Чунки миллатнинг интеллектуал-маънавий қиёфаси шу дарсликлар воситасида шакллантирилади. Бинобарин, дарсликлар нимага хизмат қилиши кераклигини биладиган одамлар томонидан яратилиши лозим. Маълумки, адабиёт – ўқув фани, ёзувчи-шоир тайёрлаш учун ўқитилмайди. Менимча, расм ва мусиқа каби сабоқлар ҳам ёшларда рассомлик ёхуд қўшиқчилик қобилиятини ҳосил қилиш учун эмас, балки уларда расм санъати ва мусиқани тушунишга хизмат қиладиган дидни шакллантиришга йўналтирилиши зарур.

Дарсликлар тендер деб аталмиш усул асосида танланадиган бўлгач, умрида бировга бирор соат сабоқ бермаган одамлар ҳам дарслик ёзадиган бўлиб кетишди. Олдинлари ўқувлик ёзиш методист олимларнинг иши бўларди, эндиликда ишбилармонларнинг “бизнеси”га айланди. Бундайлар дарслик ёзишни қойил қилишмаса ҳам товарни тақдим этиш маҳоратини яхши эгаллаган бўлишади. Натижада, уларнинг дарслиги тендерда ютиб чиқади. Танловга бир нарса деб бўладими?

Энг ёмони, ўқитувчилар тобора дарсликларнинг яхши-ёмонини фарқламайдиган, уларнинг савиясига қизиқмайдиган бўлиб қолишяпти. Улар нимани, қандай ўқитишни ўйлашдан кўра, адоғи йўқ қоғозлар оқими ичида чўкиб кетмаслик тўғрисида кўпроқ қайғурадиган ҳолатга келишди.

Академлитсейлар ва коллежларнинг айрим босқичлари учун шу вақтга қадар “Адабиёт” дарслиги яратилмаганини қандай изоҳлаш мумкин? Лекин адабиёт сабоқлари ўтиляпти. ХХИ асрда, таълим учун триллионлаб маблағ сарфланаётган юртда адабиётсиз адабиёт ўқитилаётир.

Аҳвол шу даражага етганки, адабиёт ҳафтасига уч соатдан ўқитиладиган тўққизинчи синф “Адабиёт” дарслигининг ҳажми адабиёт предмети ҳафтасига икки соат ўқитиладиган саккизинчи, еттинчи, олтинчи, борингки, ҳатто, бешинчи синф дарслигидан ҳам кичик. Бутун жамият маънавият учун курашиш ҳаёт-мамот масаласи эканини тан олиб турган бир паллада битирувчи синф ўқувчилари адабиётдан маҳрум этилаётир. Тегишли мутахассислардан нега шундайлиги сўралса, ўрта мактаб дарсликларининг оғирлиги нормадан ортиқ бўлмаслиги керак деб жавоб беришади. Лекин тўққизинчи синфдаги ўспиринларга бешинчи синф ўсмирларидан камроқ юк кўтариш белгиланган бундай мантиқсиз нормани бартараф қиладиган бирор одам йўқ.

Бундан ташқари, умумтаълим мактабларининг адабиёт дастурларига истисносиз ҳар йили ўзгариш киритилади. “Адабиёт” дарслиги журнал мақоласи, мактаб тажриба майдони, ўқувчилар синалувчи объектлар эмаслигини таълим тизими мутасаддилари тушунгилари келмаётганга ўхшайди. Кечирасиз, адабий кечим ва адабий синчилик ҳақида гапираётиб, ўқитиш ташвишларига ўтиб кетдик. Начора, бу жуда муҳим муаммо-да!

– Муаммо, таъбир жоиз бўлса, хумда турган  мусалласга ўхшайди. Мусаллас қанча кўп вақт турса унинг таъсир кучи шунча ортади. У шунчалик ортадики, бир кун келиб хумни ёради. Бундан чиқадики, ҳар бир муаммо вақтида англаниши ва ўз вақтида ҳал этиш мақсадга мувофиқдир.

Қозоқбой ака, “…миллат аҳлини… танлаб китоб ўқишга йўналтириш…” тадрижий таълим-тарбия маҳсулидир. Савиясиз ижод намуналари билан “озиқланиб” улғайган болани танлаб китоб ўқишга йўналтириб бўлмайди. Шундай экан, кечирасизу, барибир яна ўша гапга келамиз: бу масалада том маънода адабиётшуносларимизнинг фидойилигига муҳтожмиз.

— Яқинда Қаҳрамон шоирларимиздан бири айтиб қолди: Абдулла Қаҳҳор вафот этишидан сал аввалроқ ўзига яқин ҳамкасбларидан бирини чақириб: “Менга қара, менинг бу дунёда дўстим ҳам йўқ, душманим ҳам йўқ. Нима қилган бўлсам, адабиёт учун қилганман”, дебди. Ҳа, ҳар бир соҳа, жумладан, адабиёт ҳам ўзининг фидойилари билан барҳаёт. Адабиётдаги фидойилик ХОЛИС эътирофдир.

Мен юқорида тасодифий китоблар ва уларга ёзилаётган катта-катта “Сўзбоши”лар ҳақида айтаётганимда, мана шу холис эътирофнинг йўқлигини назарда тутган эдим. Бу иддаога кўплаб мисоллар келтиришимиз мумкин. Ҳатто, сизнинг ижодингиздан ҳам. Сўнгги йилларда “Сўзбоши” ёзиб берган ўнлаб китобларингизнинг биридаги мана бу сатрларга ва унинг шарҳига диққат қиламиз:

Қирқ бешга жимгина, ёлғиз, бенаво,
Хотиржам киряпман, лоқайд, бепарво
Кирган каби худди қабрга…

“Қабрга кирадиган жасадгина ёлғиз, бенаво, лоқайд, бепарво бўлади. Қирқ бешга кираётган одамнинг шундай хусусиятларга эгалиги улкан умр фожиасидан далолатдирки, уни тасаввур қилиш ва бу ҳақда бирор тўхтамга келиш ўқирман шахснинг қанчалик баландлигига боғлиқ”.

Айнан шу мисралар таъсирида яна шундай теран мулоҳазаларни баён қилгансизки, рости, шахсан мен шеърдан эмас, сизнинг таҳлилингиздан кўпроқ таъсирландим. Айтганингиздек, эҳтимол бу сатрларни тушуниш ҳар кимнинг “баланд”лигига боғлиқдир. Лекин бу мисралар мени ҳаяжонга эмас, ташвишга солди. Негалигини айтайми?

Аввало, мени мутаассибликда айбламассиз деган умид билан айтмоқчиман: инсон зоти борки, қабрга хотиржам, бепарво ва лоқайд бўлиб кирмайди. Қабр – инсон учун энг кўп ташвишланадиган, энг кўп диққат бўладиган бир манзил! Бу манзилда ҳеч бир зот бепарво, лоқайд бўлолмайди. Биз бунга сидқидилдан ишонамиз ва шунинг учун ҳам мусулмонмиз. Менимча, бу цингари мисраларни фақат ҳиссиётга таянган ҳолда шарҳлаш унчалик тўғри эмас. Қўшимча маънолар ахтариш эса зўрма-зўракиликка ўхшаб кўринади. Чунки бу мисраларга “обЪект” бўлаётган қабр масаласида ҳақиқат битта! У ҳеч қачон иккита бўлмайди. Бу ўринда сиз шарҳингизда айтмоқчи бўлган “Руҳий манзара…” ҳаққоний эмас.

— Қозоқбой ака, адабиёт борасида сиз билан баҳслашмоққа журъат қилолмаймиз ва бунга ҳатто маънавий ҳақимиз ҳам йўқ. Аммо бир истиҳолам бор: “фалон китобга Қозоқбой Йўлдошев сўзбоши ёзган экан” дейилса, адабий жамоатчилик дарҳол ҳушёр тортади. Чунки адабиёт майдонида сизнинг эътирофингизнинг ўз қиммати бор. Аксарият ижодкорлар сизнинг эътиборингизга тушишни исташади. Адабиёт ва адабиётшунослик борасидаги фикрларингиз ҳам бошқалардан фарқ қилишини биламиз. Аммо сўнгги пайтларда бадиий асарлар ва уларнинг ижодкорлари ҳақида фикр билдирганда, бир оз муболағага ва юзхотирликка берилаётгандексиз…

– Менда гурунгимизнинг шу вақтигача бўлган қисми мана шу гапларни айтишингизга тайёргарлик, менинг этимни “ўлдириб”, эътирозларингизни билдиришга ҳозирликдай бўлиб туюлаётир ва ўз соддалигимдан нечанчи бор хижолат тортаётирман. Балки, адашаётгандирман, аммо менга бизнинг ўзбек ёппасига бир-бировини эшитишни истамайдиган улус бўлиб туюлаверади. Ўрисда: “Ҳеч қачон ҳеч қачон дема”, – деганга ўхшаш нақл бор. Биз ҳамма нарсани дарҳол ё у ёқлик, ё бу ёқлик қилиб ташлагимиз келаверади. Мана, сиз ҳам ҳадеб: “Ҳар бир масаланинг ҳақиқати битта бўлади”, – деяпсиз. Нега энди битта бўларкан? Ўша масаладаги сиз топган битта ҳақиқат сизнинг ҳақиқатингиз. Лекин мен нега унга риоя қилишим керак? Мен бошқача ҳақиқатни топган бўлсам-у, у бировларга маъқул келмагани учун ўзгартирайинми? Ҳақиқат битта бўлади дегани, бутун миллатга битта бош етарли деганга ўхшаш гап. Ҳақиқатнинг битталигини фақат Яратганнинг битталигига нисбатангина ишлатиш ўринли. Бошқа ҳар қандай шароитда ўйлайдиган одам нечта бўлса, ҳақиқат ҳам ўшанча бўлади.

Сиз мен учун хижолат бўлган шеърий сатрлардан мен топган фазилатлар сизга ўтиришмаган бўлса, қарашларимдан воз кечайми ёки сизга таъсир қилишга уриниб кўрайми? Сизда Қозоқбой домла айтган бу гапларни “Сўзбоши” ёздирган шоирнинг ўзи ўргатган ёхуд уни мажбур қилган деган шубҳа борми? Шоир ёзганида мен айтганларни ўйлаганмикан ўзи? Бунга кафолат беролмайман. Лекин бир ўқирман сифатида шу сатрларда мен шу руҳият мавжларини туйдим ва туйганимни туйганимдай ёздим.

Сиз: “…инсон зоти борки, қабрга хотиржам, бепарво ва лоқайд бўлиб кирмайди”, – деб жуда тўғри айтасиз. Лекин сиз тирик одам ҳақида гапираётирсиз. Жасадга эса, жойида ётгани-ку тузук, лекин қаёққа олиб кетилаётганининг фарқи йўқ. Руҳидан айро тушган жасад буни ўйлай олмайди. Шоира айнан ўлмай туриб, жасадга айланган, ёлғиз, бенаво, лоқайд ҳолича умр манзилининг қирқ бешига етиб келган аёлнинг оғир бир руҳий ҳолатини манзаралаштирган.

Менинг адабиётдаги ўрним тўғрисидаги илиқ гапларингизга қуллуқ қилган ҳолда сўзбошиларимнинг бирортаси учун хижолатлик эмаслигимни айтаман. Сиз айтганларга ўхшаш эътирозларни, синчи касбдошларим-ку майли, ҳатто, сўзбоши олган баъзи ижодкорлар ҳам айтишади. Лекин эътирозларини ўзгалар ҳақида ёзилганларига қаратади, ўзларига эмас. Бизнинг адабиётимиз бошидаги улкан фожианинг илдизи айнан шу ерда, деб ўйлайман. Яъни бизнинг бировни тушунишни билмаганимиз бир сари, аммо тушунишни ҳам истамаганимиз, тушунтиришларини ёқтирмаганимиз даҳшат.

Тушунмаганимиз учун бир-биримизни билмаймиз, билмасдан туриб, тан олмаймиз, инкор қиламиз. Кейин: “Нега ўзбек адабиётини дунё танимайди?” – дея чин дилдан ўксиниб ҳам қўямиз. Биз ўзимизни ўзимиз туймасак, тушунмасак, тушунтирмасак, танимасак, ким бизни танийди? Қандай қилиб ва нега таниши керак? Мисол учун, бизда Ўктамой деган шоирани кўпчилик билмайди. Билганларнинг бир қисми тан олгиси келмайди. Ҳолбуки, кейинги тўрт-беш йилда Ҳиндистонда шу шоира қизнинг инглиз, панжоб ва ҳинд тилларида учта китоби кўп нусхада чиқди. Ҳатто, адабиёт масалалари билан шуғулланадиган Ҳиндистон Сахитя академияси Ўктамойнинг инглиз тилида чиққан китобининг юзочди (тақдимот) маросимини ўтказиб, ўз ҳисобларидан шоирани таклиф ҳам қилишди. Ҳозир шу шоира интернетга киритилган олтмиш уч минг дунё шоирлари орасида 50- ўринда турибди. Кўринадики, бизда бир-бирини тушуниш ва тан олиш деган муаммо ҳам бор…

Ўйлайсизки, мен қалам чархлаб, енг шимариб ким янги китоб чиқарар экан-у унга қачон сўзбоши ёки тақриз ёзиб берар эканман деб пойлаб турибман. Мен бир нарсани биламан: ҳар қандай одам тушунилгиси келади. Айниқса, ижодкор. Уни ижод қилишга ундаган нарса ҳам айнан бошқалар томонидан тушунилиш истаги эмасми?! Синчининг, умуман, адабиёт танувчиликнинг вазифаси ўқирманга ёзарман битигининг диққатга лойиқ жойларини кўрсатиб, нимадан, нима учун, қандай таъсирланишга йўналтириш деб ўйлайман. Ҳамма гап бадиий асардан нима қидиришда, ундаги бор гўзаллик ва эзгуликни кўра ва кўрсата билишда. Мен ҳеч қачон, ҳеч бир ижодкорнинг ҳеч қайси асар тўғрисида ўзимча, кўкка қараб фикр айтмадим. Ҳамиша матнга, фақат матнга таяндим ва ундан келиб чиқдим.

Ўйламанг, Йўлдошев домла ҳар қандай китобга сўзбоши ёки тақриз ёза олади деб. Кўп бўлмасаям, ҳеч нарса ёзолмаган ҳолатларим бўлган. Лекин Қаҳҳор домла айтмоқчидек, тухумдан тук қидириб, ёзувчининг бошига чертиб мақола ёзолмайман. Қандай асар ҳақида ёзган бўлсам, уни яхши кўриб қолгач, ёзишга арзийдиган жиҳатларини топгачгина, қалам сурганман.

Адабиётга фидойилик унинг дарвозасида таёқ кўтариб соқчилик қилиш эмас, деб ўйлайман. Адабиёт сиёсатнинг югурдагига айланган, ўқирманлар савияси бошқарувга муҳтож даврларда соқчига эҳтиёж бўлган. Шунда ҳам юқоридаги бошқарувчилар учун. Энди бадиий асар ва унинг ижодкорини тушуниш ва тушунтириш, асарни жозибали қилган жиҳатларга ўқирман диққатини қаратиш даври келди. Мен фидойиликни шу жабҳада кўраман. Ҳали дунё тажрибасида талантсиз адибни танқид қилиб, талантли қилолган синчи ё ёзувчи бўлган эмас. Фидойилар кўп бўлган замонларда ҳам талантсизлар улардан камроқ бўлмаган. Кейин адабиёт синчи ёки адабиёт танувчининг маҳрига тушган мулк эмас, у гўзаллик чечакзори. Сайр қилгиси келган кишики бор, унга киргиси келади ва бунга ҳақдор.

– Қозоқбой ака, сиз бир оз қизишган мана шу нуқтада мулоқотимизни хотималасак. Лекин айтиб қўяй: сизнинг сўнгги мулоҳазаларингизга унчалик қўшилолмайман. Сиз “…негадир ўзбек ёппасига бир-бировини эшитишни истамайдиган улус бўлиб туюлаверади” деб жуда тўғри айтасиз. Мана сизни олайлик, баъзи бир шарҳларингизни озгина ноўринроқ эмасмикин деб фикр билдирган эдик, дарров айблашга ўтиб кетдингиз. Чунки сиз ҳам эшитишни истамайдиган шу улуснинг типик вакилисиз-да!

– Типик-ку эмасман, аммо шу улуснинг вакили эканим чин. Бинобарин, унинг фазилату иллатлари менга ҳам бегона эмасдир. Лекин қизишмадим, балки фикримни қизғинроқ исботламоқчи бўлдим. Лекин мен ўзгаларда ўзгачароқ фикр бўлишига асло қарши эмасман ва бошқачароқ фикрлашни айб санамайман.

– Тўғри, айтганингиздек ҳар бир инсоннинг ўз ҳақиқати бор. Аммо бу ҳаётда инсоннинг ақл-заковати билан ўлчанмайдиган ҳақиқатлар ҳам бор-да. Инсоннинг шахсий дунёқараши дахл қилолмайдиган масалалар мавжуд. Қабр ана шундай масалалардан биридир. Бу масала ақида илмига хос бўлиб, аввало, шунга ўхшаган сўзларни ёки ўхшатишларни келтираётган ижодкор бу муҳташам илмдан озгина хабардор бўлиши талаб этилади.

– Инсоннинг ақл-заковати билан ўлчанмайдиган ҳақиқатларга амал қилинмагани учун инсонларни айблаш қанчалик ақлдан бўлади? Шоир бечора қабрни эмас, ўз кўнглининг ўлгани борасида ёзғирган.

– Шоир дўстларимиздан бири матбуотда эълон қилган шеърларидан бирида маҳбубасининг ҳаётида ўзини “парвардигорман” дебди. Яна бири маҳбубасини Расулни севгандек севишини иддао қилибди. Тўғри, бир қараганда ошиқ шоирларни тушунса бўладигандек, бироқ ҳар қандай муболағада мантиқ, ўхшатишда асос бўлиши керак. Афсуски, сўнгги пайтларда айрим ижодкорларимизнинг ижод намуналарида илоҳий атамаларни қўллаш урф бўлиб қолди. Бу ҳол масъулиятсизликдан бошқа нарса эмас.

Сиз айтасизки, инсон зоти қабрга хотиржам киролмаслиги тўғри, лекин “…сиз тирик одам ҳақида гапираётирсиз. Жасадга эса, жойида ётгани-ку тузук, лекин қаёққа олиб кетилаётганининг фарқи йўқ. …Шоир эса айнан ўлмай туриб ўликка айланган, …лоқайд …руҳий ҳолатини манзаралаштирган”. Аввало, тирик билан ўлик учун бошқа-бошқа қабр бўлмайди. Ҳар икки ҳолатда ҳам кўз олдимизда бир хил манзара ҳосил бўлади. Айнан шу бир хилликдан эса икки хил хулоса чиқариб бўлмайди. Қолаверса, ўлик тан учун қаёққа олиб кетилаётганининг жуда фарқи бор-да! Агар бу ҳақда гаплашсак, ўзимиз ҳам мукаммал билмаган соҳаларга ўтиб кетамиз.

– Тўғри айтасиз, ўзимиз билмаган соҳаларга ўтиб кетмаганимиз маъқул. Алишербек, гап баҳсда ютиб чиқишда эмас, балки халққа фойдаси тегадиган фикрга келишда. Шунинг учун ҳам менинг айтганларимдан ўлик ва тирикка бошқа-бошқа қабр бўлади деган маъно келиб чиққан бўлса, демак, мен фикрларимни тушунтириб беролмабман.

– Дарҳақиқат, адабиётнинг миллат қалби ва руҳияти билан боғлиқлиги хусусида, жамият ҳаётида адабиётнинг ўрни нечоғлиқ эканлиги ҳақида ҳамма замонларда баҳслар, тортишувлар бўлган. Бундан бир неча йиллар муқаддам марҳум адибимиз Шукур Холмирзаев “Адабиёт ўладими?” деган савол билан матбуот орқали сўз аҳлига мурожаат қилганини яхши биламиз. Аммо адабиётнинг умри узун бўлишини, янаям тўғрироғи, бу умрнинг мангуликка дахлдор бўлишини истаган, ҳаётини шу мақсадга сафарбар этган инсонлар хоки туробга айланди ҳамки, адабиёт яшашда давом этаётир ва яшаяжак. Аммо мана шу жараёнда адабий танқидчиликнинг ҳам ўз вазифаси борлигини унутмаслик керак. Бу вазифа эса китобхонга чинакам адабий асарларни саралаб беришда кўзга ташланади.

«Ёшлик» журналининг 2012 йил 1-сонидан олинди.

TANIQLI ADABIYOTSHUNOS OLIM QOZOQBOY YO‘LDOSHEVNI 65 YOSHGA TO‘LISHI BILAN CHIN DILDAN TABRIKLAYMIZ.

Mening nazarimda, so‘nggi yillarda jild-jild “Tanlangan” va “Saylangan” asarlarning paydo bo‘lishiga aslida adabiy tanqidning oqsab qolgani sababchidek tuyuladi. Endilikda istagan odam roman yozishi, she’r yozishi, kitob chiqarishi mumkin bo‘lib qoldi. Hatto, bunday tasodifiy kitoblarga katta-katta “So‘zboshi”lar ham ilova qilinmoqdaki, beixtiyor o‘qiyotganing rostdan ham “asar” ekaniga ishonging keladi. Ming afsuski, bu holatga bizning tayyor javoblarimiz bor: hammasini vaqt ko‘rsatadi! Vaqtning ko‘rsatishini kutib o‘tirish shartmikin? Axir qachongacha adabiy asarlarni vaqtga saralatamiz. Vaqt asarlarni saralaguncha minglab kitobxonning badiiy didi nima bo‘ladi?

XOLIS E’TIROF EHTIYOJI
Adabiyotshunos olim Qozoqboy Yo‘ldoshev bilan muloqot
Suhbatdosh: Alisher Nazar

– Odamiyat jannatdan quvilgandan beri o‘zining mohiyatini axtaradi. Bu izlanish esa unga hayot, zavqu shavq va halovat beradi. Inson o‘zini anglash yo‘lida ko‘p sharafli yo‘llarni bosib o‘tdi. Zamon tili bilan aytganda yuksak taraqqiyotga, tsivilizatsiyaga erishdi. Lekin… bilasizmi, insoniyat muammolarining ko‘lami hecham o‘zgargani yo‘q. Aksincha, bu muammolar asrdan-asrga ulkanlashib, boshi berk ko‘chaga kirib bormoqda. Keling, kichginagina bir misol keltiramiz: tasavvur qiling, zarurat bo‘lsa bugun ekranda tanamizning har bir hujayrasini kuzatish, uning ustida tajriba o‘tkazish va hatto harakatlanishini ta’minlash imkoni bor. Lekin shu apparatlarga yarasha kasalligimiz ham bor-da! Muammo hamon o‘sha: xastalikdan qutulish! Insonning muammosini hal etolmagan “qulaylik” qanday qilib taraqqiyot bo‘ladi? Mening nazarimda, insoniyat asli taraqqiyotdan quyiga qarab harakatlanayotgandek.

Shu ma’noda aytadigan bo‘lsak, insoniyatning badiiy tafakkur tarzi ham asrdan-asrga sayozlashib, g‘ariblashib, siyqalashib borayotgandek. Axir buyuk Navoiy SO‘Zining qudratini besh asrdan beri sharh qilamiz. Hazratning so‘zi o‘nlab, yuzlab adabiyotchilarni professor qildi. Lekin nachora, boshqa Navoiy tug‘ilmadi.

Ming vahki, badiiy tafakkurning sayozlashishi azaliy o‘zanlarni ham o‘zga tomonlarga burib yubormoqda. Aslida yuksak xayolot mahsuli adabiyot – insonning haqir dunyo tashvishlaridan, shafqatsiz hayot sinovlaridan o‘tishida eng yaqin ko‘makchi, sirdosh va maslahatchidir. Biroq XXI asrga kelib, tom ma’noda adabiyot ham “er”ga tushdi. Tirikchilik manbaiga, turmush dastyoriga, g‘oyaviy qurolga va hakozolarga aylanib bormoqda.

Qozoqboy aka, bu tarzda adabiyotning sayozlashishida adabiy tanqidchilikning hissasi katta desam mubolag‘a qilmaymanmi? Chunki adabiy tanqidsiz adabiyot rivojlanmaydi. Adabiy tanqidchi, adabiy yaratuvchi hamdir.

– Javobni oxirgi ikki gapingizga to‘la qo‘shilishimni aytishdan boshlaganim ma’qulga o‘xshaydi. Aslida-ku, yuqoridagi da’volaringizda ancha oshirib yuborayotganingizni o‘zingiz ham bilib turibsiz. Suhbat sal keskinroq bo‘lishi uchun shunday jurnalistik usul qo‘llayapsiz, shekilli. Ilmiy taraqqiyotning juda shitob bilan borayotgani odam umrining uzayishida, bevaqt o‘limning kamayishida, bir odamning o‘z umri davomida juda ko‘p ishlar qilib qolish imkoniyati oshib borayotganida ko‘rib-bilib turibmiz. Ehtimol, inson ma’naviyati borasida tanazzul kechayotgani haqida gapirilsa, jo‘yalidir.

Endi salkam olti asrdan buyon boshqa Navoiy tug‘ilmaganiga kelsak, boshqa Navoiy hech qachon tug‘ilmaydi. Buning keragi ham yo‘qdir. Zero, chin san’at va chinakam san’atkor betakrorligi bilan qadrlidir. Bobur ham, siz biladigan Mashrab ham, G‘afur G‘ulom ham, Abdulla Orif ham hech qachon qaytarilmaydi. Sizning badiiy tafakkur sayozlashib borayotgani borasidagi xavotiringizga ham qo‘shilish juda qiyin. Negaki, hazrat Navoiy Alisher Navoiyni o‘qimay ijod qilgan bo‘lsa, undan keyingilar Navoiy badiiyatidan bahra olib ulg‘ayishyapti. Buning ustiga, hozirda ochun kichrayib, axborot olish osonlashib, o‘zga ellarning badiiy tafakkuridan ham bahramand bo‘linmoqda. Bu hol, so‘zsiz, badiiy tafakkur teranlashuviga xizmat qiladi.

Sizning adabiyot to‘g‘risidagi “…insonning …eng yaqin ko‘makchi, sirdoshi” degan fikringizga to‘la qo‘shilaman, lekin “maslahatchi”ligi borasida shubham bor. Asl adabiyot, menimcha, maslahat bermaydi, yo‘l ko‘rsatmaydi. U ko‘ngilni izlaydi, uni taftish qiladi, ko‘ngil holatlarini bildiradi. Shu yo‘l bilan o‘qirman ko‘ngliga ham ta’sir ko‘rsatadi. Qo‘polroq qilib aytgudek bo‘lsak, odam tirikchiligi uchun adabiyot mutlaqo keraksiz hodisa. Ammo shunday keraksiz narsaki, usiz odam to‘la ma’noda odam bo‘lolmaydi. Inson tirikchiligi uchun bevosita kerak bo‘lmagan narsalarga intilgani sari odamlashib boraveradi. Oziqlanish, chanqovni bosish, uxlash, ko‘payish uchun qo‘shilish kabi tirikchilikka kerak narsani hayvon ham qiladi. Odam ana shulardan boshqa yuksakroq narsalarga ehtiyoj sezganda, tanning emas, ko‘ngilning, ruhning talablarini qondirish zaruratini tuyganda, go‘zallikka intilish mahsuli o‘laroq adabiyot kerak bo‘ladi. Shukurki, hozir ham odamlarda shunga intilish seziladi. Hayot yaxshilanavergani sari bu intilishi kuchayaveradi deb o‘ylayman.

Adabiyotning o‘z ko‘kidan yerga tushib, “tirikchilik manbaiga, turmush dastyoriga, g‘oyaviy qurolga” aylanib borayotgani borasidagi xavotiringizda, afsuski, jon bor. Olamdagi barcha narsaning ikki jihati bo‘lgani kabi adabiyot ham bundan mustasno emas. Odamzod hamma narsani o‘ziga xizmat qildirgisi keladi. Lekin bu muammoni ham bo‘rttirib yubormagan ma’qul. Hozirgi kunda ham go‘zal badiiy asarlar ko‘plab yaratilayotganini o‘zingiz bilasiz.

Endi adabiyotning sayozlashuviga adabiy tanqid sababchi deganga o‘xshashroq fikringizga kelsak, unga qo‘shilmasligimni aytay. Adabiyot sayozlashayotgani yo‘q, aksincha, teranlashmoqda. Oldinlari asarlarda ko‘proq qahramonlarning boshidan o‘tgan voqealar tasvirlansa, endilikda odamning ruhiy to‘lg‘anishlari, ko‘ngil kechinmalari, soniya sayin o‘zgarib turadigan sezimlari ham ko‘rsatilayotirki, uni sayozlashish deb bo‘lmaydi. Lekin adabiy tanqid – sinchilik ko‘ngildagiday ta’sir kuchiga ega bo‘lmayotgani bor gap. O‘zbek sinchiligi o‘zbek adabiyotining oldida borolmayapti, hatto, yonma-yon ham ketolmayapti, ortidan borayotir. Ammo badiiy adabiyotga yetib olay deb juda halloslab yugurayotgani ham yo‘q. Chunki kechim o‘z holiga tashlab qo‘yilgan. Yo‘naltirish, rag‘bat yo‘q darajada.

Bundan keyin bu ahvol yanada og‘irlashsa kerak deb o‘ylayman. Chunki kelajakda sinchilikka tayyorlanishi zarur bo‘lgan aspirantlar soni o‘ta qisqartirib yuborildi. Ilmiy daraja uchun yoqlanadigan dissertatsiyalar yo‘liga shunday to‘siqlar qo‘yilganki, ko‘pchilik iste’dodlarning ularni bartaraf etishga kuchi yetmay qolyapti.

– Qozoqboy aka, men sivilizatsiyani yoki uning olamshumul imkoniyatlarini rad etmoqchi emasman. Aytmoqchi bo‘lganim: biz mahliyo bo‘layotgan bu taraqqiyot insoniyat muammosi ko‘lamini kamaytirmadi, ko‘paytirdi, xolos. Hazrat Navoiyning qayta tug‘ilmasligini esa hamma yaxshi biladi. Ammo bu ulug‘ zotdek so‘z san’atkorlari yana paydo bo‘lsa, bu adabiyotimizga “og‘irlik” qilmaydi. Buni orzu qilish va bu istakning amalga oshmayotganidan o‘kinish ham yaxshilikdan nishonadir.

– Albatta, aytib o‘tganingizdek endilikda adabiyotning teranlashayotgani, inson ruhiyatiga kirib borayotgani bor gap. Ammo men aytmoqchi bo‘lgan sayozlashuv oldida bu “teranlashish” andak g‘arib bo‘lib qolayotgandek. Sizning bunga adabiy tanqidning ko‘ngildagiday ta’sir kuchiga ega bo‘lmayotganini sabab qilib ko‘rsatishingiz, adabiy tanqid sohasini bir oz ayaganingizdan darak beradi.

Mening nazarimda, so‘nggi yillarda jild-jild “Tanlangan” va “Saylangan” asarlarning paydo bo‘lishiga aslida adabiy tanqidning oqsab qolgani sababchidek tuyuladi. Endilikda istagan odam roman yozishi, she’r yozishi, kitob chiqarishi mumkin bo‘lib qoldi. Hatto, bunday tasodifiy kitoblarga katta-katta “So‘zboshi”lar ham ilova qilinmoqdaki, beixtiyor o‘qiyotganing rostdan ham “asar” ekaniga ishonging keladi. Ming afsuski, bu holatga bizning tayyor javoblarimiz bor: hammasini vaqt ko‘rsatadi! Vaqtning ko‘rsatishini kutib o‘tirish shartmikin? Axir qachongacha adabiy asarlarni vaqtga saralatamiz. Vaqt asarlarni saralaguncha minglab kitobxonning badiiy didi nima bo‘ladi?

Birinchi sinfda o‘qiydigan qizim bor. Yaqinda derazadan tashqariga qarab: “Dada, ana, tentak qor yog‘ayapti”, dedi. Men unga dakki berdim: “Qizim, qorni tentakka o‘xshatib bo‘lmaydi”. “Bizning “Musiqa” kitobimizda shunaqa she’r bor”, dedi. Ishonib-ishonmay kitobni varaqladim:

Dehqonlarga tilak qor,
Paxtaoyga kerak qor.
Goho meni quvalab.
Uyga qamar tentak qor.

O-la! Qaysidir bir kinoda qahramon aytadi-ku: “Bu olamda nimalar bo‘lyapti o‘zi?” Aka, darslikda bundan battarlari ham bor ekan. Qolganini aytib nima qildik, shunisini “hazm” qilib olaylik. Mayli, bu tizmadagi dastlabki ikki qatorni bir amallab tushunishga harakat qilamiz, ammo odamni “qorning quvalab ketishi”ni, “uyga qamab qo‘yishi”ni eng xayolparast bola ham tasavvur qilolmasa kerak. Lekin bu bola o‘zi tasavvur qilolmaydigan “she’r”ni qo‘shiq qilib aytishga mahkum! Ehtimol, “aldagani bola yaxshi”dir, lekin bu bolalar o‘zimizniki-ku! Bunday munosabat bilan ularni ma’naviy mayib qilib qo‘ymaymizmi? Axir bolalik qo‘shiqlari bir umr insonning ko‘ngliga muhrlanib qoladi. Gap yoqmasa, bugun o‘qib ertaga tashlab yuboriladigan kitob haqida emas, yuz minglab bolalarning qo‘lidagi darslik haqida ketyapti. Tag‘in kitobga nima deb yozib qo‘yibdi, deng: “To‘ldirilgan 10-nashri”! Yaxshiyam bunisi to‘ldirilgan(!) ekan. “To‘ldirilmagan”lari qanaqa bo‘lgan, Xudo biladi.

— Qozoqboy aka, siz adabiy maqolalaringizdan birida: “…muayyan millatning badiiy-estetik tafakkuri darsliklar yordamida shakllantiriladi va shunga muvofiq bo‘ladi”, – deb yozgan edingiz. Modomiki, masala shu qadar jiddiy ekan, bu boradagi loqaydlikni qanday tushunish mumkin? Bunga bugungi adabiy saviyaning nazoratsizligi sabab emasmi?

– Juda nazoratga havasmand yigit ekansiz-da, Alisherbek! Taraqqiyot yuksalgani sari muammolarning ko‘payishi bor gap va shunday bo‘lishi ham kerak. Odamning aqliy-ma’naviy saviyasi o‘sgani sari uning talablari ko‘payib boraveradi. Bilasizki, talabning ko‘payishi muammoni urchitadi. Bizning qishloqda bir oqsoqol kimga bo‘lsa ham: “Tashvishing ko‘p bo‘lsin!” – deb duo qilardi. Undan: “Tashvishning ko‘pini nima qilaman?” – deb so‘rasak, bobo: “Hayoti yaxshi, sog‘lig‘i joyida odamning tashvishi ko‘p bo‘ladi. Baxtsiz odamda tashvish bitta bo‘ladi: kasal bo‘lsa, faqat tuzalish, och bo‘lsa, faqat to‘yish, qamoqda bo‘lsa, faqat ozod bo‘lish tashvishini chekadi. Hayoti yaxshi odamning tashvishida sanoq bo‘lmaydi”, – derdilar. Shunga o‘xshab muammoning ko‘pligi muammo emas, ularning yechilmayotgani muammo.

“Tanlangan asarlar” va “Saylanmalar” ko‘payib ketishida men unchalar qo‘rqqulik jihat ko‘rmayman. Yozuvchi bo‘lmagan biror odamning “Mukammal badiiy asarlari” chiqib qolishidan qo‘rqsa bo‘ladi. Bu muammoga keragidan ortiq e’tibor qaratish kishini asl masaladan, ya’ni badiiy asar mohiyatini anglatish zaruriyatidan chalg‘itadi. Oydinlarning ishi millat ahlini tanlab kitob bosishga emas, balki tanlab kitob o‘qishga yo‘naltirishdan iborat.

Yoshlarda badiiy did zo‘rlik yoki qorovullik bilan emas, tabiiy ravishda shakllantirilishi kerak. Adabiy sinchilar jangovarroq bo‘lib, saviyasi past asarlarni “urib” turishsa, ular kamroq yaratilgan bo‘lardi degan fikr juda jo‘n qarashdir. Ijod erkinligi istaganday yozish va chiqarish erkinligi hamdir. Ayni vaqtda har bir o‘qirmanda tanlab o‘qish hurligi borligi ham esda turishi kerak.

Sizning millat yoshlari badiiy didini qaror toptirishi kerak bo‘lgan darsliklarning saviyasi to‘g‘risidagi kuyinishingizda, ming afsuski, haqiqat keragidan ko‘proq. Siz keltirgan misol judayam qo‘rqinchlisi emas. Istalgan sinfdagi ko‘pchilik o‘quv fanlaridan tayyorlangan darsliklar bundan ko‘ra ancha ayanchli misollarni keltirish imkonini beradi. Haqiqat shundaki, millat ahlining badiiy saviyasi darsliklar saviyasida bo‘ladi. Chunki millatning intellektual-ma’naviy qiyofasi shu darsliklar vositasida shakllantiriladi. Binobarin, darsliklar nimaga xizmat qilishi kerakligini biladigan odamlar tomonidan yaratilishi lozim. Ma’lumki, adabiyot – o‘quv fani, yozuvchi-shoir tayyorlash uchun o‘qitilmaydi. Menimcha, rasm va musiqa kabi saboqlar ham yoshlarda rassomlik yoxud qo‘shiqchilik qobiliyatini hosil qilish uchun emas, balki ularda rasm san’ati va musiqani tushunishga xizmat qiladigan didni shakllantirishga yo‘naltirilishi zarur.

Darsliklar tender deb atalmish usul asosida tanlanadigan bo‘lgach, umrida birovga biror soat saboq bermagan odamlar ham darslik yozadigan bo‘lib ketishdi. Oldinlari o‘quvlik yozish metodist olimlarning ishi bo‘lardi, endilikda ishbilarmonlarning “biznesi”ga aylandi. Bundaylar darslik yozishni qoyil qilishmasa ham tovarni taqdim etish mahoratini yaxshi egallagan bo‘lishadi. Natijada, ularning darsligi tenderda yutib chiqadi. Tanlovga bir narsa deb bo‘ladimi?

Eng yomoni, o‘qituvchilar tobora darsliklarning yaxshi-yomonini farqlamaydigan, ularning saviyasiga qiziqmaydigan bo‘lib qolishyapti. Ular nimani, qanday o‘qitishni o‘ylashdan ko‘ra, adog‘i yo‘q qog‘ozlar oqimi ichida cho‘kib ketmaslik to‘g‘risida ko‘proq qayg‘uradigan holatga kelishdi.

Akademlitseylar va kollejlarning ayrim bosqichlari uchun shu vaqtga qadar “Adabiyot” darsligi yaratilmaganini qanday izohlash mumkin? Lekin adabiyot saboqlari o‘tilyapti. XXI asrda, ta’lim uchun trillionlab mablag‘ sarflanayotgan yurtda adabiyotsiz adabiyot o‘qitilayotir.

Ahvol shu darajaga yetganki, adabiyot haftasiga uch soatdan o‘qitiladigan to‘qqizinchi sinf “Adabiyot” darsligining hajmi adabiyot predmeti haftasiga ikki soat o‘qitiladigan sakkizinchi, yettinchi, oltinchi, boringki, hatto, beshinchi sinf darsligidan ham kichik. Butun jamiyat ma’naviyat uchun kurashish hayot-mamot masalasi ekanini tan olib turgan bir pallada bitiruvchi sinf o‘quvchilari adabiyotdan mahrum etilayotir. Tegishli mutaxassislardan nega shundayligi so‘ralsa, o‘rta maktab darsliklarining og‘irligi normadan ortiq bo‘lmasligi kerak deb javob berishadi. Lekin to‘qqizinchi sinfdagi o‘spirinlarga beshinchi sinf o‘smirlaridan kamroq yuk ko‘tarish belgilangan bunday mantiqsiz normani bartaraf qiladigan biror odam yo‘q.

Bundan tashqari, umumta’lim maktablarining adabiyot dasturlariga istisnosiz har yili o‘zgarish kiritiladi. “Adabiyot” darsligi jurnal maqolasi, maktab tajriba maydoni, o‘quvchilar sinaluvchi obyektlar emasligini ta’lim tizimi mutasaddilari tushungilari kelmayotganga o‘xshaydi. Kechirasiz, adabiy kechim va adabiy sinchilik haqida gapirayotib, o‘qitish tashvishlariga o‘tib ketdik. Nachora, bu juda muhim muammo-da!

– Muammo, ta’bir joiz bo‘lsa, xumda turgan musallasga o‘xshaydi. Musallas qancha ko‘p vaqt tursa uning ta’sir kuchi shuncha ortadi. U shunchalik ortadiki, bir kun kelib xumni yoradi. Bundan chiqadiki, har bir muammo vaqtida anglanishi va o‘z vaqtida hal etish maqsadga muvofiqdir.

Qozoqboy aka, “…millat ahlini… tanlab kitob o‘qishga yo‘naltirish…” tadrijiy ta’lim-tarbiya mahsulidir. Saviyasiz ijod namunalari bilan “oziqlanib” ulg‘aygan bolani tanlab kitob o‘qishga yo‘naltirib bo‘lmaydi. Shunday ekan, kechirasizu, baribir yana o‘sha gapga kelamiz: bu masalada tom ma’noda adabiyotshunoslarimizning fidoyiligiga muhtojmiz.

— Yaqinda Qahramon shoirlarimizdan biri aytib qoldi: Abdulla Qahhor vafot etishidan sal avvalroq o‘ziga yaqin hamkasblaridan birini chaqirib: “Menga qara, mening bu dunyoda do‘stim ham yo‘q, dushmanim ham yo‘q. Nima qilgan bo‘lsam, adabiyot uchun qilganman”, debdi. Ha, har bir soha, jumladan, adabiyot ham o‘zining fidoyilari bilan barhayot. Adabiyotdagi fidoyilik XOLIS e’tirofdir.

Men yuqorida tasodifiy kitoblar va ularga yozilayotgan katta-katta “So‘zboshi”lar haqida aytayotganimda, mana shu xolis e’tirofning yo‘qligini nazarda tutgan edim. Bu iddaoga ko‘plab misollar keltirishimiz mumkin. Hatto, sizning ijodingizdan ham. So‘nggi yillarda “So‘zboshi” yozib bergan o‘nlab kitoblaringizning biridagi mana bu satrlarga va uning sharhiga diqqat qilamiz:

Qirq beshga jimgina, yolg‘iz, benavo,
Xotirjam kiryapman, loqayd, beparvo
Kirgan kabi xuddi qabrga…

“Qabrga kiradigan jasadgina yolg‘iz, benavo, loqayd, beparvo bo‘ladi. Qirq beshga kirayotgan odamning shunday xususiyatlarga egaligi ulkan umr fojiasidan dalolatdirki, uni tasavvur qilish va bu haqda biror to‘xtamga kelish o‘qirman shaxsning qanchalik balandligiga bog‘liq”.

Aynan shu misralar ta’sirida yana shunday teran mulohazalarni bayon qilgansizki, rosti, shaxsan men she’rdan emas, sizning tahlilingizdan ko‘proq ta’sirlandim. Aytganingizdek, ehtimol bu satrlarni tushunish har kimning “baland”ligiga bog‘liqdir. Lekin bu misralar meni hayajonga emas, tashvishga soldi. Negaligini aytaymi?

Avvalo, meni mutaassiblikda ayblamassiz degan umid bilan aytmoqchiman: inson zoti borki, qabrga xotirjam, beparvo va loqayd bo‘lib kirmaydi. Qabr – inson uchun eng ko‘p tashvishlanadigan, eng ko‘p diqqat bo‘ladigan bir manzil! Bu manzilda hech bir zot beparvo, loqayd bo‘lolmaydi. Biz bunga sidqidildan ishonamiz va shuning uchun ham musulmonmiz. Menimcha, bu singari misralarni faqat hissiyotga tayangan holda sharhlash unchalik to‘g‘ri emas. Qo‘shimcha ma’nolar axtarish esa zo‘rma-zo‘rakilikka o‘xshab ko‘rinadi. Chunki bu misralarga “ob’yekt” bo‘layotgan qabr masalasida haqiqat bitta! U hech qachon ikkita bo‘lmaydi. Bu o‘rinda siz sharhingizda aytmoqchi bo‘lgan “Ruhiy manzara…” haqqoniy emas.

— Qozoqboy aka, adabiyot borasida siz bilan bahslashmoqqa jur’at qilolmaymiz va bunga hatto ma’naviy haqimiz ham yo‘q. Ammo bir istiholam bor: “falon kitobga Qozoqboy Yo‘ldoshev so‘zboshi yozgan ekan” deyilsa, adabiy jamoatchilik darhol hushyor tortadi. Chunki adabiyot maydonida sizning e’tirofingizning o‘z qimmati bor. Aksariyat ijodkorlar sizning e’tiboringizga tushishni istashadi. Adabiyot va adabiyotshunoslik borasidagi fikrlaringiz ham boshqalardan farq qilishini bilamiz. Ammo so‘nggi paytlarda badiiy asarlar va ularning ijodkorlari haqida fikr bildirganda, bir oz mubolag‘aga va yuzxotirlikka berilayotgandeksiz…

– Menda gurungimizning shu vaqtigacha bo‘lgan qismi mana shu gaplarni aytishingizga tayyorgarlik, mening etimni “o‘ldirib”, e’tirozlaringizni bildirishga hozirlikday bo‘lib tuyulayotir va o‘z soddaligimdan nechanchi bor xijolat tortayotirman. Balki, adashayotgandirman, ammo menga bizning o‘zbek yoppasiga bir-birovini eshitishni istamaydigan ulus bo‘lib tuyulaveradi. O‘risda: “Hech qachon hech qachon dema”, – deganga o‘xshash naql bor. Biz hamma narsani darhol yo u yoqlik, yo bu yoqlik qilib tashlagimiz kelaveradi. Mana, siz ham hadeb: “Har bir masalaning haqiqati bitta bo‘ladi”, – deyapsiz. Nega endi bitta bo‘larkan? O‘sha masaladagi siz topgan bitta haqiqat sizning haqiqatingiz. Lekin men nega unga rioya qilishim kerak? Men boshqacha haqiqatni topgan bo‘lsam-u, u birovlarga ma’qul kelmagani uchun o‘zgartirayinmi? Haqiqat bitta bo‘ladi degani, butun millatga bitta bosh yetarli deganga o‘xshash gap. Haqiqatning bittaligini faqat Yaratganning bittaligiga nisbatangina ishlatish o‘rinli. Boshqa har qanday sharoitda o‘ylaydigan odam nechta bo‘lsa, haqiqat ham o‘shancha bo‘ladi.

Siz men uchun xijolat bo‘lgan she’riy satrlardan men topgan fazilatlar sizga o‘tirishmagan bo‘lsa, qarashlarimdan voz kechaymi yoki sizga ta’sir qilishga urinib ko‘raymi? Sizda Qozoqboy domla aytgan bu gaplarni “So‘zboshi” yozdirgan shoirning o‘zi o‘rgatgan yoxud uni majbur qilgan degan shubha bormi? Shoir yozganida men aytganlarni o‘ylaganmikan o‘zi? Bunga kafolat berolmayman. Lekin bir o‘qirman sifatida shu satrlarda men shu ruhiyat mavjlarini tuydim va tuyganimni tuyganimday yozdim.

Siz: “…inson zoti borki, qabrga xotirjam, beparvo va loqayd bo‘lib kirmaydi”, – deb juda to‘g‘ri aytasiz. Lekin siz tirik odam haqida gapirayotirsiz. Jasadga esa, joyida yotgani-ku tuzuk, lekin qayoqqa olib ketilayotganining farqi yo‘q. Ruhidan ayro tushgan jasad buni o‘ylay olmaydi. Shoira aynan o‘lmay turib, jasadga aylangan, yolg‘iz, benavo, loqayd holicha umr manzilining qirq beshiga yetib kelgan ayolning og‘ir bir ruhiy holatini manzaralashtirgan.

Mening adabiyotdagi o‘rnim to‘g‘risidagi iliq gaplaringizga qulluq qilgan holda so‘zboshilarimning birortasi uchun xijolatlik emasligimni aytaman. Siz aytganlarga o‘xshash e’tirozlarni, sinchi kasbdoshlarim-ku mayli, hatto, so‘zboshi olgan ba’zi ijodkorlar ham aytishadi. Lekin e’tirozlarini o‘zgalar haqida yozilganlariga qaratadi, o‘zlariga emas. Bizning adabiyotimiz boshidagi ulkan fojianing ildizi aynan shu yerda, deb o‘ylayman. Ya’ni bizning birovni tushunishni bilmaganimiz bir sari, ammo tushunishni ham istamaganimiz, tushuntirishlarini yoqtirmaganimiz dahshat.

Tushunmaganimiz uchun bir-birimizni bilmaymiz, bilmasdan turib, tan olmaymiz, inkor qilamiz. Keyin: “Nega o‘zbek adabiyotini dunyo tanimaydi?” – deya chin dildan o‘ksinib ham qo‘yamiz. Biz o‘zimizni o‘zimiz tuymasak, tushunmasak, tushuntirmasak, tanimasak, kim bizni taniydi? Qanday qilib va nega tanishi kerak? Misol uchun, bizda O‘ktamoy degan shoirani ko‘pchilik bilmaydi. Bilganlarning bir qismi tan olgisi kelmaydi. Holbuki, keyingi to‘rt-besh yilda Hindistonda shu shoira qizning ingliz, panjob va hind tillarida uchta kitobi ko‘p nusxada chiqdi. Hatto, adabiyot masalalari bilan shug‘ullanadigan Hindiston Saxitya akademiyasi O‘ktamoyning ingliz tilida chiqqan kitobining yuzochdi (taqdimot) marosimini o‘tkazib, o‘z hisoblaridan shoirani taklif ham qilishdi. Hozir shu shoira internetga kiritilgan oltmish uch ming dunyo shoirlari orasida 50- o‘rinda turibdi. Ko‘rinadiki, bizda bir-birini tushunish va tan olish degan muammo ham bor…

O‘ylaysizki, men qalam charxlab, yeng shimarib kim yangi kitob chiqarar ekan-u unga qachon so‘zboshi yoki taqriz yozib berar ekanman deb poylab turibman. Men bir narsani bilaman: har qanday odam tushunilgisi keladi. Ayniqsa, ijodkor. Uni ijod qilishga undagan narsa ham aynan boshqalar tomonidan tushunilish istagi emasmi?! Sinchining, umuman, adabiyot tanuvchilikning vazifasi o‘qirmanga yozarman bitigining diqqatga loyiq joylarini ko‘rsatib, nimadan, nima uchun, qanday ta’sirlanishga yo‘naltirish deb o‘ylayman. Hamma gap badiiy asardan nima qidirishda, undagi bor go‘zallik va ezgulikni ko‘ra va ko‘rsata bilishda. Men hech qachon, hech bir ijodkorning hech qaysi asar to‘g‘risida o‘zimcha, ko‘kka qarab fikr aytmadim. Hamisha matnga, faqat matnga tayandim va undan kelib chiqdim.

O‘ylamang, Yo‘ldoshev domla har qanday kitobga so‘zboshi yoki taqriz yoza oladi deb. Ko‘p bo‘lmasayam, hech narsa yozolmagan holatlarim bo‘lgan. Lekin Qahhor domla aytmoqchidek, tuxumdan tuk qidirib, yozuvchining boshiga chertib maqola yozolmayman. Qanday asar haqida yozgan bo‘lsam, uni yaxshi ko‘rib qolgach, yozishga arziydigan jihatlarini topgachgina, qalam surganman.

Adabiyotga fidoyilik uning darvozasida tayoq ko‘tarib soqchilik qilish emas, deb o‘ylayman. Adabiyot siyosatning yugurdagiga aylangan, o‘qirmanlar saviyasi boshqaruvga muhtoj davrlarda soqchiga ehtiyoj bo‘lgan. Shunda ham yuqoridagi boshqaruvchilar uchun. Endi badiiy asar va uning ijodkorini tushunish va tushuntirish, asarni jozibali qilgan jihatlarga o‘qirman diqqatini qaratish davri keldi. Men fidoyilikni shu jabhada ko‘raman. Hali dunyo tajribasida talantsiz adibni tanqid qilib, talantli qilolgan sinchi yo yozuvchi bo‘lgan emas. Fidoyilar ko‘p bo‘lgan zamonlarda ham talantsizlar ulardan kamroq bo‘lmagan. Keyin adabiyot sinchi yoki adabiyot tanuvchining mahriga tushgan mulk emas, u go‘zallik chechakzori. Sayr qilgisi kelgan kishiki bor, unga kirgisi keladi va bunga haqdor.

– Qozoqboy aka, siz bir oz qizishgan mana shu nuqtada muloqotimizni xotimalasak. Lekin aytib qo‘yay: sizning so‘nggi mulohazalaringizga unchalik qo‘shilolmayman. Siz “…negadir o‘zbek yoppasiga bir-birovini eshitishni istamaydigan ulus bo‘lib tuyulaveradi” deb juda to‘g‘ri aytasiz. Mana sizni olaylik, ba’zi bir sharhlaringizni ozgina noo‘rinroq emasmikin deb fikr bildirgan edik, darrov ayblashga o‘tib ketdingiz. Chunki siz ham eshitishni istamaydigan shu ulusning tipik vakilisiz-da!

– Tipik-ku emasman, ammo shu ulusning vakili ekanim chin. Binobarin, uning fazilatu illatlari menga ham begona emasdir. Lekin qizishmadim, balki fikrimni qizg‘inroq isbotlamoqchi bo‘ldim. Lekin men o‘zgalarda o‘zgacharoq fikr bo‘lishiga aslo qarshi emasman va boshqacharoq fikrlashni ayb sanamayman.

– To‘g‘ri, aytganingizdek har bir insonning o‘z haqiqati bor. Ammo bu hayotda insonning aql-zakovati bilan o‘lchanmaydigan haqiqatlar ham bor-da. Insonning shaxsiy dunyoqarashi daxl qilolmaydigan masalalar mavjud. Qabr ana shunday masalalardan biridir. Bu masala aqida ilmiga xos bo‘lib, avvalo, shunga o‘xshagan so‘zlarni yoki o‘xshatishlarni keltirayotgan ijodkor bu muhtasham ilmdan ozgina xabardor bo‘lishi talab etiladi.

– Insonning aql-zakovati bilan o‘lchanmaydigan haqiqatlarga amal qilinmagani uchun insonlarni ayblash qanchalik aqldan bo‘ladi? Shoir bechora qabrni emas, o‘z ko‘nglining o‘lgani borasida yozg‘irgan.

– Shoir do‘stlarimizdan biri matbuotda e’lon qilgan she’rlaridan birida mahbubasining hayotida o‘zini “parvardigorman” debdi. Yana biri mahbubasini Rasulni sevgandek sevishini iddao qilibdi. To‘g‘ri, bir qaraganda oshiq shoirlarni tushunsa bo‘ladigandek, biroq har qanday mubolag‘ada mantiq, o‘xshatishda asos bo‘lishi kerak. Afsuski, so‘nggi paytlarda ayrim ijodkorlarimizning ijod namunalarida ilohiy atamalarni qo‘llash urf bo‘lib qoldi. Bu hol mas’uliyatsizlikdan boshqa narsa emas.

Siz aytasizki, inson zoti qabrga xotirjam kirolmasligi to‘g‘ri, lekin “…siz tirik odam haqida gapirayotirsiz. Jasadga esa, joyida yotgani-ku tuzuk, lekin qayoqqa olib ketilayotganining farqi yo‘q. …Shoir esa aynan o‘lmay turib o‘likka aylangan, …loqayd …ruhiy holatini manzaralashtirgan”. Avvalo, tirik bilan o‘lik uchun boshqa-boshqa qabr bo‘lmaydi. Har ikki holatda ham ko‘z oldimizda bir xil manzara hosil bo‘ladi. Aynan shu bir xillikdan esa ikki xil xulosa chiqarib bo‘lmaydi. Qolaversa, o‘lik tan uchun qayoqqa olib ketilayotganining juda farqi bor-da! Agar bu haqda gaplashsak, o‘zimiz ham mukammal bilmagan sohalarga o‘tib ketamiz.

– To‘g‘ri aytasiz, o‘zimiz bilmagan sohalarga o‘tib ketmaganimiz ma’qul. Alisherbek, gap bahsda yutib chiqishda emas, balki xalqqa foydasi tegadigan fikrga kelishda. Shuning uchun ham mening aytganlarimdan o‘lik va tirikka boshqa-boshqa qabr bo‘ladi degan ma’no kelib chiqqan bo‘lsa, demak, men fikrlarimni tushuntirib berolmabman.

– Darhaqiqat, adabiyotning millat qalbi va ruhiyati bilan bog‘liqligi xususida, jamiyat hayotida adabiyotning o‘rni nechog‘liq ekanligi haqida hamma zamonlarda bahslar, tortishuvlar bo‘lgan. Bundan bir necha yillar muqaddam marhum adibimiz Shukur Xolmirzayev “Adabiyot o‘ladimi?” degan savol bilan matbuot orqali so‘z ahliga murojaat qilganini yaxshi bilamiz. Ammo adabiyotning umri uzun bo‘lishini, yanayam to‘g‘rirog‘i, bu umrning mangulikka daxldor bo‘lishini istagan, hayotini shu maqsadga safarbar etgan insonlar xoki turobga aylandi hamki, adabiyot yashashda davom etayotir va yashayajak. Ammo mana shu jarayonda adabiy tanqidchilikning ham o‘z vazifasi borligini unutmaslik kerak. Bu vazifa esa kitobxonga chinakam adabiy asarlarni saralab berishda ko‘zga tashlanadi.

«Yoshlik» jurnalining 2012 yil 1-sonidan olindi.