Модернизм Ғарбий Европа адабиётида XIX аср охири ва XX аср бошларида саҳнага чиқди. Ўз-ўзидан кўриниб турибдики, модернизм – бу замонавий санъат ва адабиётдаги янги услубий таълимот бўлиб, модерн (modern) сўзининг ўзи ҳам янги ва замонавий маъноларини англатади. Унинг адабиёт ва санъатда намоён бўлиши асло тасодифий эмасди.

МУҲАММАДЖОН ХОЛБЕКОВ
ХХ АСР МОДЕРН АДАБИЁТИ МАНЗАРАЛАРИ

XX АСР МОДЕРНИЗМ ПРОЗАСИНИНГ ТАДРИЖИЙ ТАЛҚИНИ

Модернизм Ғарбий Европа адабиётида XIX аср охири ва XX аср бошларида саҳнага чиқди. Ўз-ўзидан кўриниб турибдики, модернизм – бу замонавий санъат ва адабиётдаги янги услубий таълимот бўлиб, модерн (modern) сўзининг ўзи ҳам янги ва замонавий маъноларини англатади. Унинг адабиёт ва санъатда намоён бўлиши асло тасодифий эмасди. Таъкидлаш жоизки, XX аср боши фалсафасида пессимизм (1) , иррационализм (2) ва индивидуализм (3) каби йўналишлар устунлик қила бошлади. Дунёга янгича қараш, ҳар доимгидек, файласуф ва ёзувчилар зиммасига тушди. Машҳур файласуф ва адиб, Нобел мукофоти лауреати (1927) Анри Бергсон (Henri Bergson, 1859-1941) яратган психологик-фалсафий назарияда инсон ақлга эмас, балки ички ҳиссиётга таянган ҳолда мушоҳада қила билсагина ҳодисалар табиатини тушунаолиши мумкинлигини асослаб берди. Яъни кенг маънода дунёни билиш назариясини тушунишда ва тор маънода бадиий ижоднинг ўзига хос хусусиятларини англашда ақл-идрок эмас, балки инсондаги ички ҳис-туйғу катта аҳамият касб этади, деган таълимотни илгари сурди.

XX асрнинг яна бир машҳур файласуфи Зигмунд Фрейд (Sigmund Freud, 1856-1939) эса инсонда ҳамма нарса ақл-идрокка бўйсинавермайди, дея таъкидлаш билан, у инсон психологияси – кенг маънода киши онгида объектив воқеаларнинг акс эттирилишидан ҳосил бўладиган руҳий кечинмалар мажмуи бўлса, тор маънода руҳий ҳолатнинг яширин жиҳатлари, кўпчилик билмайдиган қирраларини очиб берди; аниқроғи, кўнгилнинг ноёб сирларини психоанализнинг универсал схемалари тилига ўгирди дейиш мумкин. Унинг ҳамкасби ва сафдоши Карл Густав Юнг (Carl Gustav Jung, 1875-1961) бу йўлдан боришни давом эттириб, инсон психологиясига “жамоавий онгсизлик” (онг қаъридаги қатлам) тушунчасини киритди. Жамоавий онгсизлик унинг ўзига хос хусусияти, унинг универсаллиги, яъни ҳаммага бир хил тааллуқлиги, ҳамма одамлар учун умумий бўлганлигидадир. Юнг фикрича, психика ниманингдир ёки кимнингдир ҳосиласи эмас, аксинча, у бирламчидир ва инсон борлиғини аниқлаб берувчи асосий тамойил ҳисобланади. Жамоавий онгсизлик инсон онгининг бошланғич (дастлабки) ҳолати, унинг ўзига хос хусусияти, барчага баравар тааллуқлилиги, айнан ўхшашлиги ҳамдир. Яъни жамоавий психикани тушуниб етмоқ учун бутун тирик мавжудотнинг бир-бирига айнан ўхшашлик жиҳатларини ҳис қила билмоқ зарур. Мана шу ҳолат ибтидоий одамларда мавжуд бўлган, сабаби улар ўзларини табиатдан ажралган ҳолда тасаввур қила олмаганлар. Шундай экан, дунёни ўрганаётган, тадқиқ қилаётган одам авваламбор тадқиқот объектига ўз онг-шуурини, ақл-идрокини, ҳис-туйғуларини қўшиши лозим. Таажжубланарли томони, аслида, илмий ходимлар эмас, балки адабиёт ва санъат аҳли янгича дунёқараш дастурларида туб ўзгаришларни илк бор пайқаб олдилар. Юнг фикрича, бошқаларга қараганда адабиёт ва санъат дарғалари жамоавий онгсизлик оқимидаги жузъий, аммо кўзга ташланавермайдиган ўзгаришларни зийраклик билан пайқаб олдилар ва кейинчалик ўз ижодида буни акс эттирдилар. Айнан ижод аҳлининг ушбу ижобий хислатлари туфайли XX асрнинг янги оқимлари, янги ғоя ва мавзулари, янгича тафаккур ва ёндашишлар дастлаб адабиёт ва санъатда, кейинчалик эса илм-фан ва ижтимоий ҳаётда ўз аксини топди. Натижада адабиёт ва санъат аҳллари ўз даври руҳини ифода этувчи воситага айланди.

XX аср адабиёти ва санъатидаги йўналишларнинг кўпчилигига, хусусан экспрессионизм, сюрреализм, “янги роман”, “онг оқими”, “абсурд театри”га шахсдаги шизофрения, яъни ирода ва ихтиёрни намоён қилишнинг сусайиши, психика яхлитлигининг парчаланиб кетиши аломатлари, тушкунлик кайфияти, руҳий ва ҳиссий депрессия ҳолатлари восита объекти тарзида хизмат қилди.

Кўриб турганимиздек, жамоавий онгсизликнинг бирдан отилиб юзага чиқиши дастлаб адабиёт ва санъат соҳасида рўй берди. Бу базисда турли-туман ва ранг-баранг оқимлар мажмуи сифатида намоён бўлган модернизм ушбу оқимларнинг бадиий услуби тарзида мустаҳкам ўрин эгаллади. Модернизм адабиётда реал воқеликнинг кескин суръатда ўзгариши ёки ўзгартирилишига кенг йўл очиб берди, кези келганда объектив воқеликни бутунлай рад этди. Бунинг ўрнига у ақл-идрокка асосланмаган ҳолда яратилган дағал ва мантиқсиз, иррационал ва нореал сюжетларга сайқал бериш, уларга гўзаллик, нафосат ва бадиийлик бағишлаш тамойилларига асосланган янги реал воқеликни кашф қилди. Модернизм санъат асарларининг қадр-қимматини ҳаёт билан ҳеч қандай алоқаси йўқ тарзда, ҳаётдан ташқари деб эълон қиларкан: “Санъат санъат учун” шиори унинг байроғига айланди. Бундан ташқари, модернизм тарафдорлари, мазкур услуб ҳомийлари бошқа санъат асарларига, биринчи навбатда анъанавий санъат асарларига ҳажвий ёки ҳазил тариқасида тақлид қилишга ўтдилар. Юқорида таъкидланганидек, жамоавий онгсизликка мурожаат қилиш, бутун диққат-эътиборни унга қаратиш модернизмнинг асл моҳиятини, туб мазмунини ташкил қилган эди. Демак, ўзига хос бадиий услуб, бутун бир адабий оқим сифатида намоён бўлган модернизм ўзининг майдонга келишида энг аввало декадансга (реал ҳаётдан юз ўгириш, объектив воқеликни рад қилиш, ижтимоий муаммоларни қабул қилмаслик ва ҳоказо), шунингдек, узоқ ва яқин ўтмиш мерос билан узил-кесил алоқасини узган, анъанавий санъатдан йироқ бўлган асарларни яратишга даъват этувчи авангардизмга сажда қилиши жоиздир. Ўз ўрнида авангардизм Ғарбий Европа эстетик назарияларига, яъни санъат ва адабиётдаги нафосат, гўзаллик ва бадиийлик тамойилларига асосланган дунёқарашлар негизида пайдо бўлган эди.

Декаданснинг юзага келиши эса, бутун Европа маданияти тарихида муҳим омил бўлиб хизмат қилди. XX аср бошида жамият таназзулга юз тутган ҳолатлар, ижтимоий инқироз жараёнлари замонавийликни, айнан бугунги кунни тўғри идрок қилишни, тушуниш ва англашни шакллантирди, инсоний дунёқарашлар ҳамда ҳаётни ҳис этиш имкониятларини юзага чиқарди. Кишилар ақли ва руҳиятида чуқур ва кескин ўзгаришлар рўй берди. Бу ўзгаришлар аввало Ғарб шеъриятида (Гийом Аполлинер, Эзра Паунд, Пол Элюар ва бошқалар) ўз аксини топди. Улар биринчи бўлиб нафис лирика тили орқали тобора яқинлашиб келаётган инқирозни, тушкунлик қайфиятини ифода этдилар, ўз онгида унинг аломатларини сездилар ва шеърият воситасида акс эттирдилар. Бу шоирлар жамиятдаги тушкунлик қайфияти, таназзул ҳолатларини бадиий ифодалаш билан бирга, айни пайтда унинг қурбонига ҳам айландилар.

Декаданс таҳлилини XX аср бошида яратилган реализм руҳидаги проза асарларида ҳам кўриш мумкин эди. Томас Манн қаламига мансуб “Доктор Фаустус”, Максим Горькийнинг “Клим Самгиннинг ҳаёти”, Ромен Ролланнинг “Жан-Кристоф” сингари романлар шулар сирасидан бўлиб, ўзларида яхлит ҳолдаги маънавий дунёқарашлар мажмуини мужассамлантирган бўлсалар-да, декаданс каби маънавий ва руҳий ҳаётдаги воқеа-ҳодисаларни четда қолдирмасдан, реал тасвирлаб бердилар.

Хуллас, модернизм – бу умумий дунёқарашга эга бўлган бир қатор адабиёт ва санъат йўналишлари мажмуаси бўлиб, у ҳамма кўникиб қолган, анъанавий тус олган бадиий образларнинг айрим ижобий ва салбий хислатларини алоҳида ажратиб таърифлаган ҳолда, қолган жиҳатларни парчаларга бўлиб ташлади. Масалан, санъаткорнинг бевосита образ мазмунига, унинг асл моҳиятига меъёридан ошиқ диққат-эътибор қаратганлиги натурализм (4) номини олди; образнинг фавқулодда бўрттириб тасвирланган ҳолати абстракционизм (5) қонуниятига асос бўлди, жўшқин ва ҳаяжонли ҳис-туйғулар билан тўйинтириб ифодаланганлиги эса экспрессионизм (6) га айланди; ортиқча мазмундорлик ва кўп маъноликнинг кашф қилиниши бевосита сюрреализм (7)га тааллуқли бўлиб қолди. Модернизм тарафдорлари ўзлари яшаётган жамиятнинг ибтидоий бетартиблиги, бугунги куннинг чалкаш ва мазмунсизлиги, замонанинг ўта тартибсизлиги, кишилар онгидаги алғов-далғов фикр-хаёллар инсоннинг ёлғизлик ҳис-туйғуси кучайишига, кескинлашувига олиб келди деб ҳисобладилар. Сабаби, тажовузкорлик ва адоват руҳи билан суғорилган воқелик шахсни енгилмасликка, ҳамма вақт ғолиб чиқишига ундайди, ўзгалар унга бас кела олмаслиги, ундан устун бўлаолмаслиги, унга кучи етмаслиги билан ожиз бўлиб қоладилар.
Модерн адабиёт ва санъат услуби сифатида инсонни ўраб турувчи муҳитни безатишга, унга оро беришга ҳаракат қилди; ҳаётдаги жараённи, ҳатто унинг арзимаган майда-чуйда кўринишларигача томошабоп спектаклларга айлантиришга, ранг-баранг безаклару ялтироқ зеб-зийнатлар билан ўраб-буркаб ташлашга интилди. Бунинг сабабларидан бири Ғарб жамиятидаги юксак идеаллар ва инсоннинг ҳузур-ҳаловатсиз, бир зайлдаги ҳаёти ўртасидаги зиддиятли тўқнашувлар эди. Энг муҳими, “модерн” услуби айнан Ғарб адабиёти ва санъатида пайдо бўлганлигидадир. Европа давлатларининг аксари ўша даврда Шарқда ўз мустамлакаларига эга эди. Маълум даражадаги меркантилизм, яъни манфаатпарастлик руҳи, битмас-туганмас бойлик тўплашга бўлган ҳаракат эртами кечми эстетизмга, яъни санъат ва бадиий ижоддаги нафосат, табиат ва турмуш гўззалликлари ҳақидаги фалсафий таълимот тамойилларига қараб ўзгариши лозим эди ва XIX аср охири — XX аср бошида бу ҳолат юз берди. Бунинг натижаси ўлароқ Ғарб ва Шарқ маданиятига мансуб анъаналар “модерн” услубида ўзига хос муштарак ифодавийлик ҳосил қилди. Модерн услубига Ғарб адабиётидан романтизм, ҳиссиётга берилувчанлик, нозик табиатлилик ҳамда қатъий, мустаҳкам чизиқли структуравий асос сингдирилди, Шарқ санъатидан эса – бир маромдаги ифодавийлик, серҳашам ва бежамадор нақшинкорлик, шарқона нафосат қўшилди.

Лоақал XIX асрнинг охири ва XX аср боши Европа маданияти ўзида мужассам этган модерн услуби китобхон тасаввурида Қадим дунё цивилизациясининг тугалланган ва яхлит қиёфасидек гавдаланди, адабий жараён эса умуммаданий тараққиётнинг ажралмас қисмига айланди. Ушбу ҳодисанинг асосини нафақат бадиий асар, балки адабий танқид, даврий нашрлар, мемуар (хотиралар, ёдномалар) ва эпистоляр (мактуб, нома русумидаги асарлар) адабиёт ташкил қилди, шунингдек, нашриёт ва матбаа фаолияти, китоб дўконлари ҳам бу анъанага содиқ қолди. Мазкур ҳодисага мустаҳкам пойдевор қуриш, унинг илмий-назарий базасини яратиш XX аср бошида амалга оширилганди, тўлақонли рўёбга чиқиш даври эса асрнинг 20-30 йилларига тўғри келди. Дарвоқе, ҳар қандай адабий жараён – бу кенг маънода дунё миқёсида бир қолипдаги бадиий адабиётнинг пайдо бўлиши, ривож топиши бўлиб, унинг ўзига хос хусусияти – бу бадиий ижоднинг мавжуд шаклларини ўзгартириш ва янгиларини излаб топишдан иборатдир.

Айни пайтда бир неча савол туғилади: адабиёт – бу турғун мувозанатни сақлагувчи, ўзгармас тамойилларга эга ҳодисами; машҳур “учлик” – воқеа ривожи, замон ва макон яхлитлиги, шакл ва мазмун бирлиги адабиётда абадий ҳукм сура оладими; дунёда ҳамма нарса тадрижий тараққий этганидек, адабиёт ҳам шу тарзда ривожланиб борадими? Машҳур рус файласуфи П.В.Копнин (1922-1971) фикрича, бадиий асар илмий тадқиқот функциясини ҳам бемалол бажариши мумкин. Олимнинг бу фикри адабиётда ўз исботини тўлиқ топганини кузатамиз. Масалан, буюк рус адиби Л.Толстой “Уруш ва тинчлик” романида урушнинг боришини, жангу жадал саҳналарини, умуман даврининг муҳим тарихий воқеаларини ўша вақтда яратилган тарихий манбаларда акс эттирилганлигидан кўра бирмунча аниқ, ёрқин рангларда, мазмундор ва энг асосийси ишончли тарзда тасвирлаб берганлигини инкор этиб бўлмайди. Ёки машҳур француз ёзувчиси Оноре де Бальзак ўзини “ижтимоий фанлар доктори” деб аташи ҳам бежиз эмасди. Чунки “Инсон комедияси” муаллифи жамият ва унда яшаётган одамлар характери хусусида XIX аср психология илми қўлга киритган ютуқларга қараганда кўпроқ билимга эга бўлган, шахс табиати хусусида кўп нарсаларни билган эди. Шу боис абадиётшунослар, буржуазия жамиятининг ижтимоий-сиёсий, маънавий-маърифий қиёфасини, умуман ижтимоий муносабатларни тадқиқ қилишда “Инсон комедияси” туркуми тарихчилар, иқтисодчилар, статистиклар келтирган манбалардан кўра кўпроқ маълумот беради, деган фикрни билдирганлар.

Нафсиламр, ҳар қандай санъат ва тарих ўртасида чамбарчас боғлиқлик мавжуддир. Тарихий жараёнлар тарихчи олимлар томонидан қайд қилинади: бўлиб ўтган муҳим воқеа ва ҳодисалар аниқланади, уларнинг ўзаро алоқадорлиги, ўзаро таъсир ва муносабатлари талқин қилинади, ўтган сиёсий ва ижтимоий концепциялар атрофлича ўрганилиб чиқилади. Аммо узоқ ва яқин ўтмишнинг ҳаққоний қиёфасини, оддий кишилар ҳаётида кечган воқеалар, тарихий шахслар ҳақидаги тасаввурларни, бошқача қилиб айтганда – умумий тарихий онгни тарихчилар шакллантира олмайдилар. Бу муҳим аҳамиятга молик мураккаб жараённи фақат санъат ва адабиёт асарларидагина батафсил ифодалаш мумкин бўлади.

Мсалан, Қадим Рим императори Гай Юлий Цезарь (Gaius Iulius Caesar, мил. ав. 100-44) ва Марк Юний Брут (Marcus Junius Brutus, мил.ав. 85-42) ҳақидаги фожиали воқеадан биз Нобел мукофоти лауреати (1902), немис муаррихи Теодор Моммзен (Theodor Mommsen, 1817-1903) нинг “Рим тарихи” (Römische Geschichte, 1902) ёки инглиз олими Эдвард Гиббон (Edward Gibbon, 1737-1794) нинг “Рим империяси инқирози ва қулаши тарихи” (The History of the Decline and Fall of the Roman Empire) каби тадқиқотлардан эмас, балки Уйғониш даври буюк драматурги Уильям Шекспир (William Shakespeare, 1564-1616) нинг “Юлий Цезарь” (1623) трагедиясидан кўпроқ воқиф бўламиз. Ёки буюк француз инқилоби ҳақидаги таассуротларни биз машҳур француз тарихчиси Жюль Мишле (Jules Michelet, 1798-1874) яратган “Франция тарихи” (Histoire de France, 1833-1867) ва “Француз инқилоби тарихи” (Histoire de la révolution française, 1847-1853) китобларидан эмас, балки инқилоб қаҳрамонлари ва қурбонларини таъсирчан тасвирлаган мўйқалам соҳиби Жак-Луи Давид (1748-1825) яратган “Маратнинг ўлими” (1793) картинаси ва Виктор Гюго (Viсtor Hugo, 1802-1885) нинг “93 йил” романи сюжетларидан кўпроқ англаб оламиз. Шунингдек, XIX аср Англиядаги ижтимоий-сиёсий ҳаёт ҳақида биз машҳур инглиз ёзувчиси Чарльз Диккенс (Charles Dickens, 1812-1870) асарларидан хабардор бўламиз. Шимолий Американинг кенг ва бепоён ерларининг забт этилиши тўғрисида ғаройиб саргузаштларга бой бўлган Томас Майн Рид (Thomas Mayne Reid, 1818-1883) ва Джеймс Фенимор Купер (James Fenimore Cooper, 1789-1854) романлари бизга кўпроқ маълумот беради.

Демак, ўтмиш ва бугунги ҳаёт ҳақида адабиёт ва санъат асарлари илм-фандан кўра чуқурроқ билим беради, яъни ёзувчи ва санъаткор ҳалққа маърифат нурини тарқатишда олимдан кам бўлмаган ҳисса қўшади. Энг муҳими, адабиёт ва санъат намояндалари тарихни бадиий образлар талқинида тасвирловчи халқчил асарлар яратишади. Ўқиш ва кўриш, ўқимишлилик шахсий ҳаётда мувафаққиятларга эришиш учун нима фойда келтириши-ю, нима эса зарар етказиши тўғрисида фикр-мулоҳазалар юритиш манбаи, маънавий маданиятнинг асосидир. Умуман олганда, санъат, жумладан адабиёт ҳам инсон ақл-идрокига ҳис-туйғу орқали таъсир этади. Санъат, имл-фан, маърифат аҳлларига ўтган ва ўтаётган воқеа-ҳодисаларни изоҳлаш, талқин қилиш вазифаси ишониб топширилган. Шундай экан, бўлажак муаллифлар ўз асарлари учун тарихий воқеалар ёки тарихий қаҳрамонларни танлашда жуда эҳтиёткор бўлишлари лозимдир.

Албатта, XX асрда яшаб ўтган барча ёзувчилар ижодини батафсил таҳлил қилишга нафақат имконият, балки бунга эҳтиёж ҳам сезилмайди. Шунинг учун биз ушбу сатрларда XX аср адабий жараёнини янгилашда кўпроқ ҳисса қўшган, унга янгича руҳ бағишлаган модерн ёзувчилар тўғрисида сўз юритмоқчимиз. Ваҳоланки, бадиий адабиётга ҳақиқий янгилик олиб кирувчилар учун нима сўзлашдан кўра, қандай қилиб сўзлаш анча муҳимроқдир.

Марсель Пруст (Marcel Proust, 1871-1922), Франц Кафка (Franz Kafka, 1883-1924), Джеймс Джойс (James Joyce, 1882-1941), Виржиния Вулф (Virginia Woolf, 1882-1941) каби машҳур адиблар модернизм адабиёти классиклари ҳисобланади. Уларнинг бадиий концепциялари XX аср охирига келиб умумевропа адабиёти тараққиётининг асосий тенденциясига айнланди. Бу мохир сўз усталари ўз ижодида асосий урғуни адабиёт ва ҳаёт ўртасидаги фаол ўзаро таъсир даражасидан бадиий асарнинг ички матн (контекст) ига оид жиҳатларга қаратдилар. Яъни улар таърифида эндиликда реал воқелик адабиётга эмас, балки аксинча адабиёт реал ҳаётга ўз таъсирини ўтказа бошлади. Воқелик энди маданият ва адабиёт вужудга келтирган концепцияларга мувофиқ ўзгариши ва ривожланиши лозим эди.

Модернизмнинг кейинги тараққиёти кўп жиҳатдан турли йилларда Нобел мукофотига сазовор бўлган Томас Манн (Thomas Mann, 1875-1955), Ҳерман Ҳессе (Hermann Hesse, 1877-1962), Альбер Камю (Albert Camus, 1913-1960), Уильям Голдинг (William Golding, 1911-1993), шунингдек, М.Булгаков (1891-1940), А.Платонов (1899-1951) каби бир қатор адиблар ижоди билан боғлиқдир. Улар ижодида воқеликни тасвирлаш, ҳақиқий ҳаётни акс эттиришнинг модернистик услуби бевосита бадиий матн орқали намоён этилди; бунда умуммаданий ёки субъектив ҳолатлар мифлар воситасида бадиий мазмун негизини ташкил қилди.

XX аср бошида дунё миқёсида буюк ўзгаришлар рўй берди: даврлар алмашди, эски санъат ва адабиёт ўрнига янгича санъат ва адабиёт асарлари юзага келди, умуминсоний дунёқарашлар ҳам ўзгарди, Европа давлатлари жаҳоншумул воқеалар марказига айланиб қолди. XX асрнинг машҳур ёзувчиларидан бири, “Эврилиш” (Die Verwandlung, 1912), “Жараён” (Der Prozeß, 1925 ), “Қаср” (Das Schloß, 1926) каби новелла ва романлар муаллифи Франц Кафка бу жараённинг марказида турди, уларга ўз муносабатини ижодида акс эттиришга ҳаракат қилди. “Мен кўпроқ вақтни ёлғиз ўтказишим керак. Мен яратган асарларнинг барчаси – ёлғизлик маҳсулидир… Адабиётга дахлдор бўлмаган нарсаларни жиним ҳечам суймайди…”, – деб ёзган эди Кафка.
Дарҳақиқат, Кафка инсоний қадриятларни топтаган, гуманизм идеалларини рад этган, мавжуд ғайриинсоний дунёга нафрат билан қарарди. Гоҳида унинг дунёқарашларида муросасиз зиддиятлар ҳам кўзга ташланади. Ёзувчи ўз замонасига, бугунги кунга ишонмай яшади, инсоннинг мудҳиш жамиятдаги имкониятларига шубҳа билан қаради. Кафка яратган асарлардаги фожиали ва мавҳум, бемаъни ҳиссиётларга тўла воқеликнинг ўзи ҳам субъективизм нуқтаи назаридан баҳоланишга олиб келади. Шу боис адиб романларининг бадиий олами эмпиризм, яъни назарий умумлаштиришни инкор этиб, ҳиссий идрокни, тажрибани билишнинг бирдан бир манбаи деб ҳисобловчи фалсафий йўналиш, янада аниқроқ қилиб айтганда, назарий машғулотлардан кўра амалий фаолиятга кўпроқ мойиллик руҳи билан йўғрилган воқеликда эмас, балки шахснинг маънавий қиёфасини очиб берилишида кузатилади. Айнан миллий маданият қаҳрамонларнинг онгсиз маънавий қиёфаси билан муштарак тасвирланган воқеалар ичига сингиб, тасвирни кучрайтириш ва воқеликнинг ривожланиш қонуниятларини белгилаб беради. Объектив ҳаётда, кундалик турмушда Кафка хизмат бурчидан юз ўгира олмади, ўз касбидан воз кечиб, фақат ижод билан шуғулланмаган. Ҳатто бунинг уддасидан чиқа олганида ҳам, ўз касби корини ташламаган бўларди. Сабаби, адиб ўз истеъдодига, бадиий ижодда мувафаққият қозона олишига, унинг ортидан кун кечиришга тўлиқ ишончи йўқ эди. Кафка ижодкор сифатида довруғ қозонишга ишонмасдан, ҳаёт пайтида асарларини нашр қилдирмади. У ҳатто ўз дўстига вафотидан сўнг барча қўлёзмаларини ёқиб юборишни васият қилган эди. Яхшиямки, оқил дўсти васиятга қарши, Кафка қўлёзмаларни ноширга берди ва бу билан адабиёт оламига катта хизмат кўрсатди. Француз шоири Андре Сальмон (1881-1969) ўз шеърларининг бирида “оддий одам бош кийимини соҳиббашорат бошига кийиб юради” қабилидаги сатрларда таърифланган оддий одам вақти келиб замонасининг тимсолига айланди.

Айни пайтда, Ғарб адиблари учун турли-туман ва ранг-баранг рамзларга, қадим афсона ва ривоятларга майл-ҳавас ўйғонган эди. Бу ҳолатни биз Кафканинг юқорида номлари зикр этилган асарлари, шунингдек, Томас Манн қаламига мансуб “Будденброклар” (Buddenbrooks – Verfall einer Familie, 1901) романи, “Тонио Крёгер” (Tonio Kröger, 1903) новелласи, Бертольд Брехт (Bertolt Brecht, 1898-1956) нинг “Кураж она ва унинг болалари” (Mutter Courage und ihre Kinder, 1939) драмаси XX аср бошида Европа адабиётининг ғоявий-бадиий тамойиллари мажмуи, илмий-назарий концепцияси, фалсафий ва мафкуравий негизини кескин янгиланиши ҳаётни тушуниш ва англашга имкон берди. Уларни синчковлик билан таҳлил қилганимизда, ўтмиш ва ҳозирги замон адабий жараёнининг ривожланиш спецификаси, яъни воқеликни бузиб талқин қилиш, ўхшовсиз акс эттириш шаклларини четлаб ўтишга бўлган саъй-ҳаракатларнинг яққол намоён бўлганини кузатамиз. Юқоридаги асарларда китобхоннинг роли бевосита ижодий жараён иштирокчиси сифатида сезиларли даражада ошди. Масалан, Томас Манн дунёда муайян тартибга, муайян меъёрга солинган буржуазия ҳаёти ҳалокатга йўлиқди, деган якуний хулосага келди. Ёзувчи бутун диққат-эътиборини бевосита шахс фаолиятига қаратди, шахсдаги ноёб ва бетакрор хислатларга мурожаат қилди. Европада маданий ҳаётнинг юксалиши маълум даражада ижтимоий-сиёсий курашларнинг ўсиши билан чамбарчас боғлиқ эди. Модернизм тарафдорлари ижтимоий ҳаётда рўй берган кескин ўзгаришларга зийраклик билан ўз муносабатини билдирдилар. Томас Маннга шуҳрат келтирган “Будденброклар” романи мавзусида бир савдогар оила сулоласининг ҳалокатга учраб, парокандаликка юз тутишини муаллиф ҳаёт билан шахснинг психологик ҳолати билан вобаста тасвирлаб беришга муваффақ бўлди. Бу соврилиш ташқи сабаблар таъсирида эмас, балки ички психологик факторлар, руҳий омиллар туфайли содир бўлганини китобхон англаб етади. Будденброкларнинг ҳар бир янги авлодида буржуазияга қарши йўғрилган онг, ақл-идрок, кўтаринки руҳ ортиб боради. Бу оиланинг ҳар бир янги авлоди ўзида тежамкорлик, тиришқоқлик ва мажбуриятлилик каби хислатларнинг йўқлиги туфайли аждодлари юзага келтирган баркамолликни давом эттириш уддасидан чиқа олмайди, улар қобилиятсиз ва ўқувсизлик оқибатида реал ҳаётдан узоқлашиб, борган сайин таассубона диндорликка, фалсафага, турли иллатларга, дабдабапарастликка, зеб-зийнатга муте бўлиб, разолатга берилиб кетадилар. Натижада, Будденброклар сулоласи ўз обрўсини сақлаб қололмади, улар фаолиятида манфаат орттириш йўлидаги саъй-ҳаракат секин-аста сўниб битди. Уларда ҳаётнинг мазмуни ва мақсади, яшашга бўлган интилиш йўқолди. Бошқа томондан, романда ҳар хил ҳаёт тарзи, турли дунёқарашлар ўртасидаги азалий ва абадий зиддиятларнинг ёрқин намоён бўлишини ҳам кузатамиз. Муаллиф ўз қаҳрамонларининг бирортасини ҳам қоралашга уринмайди, бирортасига ҳам тегишли жазо бермайди, балки улар тақдирини китобхон ҳукмига ҳавола этади. Томас Манннинг иккинчи машҳур асари – “Иосиф ва унинг биродарлари” (Joseph und seine Brüder) тетралогияси 1933-1943 йиллар орасида босилиб чиқди. Ёзувчининг бошқа асарлари каби буни ҳам “тарбиявий роман”, улғаяётган ёш инсоннинг шаклланиш тарихидек қабул қилишимиз ҳам мумкин. Муаллиф ўз қаҳрамонига сиёсий тажриба, ижтимоий воқеликни идеаллаштиришга бўлган мойиллик, ижодкорона ишбилармонлик, топқирона омилкорлик хислатларини инъом этади. Бундан ташқари, ушбу ижобий фазилатларга қўшимча муаллиф қаҳрамонида одамлар эгаллаган мавқеини, иқтисодий аҳволини бошқариш ва атроф-муҳитни назорат қилишга бўлган ишонч кайфиятини ҳам ато қилади. Аниқроғи, бу олижаноб хислатларнинг барчасида ёзувчи тарғиб қилган янги руҳиятдаги мафкура негизини ташкил қилганини англаб олиш мумкин.

XX асрнинг зиддиятли ва шафқатсиз дунёсида шахснинг ёлғизлиги, ўз инсоний қиёфасини йўқотишлик мавзуси 30-йиллар Ғарб адабиётида пешқадам мавзуга айланди. Айниқса, Ғарб адибларининг биринчи жаҳон уруши ва унинг иштирокчилари тақдирини тасвирловчи асарларида ушбу мавзу ўта таъсирчан янгради, китобхон ёдида қоларли ёрқин образларда тасвирланди. Жаҳон адабиёти тарихида “йўқотилган авлод” (lost generation) (Г.Стайн) номини олган бу авлод намояндалари – Уильям Фолкнер (William Faulkner, 1897-1962) Эрнест Хемингуэй (Ernest Hemingway, 1899-1961), Френсис Скотт Фитцжеральд (Francis Scott Fitzgerald, 1896-1940), Жон Дос Пассос (John Dos Passos, 1896-1970), Ричард Олдингтон (Richard Aldington, 1892-1962), Эрих Мария Ремарк (Erich Maria Remarque, 1898-1970), Анри Барбюс (Henri Barbusse, 1873-1935) ва бошқалар Ғарб адабиётининг кейинги равнақига улкан ҳисса қўшдилар. Юқорида номи зикр этилган ёзувчиларнинг аксар қисми урушда бевосита қатнашган, унинг мудҳиш ва қонли қиёфасини ўз кўзи билан кўрган, уруш азобларини тортган, бир сўз билан айтганда, уруш воқелиги уларга ёт тушунча эмасди. Улар яратган асарларнинг қаҳрамонлари оддий, софдил одамлар эди. Бу одамлар ҳаётда бирон бир арзигулик нарсага даъвогарлик қилмаган, ўзлари ва ўзгалар наздида ўта одми, ғофил ва ожиз бандалар эди. Бесўнақай ўсмир йигитчалар, ғалати ва паришонхотир кексалар (У.Фолкнер), биринчи жаҳон урушида қаҳрамонлик кўрсатган, тинч ва осойишта ҳаётда эса кераксиз буюмга айланиб қолган кечаги солдатлар (Э.Р.Ремарк), тореадорлар, денгизчилар, журналистлар, майиб-мажруҳ бўлган, аммо руҳан тетик, сабот-матонатли одамлар (Э.Хемингуэй), ҳамма вақт ҳам омади чопавермайдиган олтин қидирувчилар, шаҳардан узоқ, кўримсиз ва хароба кулбаларда кун кечиришга мажбур бўлган мустамлака юртларнинг туб аҳолиси (Ж.Лондон) қиёфаси тасвирланганди. Умуман олганда, бу одамлар ижтимоий-сиёсий ҳаётдан четга суриб ташланган, “эркин жамият идеал”ларига “хизмат қилиш”га ярамасалар-да, аслида, одамшаванда, хушфеъл ва раҳм-шафқатли инсонлар тоифасига кирарди.

Хуллас, Европани тўс-тўполонга айлантирган биринчи Жаҳон уруши, инқилобий тўнтаришлар, вужудга келган сиёсий ва иқтисодий инқироз таъсири остида адабиёт ва санъат аҳли жамиятдан кўра алоҳида бир одамнинг ички дунёсини тасвирлашни афзал кўрдилар. Модернизм тарафдорлари шу алфозда инсон қалбини, унинг қаърида яшириниб ётган, сир тутилган ҳиссиётларига разм соладилар, синчковлик билан ўрганадилар. Модернизм адабиёти пешвоси ҳисобланган Марсел Пруст ана шундай ёзувчи эди. Тўрт девор исканжасида яшаган, оғир дард изтиробида кечган қиска умри давомида Пруст ягона фабула, яъни бадиий асарда тасвирланган воқеаларнинг изчил занжири, ҳикоячи ва қаҳрамон кечинмалари билан муштарак акс этган “Йўқотилган вақтни ахтариб” (À la recherche du temps perdu) номли туркум романларини яратди. Мажмуадан ўрин олган: “Сван томон сари” (Du côté de chez Swann, 1913), “Гуллаган қизлар соясида” (À l’ombre des jeunes filles en fleurs, 1919), “Германтлар томони” (Le côté de Guermantes, I et II, 1921), “Содом ва Гоморра” (Sodome et Gomorrhe, I et II, 1922), муаллиф вафотидан сўнг нашр этилган “Асира” (La prisonnière, 1924), “Қочоқ қиз” (Albertine disparue, 1927) ва “Топилган вақт” (Le Temps retrouvé, 1927) романлари адиб номини элга танитди. Таъбир жоиз бўлса, ушбу туркумни метиндек мустаҳкам, яхлит ҳолдаги “онг оқими” мажмуаси деб номлаш мумкин. Эпопеянинг охири ва умрининг тугаб бораётган палласида Пруст ҳаётни эмас, балки адабиётнинг афзаллигини тараннум этиб: “Ҳақиқий ҳаёт, ягона ҳаёт – бу адабиётдир”, “Объектив борлиқ эмас, балки онг устундир”, деган хулосага келди. Айни пайтда у фақат санъат ўз-ўзини тушуниш ва дунёни билишнинг универсал воситасидир, деб ҳисоблайди. Агар инсон умрини яшаб ўтган бўлса ва охирига келиб ҳаётни тушунган, англаган бўлса, демак ўзида дунёни кашф этиш ва дунёда ўзини топиш имкониятига эга бўлади. Прустнинг XX аср адабиётига катта таъсир кўрсатган “Йўқотилган вақтни ахтариб” эпопеясининг мазмуни, юксак маъноси айнан шунда мужассамлашганди.

XX асрнинг биринчи чорагида яна бир француз адиби, М.Пруст билан бир қаторда модернизм мактабининг етакчиси ҳисобланган Андре Жид (André Gide, 1869-1951) ижоди ҳам ўз даврининг адабий жараёнида муҳим ўрин тутади. У ҳикоя қилишнинг ўзига хос ёрқин услубини яратган билимдон, ақл-заковатли ёзувчи эди. Ўша йилларда уни кўп ижодкорлар ўзига устоз деб билган, ўз даврининг виждони деб эътироф қилганлар. Ва бу бежиз эмасди, чуқур фалсафий маънога эга, ўз замонасига ҳамоҳанг асарлар яратгани учун муаллиф 1947 йили Нобел мукофотига сазовор бўлди. Ўз даврида Жид француз интеллигенциясининг фикру-хаёлларини ўзида мужассам этган донишманд ёзувчиси эди. Унинг “Қалбаки пул ясовчилар” (Les Faux-monnayeurs, 1926), романи Ғарб модерн прозасида “антироман” жанрига илк ташланган қадам бўлди. Умуман олганда 20-йиллар француз адабиёти модернизм ривожига катта ҳисса қўшди.

XX аср биринчи чорагида инглиз адабиёти ҳам ўта сермазмун, таажжубларга бой воқеа ва ҳодисалар қуршовида ривожланди. Аср бошида Британия қироличаси Виктория вафоти ва узоқ йиллар давом этган Victorian age, яъни “викториан даври” (1837–1901) нинг поёнига етгани билан нишонланди. Буржуа жамиятининг таназзулга юз тута бориши билан бир вақтда янги ижтимоий-сиёсий тузум юзага кела бошлади. Европада содир бўлаётган тарихий ўзгаришлар Англия ҳаётини ҳам тубдан ўзгартириб юборди. Сиёсат ва ижтимоий муаммоларнинг санъат ва адабиёт соҳасига ҳам ўз таъсирини ўтказиши адабий жараёнда ўз бадиий-эстетик ҳамда ижтимоий-сиёсий қарашларига эга бўлган турли оқим ҳамда йўналишларни юзага келтирди.
Дарвоқе, XX аср бошида Англия адабиётида икки асосий услуб ва йўналиш – реализм ва декаданс (авангардизм) кўзга ташланиб туради. Декаданс инглиз адабиётида Франциядагидек ёрқин намоён бўлган эмас. Бу кайфият Томас Гарди (Thomas Hardy, 1840-1928), Бернард Шоу (Bernard Shaw, 1856-1950), Герберт Уэллс (Herbert Wells, 1866-1946), Джон Голсуорси (John Galsworthy, 1867-1933) каби бир қатор ёзувчилар ижодида ўз аксини топган эди. Бу даврда Жеймс Жойс, Виржиния Вулф, Олдос Хаксли сингари инглиз адабиётининг ёрқин намояндалари модернизм руҳидаги йўналишни ўз ижодида такомиллаштирдилар. Масалан, инглиз модерн ёзувчиси Жеймс Жойс ижоди француз адиби Марсел Пруст ва немис ёзувчиси Франц Кафка мероси каби улкандир. Хусусан, Ғарб адабиётшунос ва мунаққидлари бу учала ёзувчини Европа модернизм адабиётининг “отаси” деб тан олишади. Бугунги кунга келиб, Жойс модернизмнинг энг номдор адиби сифатида эътироф қилинмоқда. Ёзувчининг 1904-1914 йилларда ёзилган дастлабки ҳикоялари кейинчалик “Дублинликлар” (Dubliners) сарлавҳаси остида нашр этилди; мақтаниш эмас, аммо фақатгина ушбу тўплами билан ҳам Жойс инглиз адабиёти классиклари қаторидан жой олишга лойиқ эди, негаки бу ҳикояларда ёш адибнинг ҳақиқий истеъдоди рўйи-рост намоён бўлганди. Унинг ҳикояларида воқелик ҳеч бир муболағасиз ҳаққоний тарзда акс эттирилади. Уларда қийинчилик даврини бошидан кечираётган, ижтимоий, маданий турғунликда яшаётган, тор фикрли, юксак орзулардан холи, пуч ҳаёлларга берилган кишиларнинг тақдири тасвирланганини кузатамиз. Жойс миллий руҳнинг ҳақиқий ғалабасига фақат Европа адабиёти анъаналарини ўзлаштиргандан кейин етишиш мумкин, бунга эришиш эса, янги замонавий санъатни яратишга ажойиб пойдевор бўлади, деб ҳисоблаган. XX асрда жаҳон адабиётида оламшумул воқеа бўлган Жойснинг “Улисс” (Ulysses, 1922) романи мазмунан китобхон ҳиссиётларига эмас, балки унинг интеллектига, заковатига қаратилган эди. Ушбу асарни бир оз бўлса-да тушуниш учун, аввало дунёдаги барча воқеалардан хабардор, жаҳон адабиёти дурдоналаридан воқиф бўлиш керак. Сабаби, маънавий-руҳий изланишлар, онгнинг, ҳаттоки руҳнинг фаолияти Жойсга шундай буюк асарни яратишга имкон берди. Жойс киши етарли ёки умуман англамайдиган руҳий реакцияларни қандай бўлса, шу ҳолича акс этиришни ўзининг энг муҳим вазифаси деб ҳисоблаганди. Ёзувчи мураккаб ақлий, фикрий жараёнларни аслидай акс эттириш, киши онгидан яшин чақмоғидек ўтиб кетадиган узуқ-юлуқ, бир-бирига боғланмаган ва механик тарзда бир-бирига уланиб, тизилиб кетадиган тасаввурлар, ҳис-туйғулар, фикрлар оқимини, киши онгининг турли қаватларида жойлашган ҳиссиётларини тасвирлаш шаклларини излайди. “Онг оқими” (stream of conscience) деб аталган Жойс услубининг асл моҳияти шундан иборатдир. Тўлиқ ишонч билдан айтиш мумкинки, Жойснинг “Улисс” романи модернизм адабиётининг ўзига хос қомусига айланди. Адибнинг Европа ва Америкалик издошлари “онг оқими”ни, яъни қаҳрамоннинг ўзига хос ички монологини, характерини, бошқача айтганда, одамларнинг типик табиатини, умумий хусусиятларини ўзида мужассамлантирган образни бадиий тасвирнинг универсал услуби деб жорий қилдилар.

Жойснинг издоши ва модернизм назариётчиси Виржиния Вулф ўз мақолаларида даврининг реализм тарафдорларига қарши чиқиб, уларни инсон ҳаётидаги “энг муҳим” ва “ҳақиқий” нарсаларни фарқлай олмасликларида, “ўткинчи”, “бемаъни”, “сийқаси чиққан” воқеаларни тасвирлашга мойилликда айблади. Анри Бергсон фалсафасини чуқур ўзлаштирган, унинг содиқ издоши бўлган Вулф тасаввурида инсон онги ва онг ости қаърида беркинган нарсалар айнан “ҳақиқийдир”, “ўткинчи” ва “бемаъни” ҳодисалар эса – ижтимоий алоқа ва муносабатлардир, чунки улар “абадий” қадр-қимматга эга эмасдир. Албатта, бу субъектив, бир ёқлама дунёқараш эди. Унинг илк асари “Ташқи дунёга саёҳат” (The Voyage Out, 1915) ва кейингилари бирор бир сюжетга, ҳаттоки боғлаб турувчи воқеавий чизиққа ҳам эга эмас. Улар турли персонажларнинг ички ҳолатларини импрессионизм8 услубида акс эттирган лавҳалар, онг оқимидан иборат кечинмалар эди холос. Онг оқими атамаси ҳам илк бор Вулф томонидан қўлланилди. Адиба ўз адабий услубида, адабий дунёқарашларида Марсел Пруст асарларига таянган эди.

XX аср Англия модернизм адабиётида Олдос Хаксли (Aldous Huxley, 1894-1963) ижоди ҳам ўзига хос аҳамият касб этади. У ўз асарлари билан “интеллектуал роман” (мубоҳаса-роман) жанрига асос солди. Ёзувчи ўз романларини “ғоявий роман” деб атайди. Сабаби, биринчи жаҳон уришидан кейин тинч, бироқ ташвишларга тўла ҳаётга қайтган инглиз интеллигенцияси намояндалари асрнинг тақдири, одамларнинг қисмати, жамиятнинг келгуси ривожи қайси йўлдан бориши хусусида хавотирга тушдилар. Ҳар бир зиёлининг ўз фикри, ғояси ва дунёқараши шакллана бошлади. Хакслининг машҳур “Контрапункт” (Point Counter Point, 1928) романида реалистик ва модернистик тамойиллар вобасталашгандир. Асарнинг реалистик жиҳати шундаки, унда буржуазия эътиқоди маслаклари, зодагонлар синфи намояндаларининг маънавий, ахлоқий қиёфаси ҳажвий тарзда тасвирланади, модернистик жиҳати эса романдаги буржуазия хулқ-атворининг юзакилиги, кундалик ҳаётнинг издан чиқиб бораётгани танқид қилинишида намоён бўлганлигидадир.

Романнинг номи – “Контрапункт”, бир қатор оҳанглар бир вақтнинг ўзида уйғунлашиши ва ривожланишига асосланган кўповозлилик (полифония)дир. Бу асарда муаллиф ўз замондошларини кузатади, ўрганади, таҳлил қилади ва фойдасиз, бемаъни ҳаракатлар, ҳузур-ҳаловат кетидан қувиш, маънавий, ахлоқий қоидаларнинг амалда мавжуд эмаслигидан бошқа ҳеч нарсани топмайди. Роман қаҳрамонлари бесаранжом ва палапартиш ҳаракат қилади, буни муаллиф тартибсиз композиция воситалари орқали тасвирлайди. Инглиз адабиётининг тажрибавий (экспериментал) методларига мувофиқ ёзувчи сюжетсизликка мурожаат қилади, унда воқеалар ривожи образ ва характерлар ривожи орқали эмас, балки фалсафий нуқтаи назарлар ва дунёқарашлар тўқнашуви орқали вужудга келтирилади. Хулоса қилиб айтганда, Хакслининг модернизм йўналишида яратган барча асарларида инсон ва жамият ўртасидаги номутаносиблик, ижтимоий-сиёсий тузум билан унда яшаётган одамлар ўртасидаги ижобий ва салбий муносабатлар ўз аксни топади.

Аслида, америкалик, бироқ умрининг аксарият қисмини Парижда яшаб ўтган ёзувчи ва модернизм назариётчиси Гертруда Стайн (Gertrude Stein, 1874-1946) расман тажрибавий (экспериментал) проза қонун-қоидалари ва тамойиларини яратиш билан машғул бўлди. Стайн фикрича, XIX аср “воқеа адабиёти” XX асрга келиб “ҳолат адабиёти” айланиши лозим эди. Ҳолат адабиётида анъанага айланган композиция ва сюжетга зарурат қолмайди, қаҳрамонлар характерини тасвирлашнинг кераги йўқ, ҳаётдаги мавжуд шароит ва ҳолатларни акс эттиришга эҳтиёж ҳам сезилмайди. Онг ости ҳиссиёти, ғайришуурий кечинмалар, хирсий патологик майллар мажмуасини акс эттиришнинг ўзи кифоядир, деган ақида билан модернизмнинг пешқадамлигини қўллаб-қувватлади. Адиба башорат қилганидек, XX аср жаҳон адабиётида жуда кўп янги, замонавий йўналишлар ва оқимлар юзага келди.
Табиийки, XX асрнинг бошларида Америка адабиётида Хемингуэй, Фитцжеральд, Стейнбек, Фолкнер ижоди пешқадамлик қилган бўлса, 30-йиллар ижтимоий конфликтларини модернизм адабиётининг яна бир вакили Томас Вулф (Thomas Woolf, 1900-1938) ўз асарларида намойиш этди. Унинг “Уйинга ўгирилиб қара, фаришта” (Look Homeword, Angel, 1929), “Вақт ҳақида ва дарё ҳақида” (Of Time and the River, 1935), “Ўргимчак тўри ва қоя” (The Web and the Rock, 1939), “Сен уйинга қайта олмайсан” (You Can’t Go Home Again, 1940) каби романлари модернизм қолипидаги яратилган психологик романлар ҳисобланади. Муаллиф ички монолог ва онг-шуур воситасида ўзининг модерн услубини яратди, вақтни жойдан жойга кўчирди, унинг асарлари сюжетида тез-тез такрорланиб турадиган лирик чекинишлар ҳикоя қилиш услуби калаваси ипининг доимо узилиб қолишига асос бўлди. Томас Вулфни XX аср америкалик ёзувчилар қаторида биринчи ўринга қўйган, У.Фолкнер ўзининг ёш замондоши ҳақида: “Ҳамма нарсани қамраб олиш ташналиги – бу ҳамма вақт Вулфнинг ижодий интилишлари негизида бўлган. Бу ҳақда у ўзи ҳам гапирганди. Қалам учида инсон қалб-юраги тажрибасини мужассам этиш – унинг ҳаётий мақсадидир”, дея таъриф беради.

АҚШ модернизм адабиётининг яна бир вакили, Нобел мукофоти лауреати (1948) Томас Стернc Эллиот (Thomas Stearns Elliot, 1888-1965) поэзияда диний тасаввуф оқимининг доҳийси сифатида тан олинди. Шоир буржуазия тузумининг бетартиб ва бемаъни қонуниятлари замирида юзага келган адолатсизлик, мазмунсиз ҳаёт ва ундаги иродасиз хулқ-атворлар тизимини қаламга оларкан, буржуа цивилизациясида шаклланган ушбу ғайриинсоний хислатларни кескин танқид қилади. Модернизм шеъриятининг ёрқин намунаси бўлган “Ҳосилсиз замин” (The Waste Land, 1922) поэмасида шоир инсоннинг наф-фойда келтирмайдиган, беҳуда ва бемақсад уринишлари ва натижасиз саъй-ҳаракатини тасвирлаш билан бирга буржуа жамиятидаги маъно ва мазмунсиз ҳаёт инсонни ўлимга маҳкум этажагини исботлаб беришга уринади. Эллиот поэмаларида қадим мифлардан мохирона фойдаланиш ҳаракатларини, воқелар замирида Дантенинг “Дўзах” ва Шекспирнинг “Бўрон” асарларидан олинган сюжетларни кузатамиз. Эллиотнинг модернизм руҳидаги эстетикаси назарий асослари ҳозирги Европа шеъриятида ўз долзарблигини сақлаб қолган.

XIX аср охири ва XX асрнинг бошларига келиб рус адабиётида реализм руҳи билан суғорилган роман ўз имкониятларидан деярли фойдаланиб бўлди. Шу боис адабиёт ва санъатда авангард оқимлар илдам ва шиддат билан одим ташлади. Ўз вақтида Европа адабиёти ривожига беқиёс таъсир кўрсатган, унинг олтин хазинасига дурдона асарлар ҳадя этиб, ўзининг кейинги ривожига йўл топа олмаган бир вақтда рус адабиётида модернизм ғоялари юзага кела бошлади. А.Шопенгауэр, Ф.Ницше, М.Хайдеггер, В.Соловьёв, М.Бердяев сингари файласуфларнинг илмий, бадиий-эстетик ғоялари рус модернизмида турли йўналишлар ва оқимларнинг пайдо бўлишига асосий туртки бўлди. Адабиёт ва санъатда символизм, акмеизм, футуризм, имажинизм каби модерн оқимлар шакллана бошлади.

1894 йил (рус императори Николай II тахтга ўтирган) дан бошлаб то 1936 йил (СССРда “улкан бурилиш”) гача рус адабиёти ва санъатининг “Кумуш даври” ўз ҳаётини бошидан кечирди. Бу даврда В.Брюсов, Н.Гумилёв, А.Ахматова, О.Мандельштам, М.Цветаева каби қаламкашлар сермаҳсул ижод қилишди. “Кумуш даври” модернизми мезонлари турли кўринишларда эди. Масалан, Л.Андреев ҳаётдаги хаосни тараннум қилган бўлса, В.Брюсов ҳаётда ҳамма нарса кўз очиб юмгунича содир бўлиб, сўнгра ном-нишонсиз йўқолиб кетиш “фалсафа”сини илгари сурди, Д.Мережковский янгича христиан дин онгини қўллаб-қувватлади, Вяч.Иванов эса тасаввуф руҳидаги поэзияни маъқул кўрди. Нима бўлганда ҳам, “Кумуш даври” маданияти ҳаёт ва ижод ўртасидаги тафовутни енгиб ўтишга ҳаракат қилди, ижодни ҳаётдек, ҳаётни эса бадиий қонуниятлар негизида барпо этишни истади. Шу йилларда ижод қилган ёзувчи ва шоирлар рус маданияти ва санъатини ўтмишнинг ғов бўлиб турган зоҳидона кишанларидан халос этмоқчи бўлдилар.

XX аср 30-йилларига келиб совет ҳокимияти адабиёт ва санъатда ўз мафкурасига ёт синфий элементларни йўқ қилишга киришди, жумладан адабиёт ҳам давлат аҳамиятига молик сиёсатга айлантирилди. 1934 йил Москвада СССР ёзувчиларининг I Қурултойида шўро реализми тамойили адабиётнинг асосий бадиий методи тарзида жорий этилди. Шундан сўнг шўролар давлати санъат ва адабиётни ўз назорати остига олди, ўз амрига бўйсундирди, мавзу ва ғоя, услуб ва оқимларни бир шаклга келтириш, муайян қолипга солиш, бир хиллаштириш устида назорат ўрнатди, “шўро тараққиётининг бош йўли”дан четга чиққанлар бешафқат жазоланди. Шундай қилиб, XX аср бошида адабий жараёнда вужудга келган кўтаринкилик аста-секин бир фикрли қолипга, бир тахлитдаги услубга солинди.

Рус, кейинчалик совет ёзувчисига айланган Максим Горький (1868-1936) ва унинг “Она” романи социалистик реализмнинг асосчиси, дея эълон қилинди. Сабаби, ўша даврда Европа адабиёт аҳли орасида Горький катта обрўга эга бўлиб, коммунистик мафкура ва сиёсий тузум адабиётини фақат угина Европага “керакли” ва “тўғри” тарзда ишонтира оларди. Аммо бу ҳол узоққа чўзилмади, вақти-соати келиб, шафқатсиз сиёсий тузум Горькийнинг ҳам баҳридан ўтиб қўя қолди. Шу каби Ф.Панфёров, Ф.Гладков, М.Шолохов ва иттифоқ ҳудудида яшовчи кўплаб “индустриализация” (саноатлаштириш) ва “коллективизация” (жамоалаштириш) эришган ғалабаларини мадҳ этган соцреализмнинг илк намояндалари кейинчалик қувғинга учраб, адабиёт саҳнасидан узоқлаштирилди. Тўхтовсиз ўтказилаётган ғайриинсоний қатағонлар фонида совет ҳокимияти ўрнатган ижтимоий-сиёсий тузумга норози бўлган ёзувчилар ва улар асарлари йўқ қилиб ташланиши ортиқча изоҳларни талаб қилмасди, негаки улар шўро тузуми ва халқ душмани деган тамға босиларди.

Таъкидлаб ўтиш жоиз, фақат Ғарб модерн адабиётига ҳамоҳанг ижод қилган А.Платоновнинг “Котлован”, “Чевенгур” романлари, М.Булгаковнинг “Оқ гвардия”, “Уста ва Маргарита”, Б.Пастернакнинг “Доктор Живаго” романлари, В.Набоков, И.Бунин каби ёзувчилар асарлари XX аср жаҳон адабиёти саҳнасидан муносиб ўрин олди.
XIX аср охири XX асрнинг бошида шаклланган “жадид адабиёти” намояндалари Абдурауф Фитрат (1886-1938), Абдулла Авлоний (1878-1934), Абдулла Қодирий (1894-1938), Абдулҳамид Чўлпон (1898-1938) каби қаламкашлар ижодини ўзбек адабиётининг “Кумуш даври” дея таърифласак муболаға бўлмайди. “Жадид адабиёти” намояндалари қатағон йилларида сиёсий тузум қурбонларига айнланди. XX асрнинг 30-40 йилларида М.Горький асос солган “соцреализм” анъаналари таъсирида ижод оламига қадам қўйган Ойбек, Ғ.Ғулом, Ҳ.Олимжон, М.Шайхзода, М.Исмоилий, Шуҳрат, Уйғун, К.Яшин, У.Носир, Миртемир, С.Абдулла, Зулфия каби истеъдодлар кейинчалик шўро сиёсати ва мафкурасини ўзбек адабиётига сингдирдиришга мажбур бўлдилар. Улар жаҳон адабий жараёнида кечган модернизмнинг у ёки бу йўналишида ўз кучини синаб кўришга ҳам улгуришмади, негаки модернизм, юқорида таъкидланганидек, “совет адабиёти ва санъати”да ривожланишга имкон топа олмади.
XX асрнинг 80-нчи йилларда адабиёт оламида танилган Рауф Парпи, Мурод Муҳаммад Дўст, Эркин Аъзамов, Шавкат Раҳмон, Усмон Азим, Тоғай Мурод, Хуршид Даврон каби ёш адиблар Ғарб адабиётидаги илғор оқимлар ва улар анъанларига яқинлашишга илк журъат этдилар. Мустақиллик даврида камол топган Назар Эшонқул, Улуғбек Ҳамдам сингари ижодкорлар Ғарб модернизм ва постмодернизм адабиёти анъаналарини ўрганиб, ўз ижодида улардан таъсирландилар, десак муболаға бўлмаса керак.

Умуман, ўзбек адабиётида модернизм, постмодернизм ёки абсурд анъаналари мавжудми, ёки адибларимиз ижодини Ғарб ва Америка модерн ёзувчилари Ф.Кафка, Ж.Жойс, Э.Хемингуэй, У.Фолкнер, А.Камю, А.Вулф ижоди билан солиштириб ўрганиш мақсадга мувофиқми? Бу саволларга жавобни қаердан ва кимдан қидиришимиздан аввал ўтган аср жаҳон адабий жараёнини мукаммал ўрганмоғимиз зарур, деб ўйлаймиз.
Хулоса қилиб айтадиган бўлсак, XX асрнинг 70-йилларида жаҳон адабиётида ўз умрини яшаб бўлган модернизм ўз ўрнини постмодернизмга бўшатиб берди

——————————————
1 Бу ерда пессимизм – умидсизлик, келажакка ишончсизлик, руҳи тушганлик;
2 иррационализм – фалс. 1 борлиқни иррационал, яъни қонун-қоидалардан холи деб билувчи, бинобарин уни ақл-идрок билан билиб бўлмайди деб ҳисобловчи идеалистик фалсафий оқим; иррационал 2 гўё қонун-қоидалардан холи, ақл етмайдиган, ақлдан ташқари, мантиқий билиб бўлмайдиган;
3 индивидуализм – фалс. шахсиятпарастлик; 1. Шахсий манфаатларини жамият манфаатларидан юқори қўйиш; ўзим бўлай деювчи дунёқараш; 2. Ўз шахсиятини, ўзини бошқалардан юқори қўйиш; шундай интилишни ифодаловчи ахлоқий тамойил;
4 натурализм – XIX асрнинг 60-йилларида Европа адабиёти ва санъатида юзага келган ва реализмга қарама-қарши ўлароқ, воқеликни фақат ташқи томондан аниқ акс эттиришга аҳамият берган оқим;
5 абстракционизм – XX асрнинг 20-йилларида Европа адабиёти ва санъатида юзага келган реал нарсаларни мавҳум шакллар орқали ифодалашга интилган оқим;
6 экспрессионизм – XX асрнинг 30-йилларида Европа адабиёти ва санъатида юзага келган йўналиш; бу йўналишнинг намояндалари саньаткорнинг асосий вазифаси инсоннинг ички дунёсини акс эттиришдан иборат деб ҳисоблайдилар;
7 сюрреализм – XX асрнинг Европа адабиёти ва санъатидаги ижодда ақл-идрок ва тажриба ролини инкор этувчи ўта формалистик оқимлардан бири.

Modernizm G‘arbiy Yevropa adabiyotida XIX asr oxiri va XX asr boshlarida sahnaga chiqdi. O‘z-o‘zidan ko‘rinib turibdiki, modernizm – bu zamonaviy san’at va adabiyotdagi yangi uslubiy ta’limot bo‘lib, modern (modern) so‘zining o‘zi ham yangi va zamonaviy ma’nolarini anglatadi. Uning adabiyot va san’atda namoyon bo‘lishi aslo tasodifiy emasdi.

Таниқли адабиётшунос олим Муҳаммаджон Холбеков 1950 йилда туғилган. Алишер Навоий номидаги Самарқанд давлат университетининг роман-герман филологияси факультетида таҳсил олган. 1982 йили француз бадиий адабиётининг ўзбек тилига таржима қилиниши тажрибалари мавзуида номзодлик, 1991 йили эса ўзбек-француз адабий алоқалари мавзуида докторлик илмий ишини ҳимоя қилган. Самарқанд давлат чет тиллар институти профессори. Жиззах давлат педагогика институти инглиз тили ва адабиёти кафедраси мудири. Икки монография («Ўзбек мумтоз адабиёти француз маданиятида», «Француз адабиёти Ўзбекистонда».), 200 дан ортиқ мақола, кўплаб таржималар муаллифи. Олимнинг мақолалари чет эл матбуотида, шунингдек, «Тафаккур», «Жаҳон адабиёти», «Шарқ юлдузи», «Ўзбек тили ва адабиёти» каби журналларда ва газеталарда мунтазам чоп этилади.

Taniqli adabiyotshunos olim Muhammadjon Xolbekov 1950 yilda tug’ilgan. Alisher Navoiy nomidagi Samarqand davlat universitetining roman-german filologiyasi fakul`tetida tahsil olgan. 1982 yili frantsuz badiiy adabiyotining o’zbek tiliga tarjima qilinishi tajribalari mavzuida nomzodlik, 1991 yili esa o’zbek-frantsuz adabiy aloqalari mavzuida doktorlik ilmiy ishini himoya qilgan. Samarqand davlat chet tillar instituti professori. Jizzax davlat pedagogika instituti ingliz tili va adabiyoti kafedrasi mudiri. Ikki monografiya («O’zbek mumtoz adabiyoti frantsuz madaniyatida», «Frantsuz adabiyoti O’zbekistonda».), 200 dan ortiq maqola, ko’plab tarjimalar muallifi. Olimning maqolalari chet el matbuotida, shuningdek, «Tafakkur», «Jahon adabiyoti», «Sharq yulduzi», «O’zbek tili va adabiyoti» kabi jurnallarda va gazetalarda muntazam chop etiladi.

>Modernizm G‘arbiy Yevropa adabiyotida XIX asr oxiri va XX asr boshlarida sahnaga chiqdi. O‘z-o‘zidan ko‘rinib turibdiki, modernizm – bu zamonaviy san’at va adabiyotdagi yangi uslubiy ta’limot bo‘lib, modern (modern) so‘zining o‘zi ham yangi va zamonaviy ma’nolarini anglatadi. Uning adabiyot va san’atda namoyon bo‘lishi aslo tasodifiy emasdi.

MUHAMMADJON XOLBEKOV
XX ASR MODERN ADABIYOTI MANZARALARI

XX ASR MODERNIZM PROZASINING TADRIJIY TALQINI

Modernizm G’arbiy Yevropa adabiyotida XIX asr oxiri va XX asr boshlarida sahnaga chiqdi. O’z-o’zidan ko’rinib turibdiki, modernizm – bu zamonaviy san’at va adabiyotdagi yangi uslubiy ta’limot bo’lib, modern (modern) so’zining o’zi ham yangi va zamonaviy ma’nolarini anglatadi. Uning adabiyot va san’atda namoyon bo’lishi aslo tasodifiy emasdi. Ta’kidlash joizki, XX asr boshi falsafasida pessimizm (1) , irratsionalizm (2) va individualizm (3) kabi yo’nalishlar ustunlik qila boshladi. Dunyoga yangicha qarash, har doimgidek, faylasuf va yozuvchilar zimmasiga tushdi. Mashhur faylasuf va adib, Nobel mukofoti laureati (1927) Anri Bergson (Henri Bergson, 1859-1941) yaratgan psixologik-falsafiy nazariyada inson aqlga emas, balki ichki hissiyotga tayangan holda mushohada qila bilsagina hodisalar tabiatini tushunaolishi mumkinligini asoslab berdi. Ya’ni keng ma’noda dunyoni bilish nazariyasini tushunishda va tor ma’noda badiiy ijodning o’ziga xos xususiyatlarini anglashda aql-idrok emas, balki insondagi ichki his-tuyg’u katta ahamiyat kasb etadi, degan ta’limotni ilgari surdi.

XX asrning yana bir mashhur faylasufi Zigmund Freyd (Sigmund Freud, 1856-1939) esa insonda hamma narsa aql-idrokka bo’ysinavermaydi, deya ta’kidlash bilan, u inson psixologiyasi – keng ma’noda kishi ongida ob’ektiv voqealarning aks ettirilishidan hosil bo’ladigan ruhiy kechinmalar majmui bo’lsa, tor ma’noda ruhiy holatning yashirin jihatlari, ko’pchilik bilmaydigan qirralarini ochib berdi; aniqrog’i, ko’ngilning noyob sirlarini psixoanalizning universal sxemalari tiliga o’girdi deyish mumkin. Uning hamkasbi va safdoshi Karl Gustav Yung (Carl Gustav Jung, 1875-1961) bu yo’ldan borishni davom ettirib, inson psixologiyasiga “jamoaviy ongsizlik” (ong qa’ridagi qatlam) tushunchasini kiritdi. Jamoaviy ongsizlik uning o’ziga xos xususiyati, uning universalligi, ya’ni hammaga bir xil taalluqligi, hamma odamlar uchun umumiy bo’lganligidadir. Yung fikricha, psixika nimaningdir yoki kimningdir hosilasi emas, aksincha, u birlamchidir va inson borlig’ini aniqlab beruvchi asosiy tamoyil hisoblanadi. Jamoaviy ongsizlik inson ongining boshlang’ich (dastlabki) holati, uning o’ziga xos xususiyati, barchaga baravar taalluqliligi, aynan o’xshashligi hamdir. Ya’ni jamoaviy psixikani tushunib yetmoq uchun butun tirik mavjudotning bir-biriga aynan o’xshashlik jihatlarini his qila bilmoq zarur. Mana shu holat ibtidoiy odamlarda mavjud bo’lgan, sababi ular o’zlarini tabiatdan ajralgan holda tasavvur qila olmaganlar. Shunday ekan, dunyoni o’rganayotgan, tadqiq qilayotgan odam avvalambor tadqiqot ob’ektiga o’z ong-shuurini, aql-idrokini, his-tuyg’ularini qo’shishi lozim. Taajjublanarli tomoni, aslida, ilmiy xodimlar emas, balki adabiyot va san’at ahli yangicha dunyoqarash dasturlarida tub o’zgarishlarni ilk bor payqab oldilar. Yung fikricha, boshqalarga qaraganda adabiyot va san’at darg’alari jamoaviy ongsizlik oqimidagi juz’iy, ammo ko’zga tashlanavermaydigan o’zgarishlarni
ziyraklik bilan payqab oldilar va keyinchalik o’z ijodida buni aks ettirdilar. Aynan ijod ahlining ushbu ijobiy xislatlari tufayli XX asrning yangi oqimlari, yangi g’oya va mavzulari, yangicha tafakkur va yondashishlar dastlab adabiyot va san’atda, keyinchalik esa ilm-fan va ijtimoiy hayotda o’z aksini topdi. Natijada adabiyot va san’at ahllari o’z davri ruhini ifoda etuvchi vositaga aylandi.

XX asr adabiyoti va san’atidagi yo’nalishlarning ko’pchiligiga, xususan ekspressionizm, syurrealizm, “yangi roman”, “ong oqimi”, “absurd teatri”ga shaxsdagi shizofreniya, ya’ni iroda va ixtiyorni namoyon qilishning susayishi, psixika yaxlitligining parchalanib ketishi alomatlari, tushkunlik kayfiyati, ruhiy va hissiy depressiya holatlari vosita ob’ekti tarzida xizmat qildi.

Ko’rib turganimizdek, jamoaviy ongsizlikning birdan otilib yuzaga chiqishi dastlab adabiyot va san’at sohasida ro’y berdi. Bu bazisda turli-tuman va rang-barang oqimlar majmui sifatida namoyon bo’lgan modernizm ushbu oqimlarning badiiy uslubi tarzida mustahkam o’rin egalladi. Modernizm adabiyotda real voqelikning keskin sur’atda o’zgarishi yoki o’zgartirilishiga keng yo’l ochib berdi, kezi kelganda ob’ektiv voqelikni butunlay rad etdi. Buning o’rniga u aql-idrokka asoslanmagan holda yaratilgan dag’al va mantiqsiz, irratsional va noreal syujetlarga sayqal berish, ularga go’zallik, nafosat va badiiylik bag’ishlash tamoyillariga asoslangan yangi real voqelikni kashf qildi. Modernizm san’at asarlarining qadr-qimmatini hayot bilan hech qanday aloqasi yo’q tarzda, hayotdan tashqari deb e’lon qilarkan: “San’at san’at uchun” shiori uning bayrog’iga aylandi. Bundan tashqari, modernizm tarafdorlari, mazkur uslub homiylari boshqa san’at asarlariga, birinchi navbatda an’anaviy san’at asarlariga hajviy yoki hazil tariqasida taqlid qilishga o’tdilar. Yuqorida ta’kidlanganidek, jamoaviy
ongsizlikka murojaat qilish, butun diqqat-e’tiborni unga qaratish modernizmning asl mohiyatini, tub mazmunini tashkil qilgan edi. Demak, o’ziga xos badiiy uslub, butun bir adabiy oqim sifatida namoyon bo’lgan modernizm o’zining maydonga kelishida eng avvalo dekadansga (real hayotdan yuz o’girish, ob’ektiv voqelikni rad qilish, ijtimoiy muammolarni qabul qilmaslik va hokazo), shuningdek, uzoq va yaqin o’tmish meros bilan uzil-kesil aloqasini uzgan, an’anaviy san’atdan yiroq bo’lgan asarlarni yaratishga da’vat etuvchi avangardizmga sajda qilishi joizdir. O’z o’rnida avangardizm G’arbiy Yevropa estetik nazariyalariga, ya’ni san’at va adabiyotdagi nafosat, go’zallik va badiiylik tamoyillariga asoslangan dunyoqarashlar negizida paydo bo’lgan edi.

Dekadansning yuzaga kelishi esa, butun Yevropa madaniyati tarixida muhim omil bo’lib xizmat qildi. XX asr boshida jamiyat tanazzulga yuz tutgan holatlar, ijtimoiy inqiroz jarayonlari zamonaviylikni, aynan bugungi kunni to’g’ri idrok qilishni, tushunish va anglashni shakllantirdi, insoniy dunyoqarashlar hamda hayotni his etish imkoniyatlarini yuzaga chiqardi. Kishilar aqli va ruhiyatida chuqur va keskin o’zgarishlar ro’y berdi. Bu o’zgarishlar avvalo G’arb she’riyatida (Giyom Apolliner, Ezra Paund, Pol Elyuar va boshqalar) o’z aksini topdi. Ular birinchi bo’lib nafis lirika tili orqali tobora yaqinlashib kelayotgan inqirozni, tushkunlik qayfiyatini ifoda etdilar, o’z ongida uning alomatlarini sezdilar va she’riyat vositasida aks ettirdilar. Bu shoirlar jamiyatdagi tushkunlik qayfiyati, tanazzul holatlarini badiiy ifodalash bilan birga, ayni paytda uning qurboniga ham aylandilar.

Dekadans tahlilini XX asr boshida yaratilgan realizm ruhidagi proza asarlarida ham ko’rish mumkin edi. Tomas Mann qalamiga mansub “Doktor Faustus”, Maksim Gor`kiyning “Klim Samginning hayoti”, Romen Rollanning “Jan-Kristof” singari romanlar shular sirasidan bo’lib, o’zlarida yaxlit holdagi ma’naviy dunyoqarashlar majmuini mujassamlantirgan bo’lsalar-da, dekadans kabi ma’naviy va ruhiy hayotdagi voqea-hodisalarni chetda qoldirmasdan, real tasvirlab berdilar.

Xullas, modernizm – bu umumiy dunyoqarashga ega bo’lgan bir qator adabiyot va san’at yo’nalishlari majmuasi bo’lib, u hamma ko’nikib qolgan, an’anaviy tus olgan badiiy obrazlarning ayrim ijobiy va salbiy xislatlarini alohida ajratib ta’riflagan holda, qolgan jihatlarni parchalarga bo’lib tashladi. Masalan, san’atkorning bevosita obraz mazmuniga, uning asl mohiyatiga me’yoridan oshiq diqqat-e’tibor qaratganligi naturalizm (4) nomini oldi; obrazning favqulodda bo’rttirib tasvirlangan holati abstraktsionizm (5) qonuniyatiga asos bo’ldi, jo’shqin va hayajonli his-tuyg’ular bilan to’yintirib ifodalanganligi esa ekspressionizm (6) ga aylandi; ortiqcha mazmundorlik va ko’p ma’nolikning kashf qilinishi bevosita syurrealizm (7)ga taalluqli bo’lib qoldi. Modernizm tarafdorlari o’zlari yashayotgan jamiyatning ibtidoiy betartibligi, bugungi kunning chalkash va mazmunsizligi, zamonaning o’ta tartibsizligi, kishilar ongidagi alg’ov-dalg’ov fikr-xayollar insonning yolg’izlik his-tuyg’usi kuchayishiga, keskinlashuviga olib keldi deb hisobladilar. Sababi, tajovuzkorlik va adovat ruhi bilan sug’orilgan voqelik shaxsni yengilmaslikka, hamma vaqt g’olib chiqishiga undaydi, o’zgalar unga bas kela olmasligi, undan ustun bo’laolmasligi, unga kuchi yetmasligi bilan ojiz bo’lib qoladilar.
Modern adabiyot va san’at uslubi sifatida insonni o’rab turuvchi muhitni bezatishga, unga oro berishga harakat qildi; hayotdagi jarayonni, hatto uning arzimagan mayda-chuyda ko’rinishlarigacha tomoshabop spektakllarga aylantirishga, rang-barang bezaklaru yaltiroq zeb-ziynatlar bilan o’rab-burkab tashlashga intildi. Buning sabablaridan biri G’arb jamiyatidagi yuksak ideallar va insonning huzur-halovatsiz, bir zayldagi hayoti o’rtasidagi ziddiyatli to’qnashuvlar edi. Eng muhimi, “modern” uslubi aynan G’arb adabiyoti va san’atida paydo bo’lganligidadir. Yevropa davlatlarining aksari o’sha davrda Sharqda o’z mustamlakalariga ega edi. Ma’lum darajadagi merkantilizm, ya’ni manfaatparastlik ruhi, bitmas-tuganmas boylik to’plashga bo’lgan harakat ertami kechmi estetizmga, ya’ni san’at va badiiy ijoddagi nafosat, tabiat va turmush go’zzalliklari haqidagi falsafiy ta’limot tamoyillariga qarab o’zgarishi lozim edi va XIX asr oxiri — XX asr boshida bu holat yuz berdi. Buning natijasi o’laroq G’arb va Sharq madaniyatiga mansub an’analar “modern” uslubida o’ziga xos mushtarak ifodaviylik hosil qildi. Modern uslubiga G’arb adabiyotidan romantizm, hissiyotga beriluvchanlik, nozik tabiatlilik hamda qat’iy, mustahkam chiziqli strukturaviy asos singdirildi, Sharq san’atidan esa – bir maromdagi ifodaviylik, serhasham va bejamador naqshinkorlik, sharqona nafosat qo’shildi.

Loaqal XIX asrning oxiri va XX asr boshi Yevropa madaniyati o’zida mujassam etgan modern uslubi kitobxon tasavvurida Qadim dunyo sivilizatsiyasining tugallangan va yaxlit qiyofasidek gavdalandi, adabiy jarayon esa umummadaniy taraqqiyotning ajralmas qismiga aylandi. Ushbu hodisaning asosini nafaqat badiiy asar, balki adabiy tanqid, davriy nashrlar, memuar (xotiralar, yodnomalar) va epistolyar (maktub, noma rusumidagi asarlar) adabiyot tashkil qildi, shuningdek, nashriyot va matbaa faoliyati, kitob do’konlari ham bu an’anaga sodiq qoldi. Mazkur hodisaga mustahkam poydevor qurish, uning ilmiy-nazariy bazasini yaratish XX asr boshida amalga oshirilgandi, to’laqonli ro’yobga chiqish davri esa asrning 20-30 yillariga to’g’ri keldi. Darvoqe, har qanday adabiy jarayon – bu keng ma’noda dunyo miqyosida bir qolipdagi badiiy adabiyotning paydo bo’lishi, rivoj topishi bo’lib, uning o’ziga xos xususiyati – bu badiiy ijodning mavjud shakllarini o’zgartirish va yangilarini izlab topishdan iboratdir.

Ayni paytda bir necha savol tug’iladi: adabiyot – bu turg’un muvozanatni saqlaguvchi, o’zgarmas tamoyillarga ega hodisami; mashhur “uchlik” – voqea rivoji, zamon va makon yaxlitligi, shakl va mazmun birligi adabiyotda abadiy hukm sura oladimi; dunyoda hamma narsa tadrijiy taraqqiy etganidek, adabiyot ham shu tarzda rivojlanib boradimi? Mashhur rus faylasufi P.V.Kopnin (1922-1971) fikricha, badiiy asar ilmiy tadqiqot funktsiyasini ham bemalol bajarishi mumkin. Olimning bu fikri adabiyotda o’z isbotini to’liq topganini kuzatamiz. Masalan, buyuk rus adibi L.Tolstoy “Urush va tinchlik” romanida urushning borishini, jangu jadal sahnalarini, umuman davrining muhim tarixiy voqealarini o’sha vaqtda yaratilgan tarixiy manbalarda aks ettirilganligidan ko’ra birmuncha aniq, yorqin ranglarda, mazmundor va eng asosiysi ishonchli tarzda tasvirlab berganligini inkor etib bo’lmaydi. Yoki mashhur frantsuz yozuvchisi Onore de Bal`zak o’zini “ijtimoiy fanlar doktori” deb atashi ham bejiz emasdi. Chunki “Inson komediyasi” muallifi jamiyat va unda yashayotgan odamlar xarakteri xususida XIX asr psixologiya ilmi qo’lga kiritgan yutuqlarga qaraganda ko’proq bilimga ega bo’lgan, shaxs tabiati xususida ko’p narsalarni bilgan edi. Shu bois abadiyotshunoslar, burjuaziya jamiyatining ijtimoiy-siyosiy, ma’naviy-ma’rifiy qiyofasini, umuman ijtimoiy munosabatlarni tadqiq qilishda “Inson komediyasi” turkumi tarixchilar, iqtisodchilar, statistiklar keltirgan manbalardan ko’ra ko’proq ma’lumot beradi, degan fikrni bildirganlar.

Nafsilamr, har qanday san’at va tarix o’rtasida chambarchas bog’liqlik mavjuddir. Tarixiy jarayonlar tarixchi olimlar tomonidan qayd qilinadi: bo’lib o’tgan muhim voqea va hodisalar aniqlanadi, ularning o’zaro aloqadorligi, o’zaro ta’sir va munosabatlari talqin qilinadi, o’tgan siyosiy va ijtimoiy kontseptsiyalar atroflicha o’rganilib chiqiladi. Ammo uzoq va yaqin o’tmishning haqqoniy qiyofasini, oddiy kishilar hayotida kechgan voqealar, tarixiy shaxslar haqidagi tasavvurlarni, boshqacha qilib aytganda – umumiy tarixiy ongni tarixchilar shakllantira olmaydilar. Bu muhim ahamiyatga molik murakkab jarayonni faqat san’at va adabiyot asarlaridagina batafsil ifodalash mumkin bo’ladi.

Msalan, Qadim Rim imperatori Gay Yuliy Sezar` (Gaius Iulius Caesar, mil. av. 100-44) va Mark Yuniy Brut (Marcus Junius Brutus, mil.av. 85-42) haqidagi fojiali voqeadan biz Nobel mukofoti laureati (1902), nemis muarrixi Teodor Mommzen (Theodor Mommsen, 1817-1903) ning “Rim tarixi” (Romische Geschichte, 1902) yoki ingliz olimi Edvard Gibbon (Edward Gibbon, 1737-1794) ning “Rim imperiyasi inqirozi va qulashi tarixi” (The History of the Decline and Fall of the Roman Empire) kabi tadqiqotlardan emas, balki Uyg’onish davri buyuk dramaturgi Uil`yam Shekspir (William Shakespeare, 1564-1616) ning “Yuliy Sezar`” (1623) tragediyasidan ko’proq voqif bo’lamiz. Yoki buyuk frantsuz inqilobi haqidagi taassurotlarni biz mashhur frantsuz tarixchisi Jyul` Mishle (Jules Michelet, 1798-1874) yaratgan “Frantsiya tarixi” (Histoire de France, 1833-1867) va “Frantsuz inqilobi tarixi” (Histoire de la revolution francaise, 1847-1853) kitoblaridan emas, balki inqilob qahramonlari va qurbonlarini ta’sirchan tasvirlagan mo’yqalam sohibi Jak-Lui David (1748-1825) yaratgan “Maratning o’limi” (1793) kartinasi va Viktor Gyugo (Vistor Hugo, 1802-1885) ning “93 yil” romani syujetlaridan ko’proq anglab olamiz. Shuningdek, XIX asr Angliyadagi ijtimoiy-siyosiy hayot haqida biz mashhur ingliz yozuvchisi Charl`z Dikkens (Charles Dickens, 1812-1870) asarlaridan xabardor bo’lamiz. Shimoliy Amerikaning keng va bepoyon yerlarining zabt etilishi to’g’risida g’aroyib sarguzashtlarga boy bo’lgan Tomas Mayn Rid (Thomas Mayne Reid, 1818-1883) va Djeyms Fenimor Kuper (James Fenimore Cooper, 1789-1854) romanlari bizga ko’proq ma’lumot beradi.

Demak, o’tmish va bugungi hayot haqida adabiyot va san’at asarlari ilm-fandan ko’ra chuqurroq bilim beradi, ya’ni yozuvchi va san’atkor halqqa ma’rifat nurini tarqatishda olimdan kam bo’lmagan hissa qo’shadi. Eng muhimi, adabiyot va san’at namoyandalari tarixni badiiy obrazlar talqinida tasvirlovchi xalqchil asarlar yaratishadi. O’qish va ko’rish, o’qimishlilik shaxsiy hayotda muvafaqqiyatlarga erishish uchun nima foyda keltirishi-yu, nima esa zarar yetkazishi to’g’risida fikr-mulohazalar yuritish manbai, ma’naviy madaniyatning asosidir. Umuman olganda, san’at, jumladan adabiyot ham inson aql-idrokiga his-tuyg’u orqali ta’sir etadi. San’at, iml-fan, ma’rifat ahllariga o’tgan va o’tayotgan voqea-hodisalarni izohlash, talqin qilish vazifasi ishonib topshirilgan. Shunday ekan, bo’lajak mualliflar o’z asarlari uchun tarixiy voqealar yoki tarixiy qahramonlarni tanlashda juda ehtiyotkor bo’lishlari lozimdir.

Albatta, XX asrda yashab o’tgan barcha yozuvchilar ijodini batafsil tahlil qilishga nafaqat imkoniyat, balki bunga ehtiyoj ham sezilmaydi. Shuning uchun biz ushbu satrlarda XX asr adabiy jarayonini yangilashda ko’proq hissa qo’shgan, unga yangicha ruh bag’ishlagan modern yozuvchilar to’g’risida so’z yuritmoqchimiz. Vaholanki, badiiy adabiyotga haqiqiy yangilik olib kiruvchilar uchun nima so’zlashdan ko’ra, qanday qilib so’zlash ancha muhimroqdir.

Marsel` Prust (Marcel Proust, 1871-1922), Frants Kafka (Franz Kafka, 1883-1924), Djeyms Djoys (James Joyce, 1882-1941), Virjiniya Vulf (Virginia Woolf, 1882-1941) kabi mashhur adiblar modernizm adabiyoti klassiklari hisoblanadi. Ularning badiiy kontseptsiyalari XX asr oxiriga kelib umumevropa adabiyoti taraqqiyotining asosiy tendentsiyasiga aynlandi. Bu moxir so’z ustalari o’z ijodida asosiy urg’uni adabiyot va hayot o’rtasidagi faol o’zaro ta’sir darajasidan badiiy asarning ichki matn (kontekst) iga oid jihatlarga qaratdilar. Ya’ni ular ta’rifida endilikda real voqelik adabiyotga emas, balki aksincha adabiyot real hayotga o’z ta’sirini o’tkaza boshladi. Voqelik endi madaniyat va adabiyot vujudga keltirgan kontseptsiyalarga muvofiq o’zgarishi va rivojlanishi lozim edi.

Modernizmning keyingi taraqqiyoti ko’p jihatdan turli yillarda Nobel mukofotiga sazovor bo’lgan Tomas Mann (Thomas Mann, 1875-1955), Herman Hesse (Hermann Hesse, 1877-1962), Al`ber Kamyu (Albert Camus, 1913-1960), Uil`yam Golding (William Golding, 1911-1993), shuningdek, M.Bulgakov (1891-1940), A.Platonov (1899-1951) kabi bir qator adiblar ijodi bilan bog’liqdir. Ular ijodida voqelikni tasvirlash, haqiqiy hayotni aks ettirishning modernistik uslubi bevosita badiiy matn orqali namoyon etildi; bunda umummadaniy yoki sub’ektiv holatlar miflar vositasida badiiy mazmun negizini tashkil qildi.

XX asr boshida dunyo miqyosida buyuk o’zgarishlar ro’y berdi: davrlar almashdi, eski san’at va adabiyot o’rniga yangicha san’at va adabiyot asarlari yuzaga keldi, umuminsoniy dunyoqarashlar ham o’zgardi, Yevropa davlatlari jahonshumul voqealar markaziga aylanib qoldi. XX asrning mashhur yozuvchilaridan biri, “Evrilish” (Die Verwandlung, 1912), “Jarayon” (Der Proze?, 1925 ), “Qasr” (Das Schlo?, 1926) kabi novella va romanlar muallifi Frants Kafka bu jarayonning markazida turdi, ularga o’z munosabatini ijodida aks ettirishga harakat qildi. “Men ko’proq vaqtni yolg’iz o’tkazishim kerak. Men yaratgan asarlarning barchasi – yolg’izlik mahsulidir… Adabiyotga daxldor bo’lmagan narsalarni jinim hecham suymaydi…”, – deb yozgan edi Kafka. Darhaqiqat, Kafka insoniy qadriyatlarni toptagan, gumanizm ideallarini rad etgan, mavjud g’ayriinsoniy dunyoga nafrat bilan qarardi. Gohida uning dunyoqarashlarida murosasiz ziddiyatlar ham ko’zga tashlanadi. Yozuvchi o’z zamonasiga, bugungi kunga ishonmay yashadi, insonning mudhish jamiyatdagi imkoniyatlariga shubha bilan qaradi. Kafka yaratgan asarlardagi fojiali va mavhum, bema’ni hissiyotlarga to’la voqelikning o’zi ham sub’ektivizm nuqtai nazaridan baholanishga olib keladi. Shu bois adib romanlarining badiiy olami empirizm, ya’ni nazariy umumlashtirishni inkor etib, hissiy idrokni, tajribani bilishning birdan bir manbai deb hisoblovchi falsafiy yo’nalish, yanada aniqroq qilib aytganda, nazariy mashg’ulotlardan ko’ra amaliy faoliyatga ko’proq moyillik ruhi bilan yo’g’rilgan voqelikda emas, balki shaxsning ma’naviy qiyofasini ochib berilishida kuzatiladi. Aynan milliy madaniyat qahramonlarning ongsiz ma’naviy qiyofasi bilan mushtarak tasvirlangan voqealar ichiga singib, tasvirni kuchraytirish va voqelikning rivojlanish qonuniyatlarini belgilab beradi. Ob’ektiv hayotda, kundalik
turmushda Kafka xizmat burchidan yuz o’gira olmadi, o’z kasbidan voz kechib, faqat ijod bilan shug’ullanmagan. Hatto buning uddasidan chiqa olganida ham, o’z kasbi korini tashlamagan bo’lardi. Sababi, adib o’z iste’dodiga, badiiy ijodda muvafaqqiyat qozona olishiga, uning ortidan kun kechirishga to’liq ishonchi yo’q edi. Kafka ijodkor sifatida dovrug’ qozonishga ishonmasdan, hayot paytida asarlarini nashr qildirmadi. U hatto o’z do’stiga vafotidan so’ng barcha qo’lyozmalarini yoqib yuborishni vasiyat qilgan edi. Yaxshiyamki, oqil do’sti vasiyatga qarshi, Kafka qo’lyozmalarni noshirga berdi va bu bilan adabiyot olamiga katta xizmat ko’rsatdi. Frantsuz shoiri Andre Sal`mon (1881-1969) o’z she’rlarining birida “oddiy odam bosh kiyimini sohibbashorat boshiga kiyib yuradi” qabilidagi satrlarda ta’riflangan oddiy odam vaqti kelib zamonasining timsoliga aylandi.

Ayni paytda, G’arb adiblari uchun turli-tuman va rang-barang ramzlarga, qadim afsona va rivoyatlarga mayl-havas o’yg’ongan edi. Bu holatni biz Kafkaning yuqorida nomlari zikr etilgan asarlari, shuningdek, Tomas Mann qalamiga mansub “Buddenbroklar” (Buddenbrooks – Verfall einer Familie, 1901) romani, “Tonio Kryoger” (Tonio Kroger, 1903) novellasi, Bertol`d Brext (Bertolt Brecht, 1898-1956) ning “Kuraj ona va uning bolalari” (Mutter Courage und ihre Kinder, 1939) dramasi XX asr boshida Yevropa adabiyotining g’oyaviy-badiiy tamoyillari majmui, ilmiy-nazariy kontseptsiyasi, falsafiy va mafkuraviy negizini keskin yangilanishi hayotni tushunish va anglashga imkon berdi. Ularni sinchkovlik bilan tahlil qilganimizda, o’tmish va hozirgi zamon adabiy jarayonining rivojlanish spetsifikasi, ya’ni voqelikni buzib talqin qilish, o’xshovsiz aks ettirish shakllarini chetlab o’tishga bo’lgan sa’y-harakatlarning yaqqol namoyon bo’lganini kuzatamiz. Yuqoridagi asarlarda kitobxonning roli bevosita ijodiy jarayon ishtirokchisi sifatida sezilarli darajada oshdi. Masalan, Tomas Mann dunyoda muayyan tartibga, muayyan me’yorga solingan burjuaziya hayoti halokatga yo’liqdi, degan yakuniy xulosaga keldi. Yozuvchi butun diqqat-e’tiborini bevosita shaxs faoliyatiga qaratdi, shaxsdagi noyob va betakror xislatlarga murojaat qildi. Yevropada madaniy hayotning yuksalishi ma’lum darajada ijtimoiy-siyosiy kurashlarning o’sishi bilan chambarchas bog’liq edi. Modernizm tarafdorlari ijtimoiy hayotda ro’y bergan keskin o’zgarishlarga ziyraklik bilan o’z munosabatini bildirdilar. Tomas Mannga shuhrat keltirgan “Buddenbroklar” romani mavzusida bir savdogar oila sulolasining halokatga uchrab, parokandalikka yuz tutishini muallif hayot bilan shaxsning psixologik holati bilan vobasta tasvirlab berishga muvaffaq bo’ldi. Bu sovrilish tashqi sabablar ta’sirida emas, balki ichki psixologik faktorlar, ruhiy omillar tufayli sodir bo’lganini kitobxon anglab yetadi. Buddenbroklarning har bir yangi avlodida burjuaziyaga qarshi yo’g’rilgan ong, aql-idrok, ko’tarinki ruh ortib boradi. Bu oilaning har bir yangi avlodi o’zida tejamkorlik, tirishqoqlik va majburiyatlilik kabi xislatlarning yo’qligi tufayli ajdodlari yuzaga keltirgan barkamollikni davom ettirish uddasidan chiqa olmaydi, ular qobiliyatsiz va o’quvsizlik oqibatida real hayotdan uzoqlashib, borgan sayin taassubona dindorlikka, falsafaga, turli illatlarga, dabdabaparastlikka, zeb-ziynatga mute bo’lib, razolatga berilib ketadilar. Natijada, Buddenbroklar sulolasi o’z obro’sini saqlab qololmadi, ular faoliyatida manfaat orttirish yo’lidagi sa’y-harakat sekin-asta so’nib bitdi. Ularda hayotning mazmuni va maqsadi, yashashga bo’lgan intilish yo’qoldi. Boshqa tomondan, romanda har xil hayot tarzi, turli dunyoqarashlar o’rtasidagi azaliy va abadiy ziddiyatlarning yorqin namoyon bo’lishini ham kuzatamiz. Muallif o’z qahramonlarining birortasini ham qoralashga urinmaydi, birortasiga ham tegishli jazo bermaydi, balki ular taqdirini kitobxon hukmiga havola etadi. Tomas Mannning ikkinchi mashhur asari – “Iosif va uning birodarlari” (Joseph und seine Bruder) tetralogiyasi 1933-1943 yillar orasida bosilib chiqdi. Yozuvchining boshqa asarlari kabi buni ham “tarbiyaviy roman”, ulg’ayayotgan yosh insonning shakllanish tarixidek qabul qilishimiz ham mumkin. Muallif o’z qahramoniga siyosiy tajriba, ijtimoiy voqelikni ideallashtirishga bo’lgan moyillik, ijodkorona ishbilarmonlik, topqirona omilkorlik xislatlarini in’om etadi. Bundan tashqari, ushbu ijobiy fazilatlarga qo’shimcha muallif qahramonida odamlar egallagan mavqeini, iqtisodiy ahvolini boshqarish va atrof-muhitni nazorat qilishga bo’lgan ishonch kayfiyatini ham ato qiladi. Aniqrog’i, bu olijanob xislatlarning barchasida yozuvchi targ’ib qilgan yangi ruhiyatdagi mafkura negizini tashkil qilganini anglab olish mumkin.

XX asrning ziddiyatli va shafqatsiz dunyosida shaxsning yolg’izligi, o’z insoniy qiyofasini yo’qotishlik mavzusi 30-yillar G’arb adabiyotida peshqadam mavzuga aylandi. Ayniqsa, G’arb adiblarining birinchi jahon urushi va uning ishtirokchilari taqdirini tasvirlovchi asarlarida ushbu mavzu o’ta ta’sirchan yangradi, kitobxon yodida qolarli yorqin obrazlarda tasvirlandi. Jahon adabiyoti tarixida “yo’qotilgan avlod” (lost generation) (G.Stayn) nomini olgan bu avlod namoyandalari – Uil`yam Folkner (William Faulkner, 1897-1962) Ernest Xeminguey (Ernest Hemingway, 1899-1961), Frensis Skott Fittsjeral`d (Francis Scott Fitzgerald, 1896-1940), Jon Dos Passos (John Dos Passos, 1896-1970), Richard Oldington (Richard Aldington, 1892-1962), Erix Mariya Remark (Erich Maria Remarque, 1898-1970), Anri Barbyus (Henri Barbusse, 1873-1935) va boshqalar G’arb adabiyotining keyingi ravnaqiga ulkan hissa qo’shdilar. Yuqorida nomi zikr etilgan yozuvchilarning aksar qismi urushda bevosita qatnashgan, uning mudhish va qonli qiyofasini o’z ko’zi bilan ko’rgan, urush azoblarini tortgan, bir so’z bilan aytganda, urush voqeligi ularga yot tushuncha emasdi. Ular yaratgan asarlarning qahramonlari oddiy, sofdil odamlar edi. Bu odamlar hayotda biron bir arzigulik narsaga da’vogarlik qilmagan, o’zlari va o’zgalar nazdida o’ta odmi, g’ofil va ojiz bandalar edi. Beso’naqay o’smir yigitchalar, g’alati va parishonxotir keksalar (U.Folkner), birinchi jahon urushida qahramonlik ko’rsatgan, tinch va osoyishta hayotda esa keraksiz buyumga aylanib qolgan kechagi soldatlar (E.R.Remark), toreadorlar, dengizchilar, jurnalistlar, mayib-majruh bo’lgan, ammo ruhan tetik, sabot-matonatli odamlar (E.Xeminguey), hamma vaqt ham omadi chopavermaydigan oltin qidiruvchilar, shahardan uzoq, ko’rimsiz va xaroba kulbalarda kun kechirishga majbur bo’lgan mustamlaka yurtlarning tub aholisi
(J.London) qiyofasi tasvirlangandi. Umuman olganda, bu odamlar ijtimoiy-siyosiy hayotdan chetga surib tashlangan, “erkin jamiyat ideal”lariga “xizmat qilish”ga yaramasalar-da, aslida, odamshavanda, xushfe’l va rahm-shafqatli insonlar toifasiga kirardi.

Xullas, Yevropani to’s-to’polonga aylantirgan birinchi Jahon urushi, inqilobiy to’ntarishlar, vujudga kelgan siyosiy va iqtisodiy inqiroz ta’siri ostida adabiyot va san’at ahli jamiyatdan ko’ra alohida bir odamning ichki dunyosini tasvirlashni afzal ko’rdilar. Modernizm tarafdorlari shu alfozda inson qalbini, uning qa’rida yashirinib yotgan, sir tutilgan hissiyotlariga razm soladilar, sinchkovlik bilan o’rganadilar. Modernizm adabiyoti peshvosi hisoblangan Marsel Prust ana shunday yozuvchi edi. To’rt devor iskanjasida yashagan, og’ir dard iztirobida kechgan qiska umri davomida Prust yagona fabula, ya’ni badiiy asarda tasvirlangan voqealarning izchil zanjiri, hikoyachi va qahramon kechinmalari bilan mushtarak aks etgan “Yo’qotilgan vaqtni axtarib” (A la recherche du temps perdu) nomli turkum romanlarini yaratdi. Majmuadan o’rin olgan: “Svan tomon sari” (Du cote de chez Swann, 1913), “Gullagan qizlar soyasida” (A l’ombre des jeunes filles en fleurs, 1919), “Germantlar tomoni” (Le cote de Guermantes, I et II, 1921), “Sodom va Gomorra” (Sodome et Gomorrhe, I et II, 1922), muallif vafotidan so’ng nashr etilgan “Asira” (La prisonniere, 1924), “Qochoq qiz” (Albertine disparue, 1927) va “Topilgan vaqt” (Le Temps retrouve, 1927) romanlari adib nomini elga tanitdi. Ta’bir joiz bo’lsa, ushbu turkumni metindek mustahkam, yaxlit holdagi “ong oqimi” majmuasi deb nomlash mumkin. Epopeyaning oxiri va umrining tugab borayotgan pallasida Prust hayotni emas, balki adabiyotning afzalligini tarannum etib: “Haqiqiy hayot, yagona hayot – bu adabiyotdir”, “Ob’ektiv borliq emas, balki ong ustundir”, degan xulosaga keldi. Ayni paytda u faqat san’at o’z-o’zini tushunish va dunyoni bilishning universal vositasidir, deb hisoblaydi. Agar inson umrini yashab o’tgan bo’lsa va oxiriga kelib hayotni tushungan, anglagan bo’lsa, demak o’zida dunyoni kashf etish va dunyoda o’zini topish imkoniyatiga ega bo’ladi. Prustning XX asr adabiyotiga katta ta’sir ko’rsatgan “Yo’qotilgan vaqtni axtarib” epopeyasining mazmuni, yuksak ma’nosi aynan shunda mujassamlashgandi.

XX asrning birinchi choragida yana bir frantsuz adibi, M.Prust bilan bir qatorda modernizm maktabining yetakchisi hisoblangan Andre Jid (Andre Gide, 1869-1951) ijodi ham o’z davrining adabiy jarayonida muhim o’rin tutadi. U hikoya qilishning o’ziga xos yorqin uslubini yaratgan bilimdon, aql-zakovatli yozuvchi edi. O’sha yillarda uni ko’p ijodkorlar o’ziga ustoz deb bilgan, o’z davrining vijdoni deb e’tirof qilganlar. Va bu bejiz emasdi, chuqur falsafiy ma’noga ega, o’z zamonasiga hamohang asarlar yaratgani uchun muallif 1947 yili Nobel mukofotiga sazovor bo’ldi. O’z davrida Jid frantsuz intelligentsiyasining fikru-xayollarini o’zida mujassam etgan donishmand yozuvchisi edi. Uning “Qalbaki pul yasovchilar” (Les Faux-monnayeurs, 1926), romani G’arb modern prozasida “antiroman” janriga ilk tashlangan qadam bo’ldi. Umuman olganda 20-yillar frantsuz adabiyoti modernizm rivojiga katta hissa qo’shdi.

XX asr birinchi choragida ingliz adabiyoti ham o’ta sermazmun, taajjublarga boy voqea va hodisalar qurshovida rivojlandi. Asr boshida Britaniya qirolichasi Viktoriya vafoti va uzoq yillar davom etgan Victorian age, ya’ni “viktorian davri” (1837–1901) ning poyoniga yetgani bilan nishonlandi. Burjua jamiyatining tanazzulga yuz tuta borishi bilan bir vaqtda yangi ijtimoiy-siyosiy tuzum yuzaga kela boshladi. Yevropada sodir bo’layotgan tarixiy o’zgarishlar Angliya hayotini ham tubdan o’zgartirib yubordi. Siyosat va ijtimoiy muammolarning san’at va adabiyot sohasiga ham o’z ta’sirini o’tkazishi adabiy jarayonda o’z badiiy-estetik hamda ijtimoiy-siyosiy qarashlariga ega bo’lgan turli oqim hamda yo’nalishlarni yuzaga keltirdi. Darvoqe, XX asr boshida Angliya adabiyotida ikki asosiy uslub va yo’nalish – realizm va dekadans (avangardizm) ko’zga tashlanib turadi. Dekadans ingliz adabiyotida Frantsiyadagidek yorqin namoyon bo’lgan emas. Bu kayfiyat Tomas Gardi (Thomas Hardy, 1840-1928), Bernard Shou (Bernard Shaw, 1856-1950), Gerbert Uells (Herbert Wells, 1866-1946), Djon Golsuorsi (John Galsworthy, 1867-1933) kabi bir qator yozuvchilar ijodida o’z aksini topgan edi. Bu davrda Jeyms Joys, Virjiniya Vulf, Oldos Xaksli singari ingliz adabiyotining yorqin namoyandalari modernizm ruhidagi yo’nalishni o’z ijodida takomillashtirdilar. Masalan, ingliz modern
yozuvchisi Jeyms Joys ijodi frantsuz adibi Marsel Prust va nemis yozuvchisi Frants Kafka merosi kabi ulkandir. Xususan, G’arb adabiyotshunos va munaqqidlari bu uchala yozuvchini Yevropa modernizm adabiyotining “otasi” deb tan olishadi. Bugungi kunga kelib, Joys modernizmning eng nomdor adibi sifatida e’tirof qilinmoqda. Yozuvchining 1904-1914 yillarda yozilgan dastlabki hikoyalari keyinchalik “Dublinliklar” (Dubliners) sarlavhasi ostida nashr etildi; maqtanish emas, ammo faqatgina ushbu to’plami bilan ham Joys ingliz adabiyoti klassiklari qatoridan joy olishga loyiq edi, negaki bu hikoyalarda yosh adibning haqiqiy iste’dodi ro’yi-rost namoyon bo’lgandi. Uning hikoyalarida voqelik hech bir mubolag’asiz haqqoniy tarzda aks ettiriladi. Ularda qiyinchilik davrini boshidan kechirayotgan, ijtimoiy, madaniy turg’unlikda yashayotgan, tor fikrli, yuksak orzulardan xoli, puch hayollarga berilgan kishilarning taqdiri tasvirlanganini kuzatamiz. Joys milliy ruhning haqiqiy g’alabasiga faqat Yevropa adabiyoti an’analarini o’zlashtirgandan keyin yetishish mumkin, bunga erishish esa, yangi zamonaviy san’atni yaratishga ajoyib poydevor bo’ladi, deb hisoblagan. XX asrda jahon adabiyotida olamshumul voqea bo’lgan Joysning “Uliss” (Ulysses, 1922) romani mazmunan kitobxon hissiyotlariga emas, balki uning intellektiga, zakovatiga qaratilgan edi. Ushbu asarni bir oz bo’lsa-da tushunish uchun, avvalo dunyodagi barcha voqealardan xabardor, jahon adabiyoti durdonalaridan voqif bo’lish kerak. Sababi, ma’naviy-ruhiy izlanishlar, ongning, hattoki ruhning faoliyati Joysga shunday buyuk asarni yaratishga imkon berdi. Joys kishi yetarli yoki umuman anglamaydigan ruhiy reaktsiyalarni qanday bo’lsa, shu holicha aks etirishni o’zining eng muhim vazifasi deb hisoblagandi. Yozuvchi murakkab aqliy, fikriy jarayonlarni asliday aks ettirish, kishi ongidan yashin chaqmog’idek o’tib ketadigan uzuq-yuluq, bir-biriga bog’lanmagan va mexanik tarzda bir-biriga ulanib, tizilib ketadigan tasavvurlar, his-tuyg’ular, fikrlar oqimini, kishi ongining turli qavatlarida joylashgan hissiyotlarini tasvirlash shakllarini izlaydi. “Ong oqimi” (stream of conscience) deb atalgan Joys uslubining asl mohiyati shundan iboratdir. To’liq ishonch bildan aytish mumkinki, Joysning “Uliss” romani modernizm adabiyotining o’ziga xos qomusiga aylandi. Adibning Yevropa va Amerikalik izdoshlari “ong oqimi”ni, ya’ni qahramonning o’ziga xos ichki monologini, xarakterini, boshqacha aytganda, odamlarning tipik tabiatini, umumiy xususiyatlarini o’zida mujassamlantirgan obrazni badiiy tasvirning universal uslubi deb joriy qildilar.

Joysning izdoshi va modernizm nazariyotchisi Virjiniya Vulf o’z maqolalarida davrining realizm tarafdorlariga qarshi chiqib, ularni inson hayotidagi “eng muhim” va “haqiqiy” narsalarni farqlay olmasliklarida, “o’tkinchi”, “bema’ni”, “siyqasi chiqqan” voqealarni tasvirlashga moyillikda aybladi. Anri Bergson falsafasini chuqur o’zlashtirgan, uning sodiq izdoshi bo’lgan Vulf tasavvurida inson ongi va ong osti qa’rida berkingan narsalar aynan “haqiqiydir”, “o’tkinchi” va “bema’ni” hodisalar esa – ijtimoiy aloqa va munosabatlardir, chunki ular “abadiy” qadr-qimmatga ega emasdir. Albatta, bu sub’ektiv, bir yoqlama dunyoqarash edi. Uning ilk asari “Tashqi dunyoga sayohat” (The Voyage Out, 1915) va keyingilari biror bir syujetga, hattoki bog’lab turuvchi voqeaviy chiziqqa ham ega emas. Ular turli personajlarning ichki holatlarini impressionizm8 uslubida aks ettirgan lavhalar, ong oqimidan iborat kechinmalar edi xolos. Ong oqimi atamasi ham ilk bor Vulf tomonidan qo’llanildi. Adiba o’z adabiy uslubida, adabiy dunyoqarashlarida Marsel Prust asarlariga tayangan edi.

XX asr Angliya modernizm adabiyotida Oldos Xaksli (Aldous Huxley, 1894-1963) ijodi ham o’ziga xos ahamiyat kasb etadi. U o’z asarlari bilan “intellektual roman” (mubohasa-roman) janriga asos soldi. Yozuvchi o’z romanlarini “g’oyaviy roman” deb ataydi. Sababi, birinchi jahon urishidan keyin tinch, biroq tashvishlarga to’la hayotga qaytgan ingliz intelligentsiyasi namoyandalari asrning taqdiri, odamlarning qismati, jamiyatning kelgusi rivoji qaysi yo’ldan borishi xususida xavotirga tushdilar. Har bir ziyolining o’z fikri, g’oyasi va dunyoqarashi shakllana boshladi. Xakslining mashhur “Kontrapunkt” (Point Counter Point, 1928) romanida realistik va modernistik tamoyillar vobastalashgandir. Asarning realistik jihati shundaki, unda burjuaziya e’tiqodi maslaklari, zodagonlar sinfi namoyandalarining ma’naviy, axloqiy qiyofasi hajviy tarzda tasvirlanadi, modernistik jihati esa romandagi burjuaziya xulq-atvorining yuzakiligi, kundalik hayotning izdan chiqib borayotgani tanqid qilinishida namoyon bo’lganligidadir.

Romanning nomi – “Kontrapunkt”, bir qator ohanglar bir vaqtning o’zida uyg’unlashishi va rivojlanishiga asoslangan ko’povozlilik (polifoniya)dir. Bu asarda muallif o’z zamondoshlarini kuzatadi, o’rganadi, tahlil qiladi va foydasiz, bema’ni harakatlar, huzur-halovat ketidan quvish, ma’naviy, axloqiy qoidalarning amalda mavjud emasligidan boshqa hech narsani topmaydi. Roman qahramonlari besaranjom va palapartish harakat qiladi, buni muallif tartibsiz kompozitsiya vositalari orqali tasvirlaydi. Ingliz adabiyotining tajribaviy (eksperimental) metodlariga muvofiq yozuvchi syujetsizlikka murojaat qiladi, unda voqealar rivoji obraz va xarakterlar rivoji orqali emas, balki falsafiy nuqtai nazarlar va dunyoqarashlar to’qnashuvi orqali vujudga keltiriladi. Xulosa qilib aytganda, Xakslining modernizm yo’nalishida yaratgan barcha asarlarida inson va jamiyat o’rtasidagi nomutanosiblik, ijtimoiy-siyosiy tuzum bilan unda yashayotgan odamlar o’rtasidagi ijobiy va salbiy munosabatlar o’z aksni topadi.

Aslida, amerikalik, biroq umrining aksariyat qismini Parijda yashab o’tgan yozuvchi va modernizm nazariyotchisi Gertruda Stayn (Gertrude Stein, 1874-1946) rasman tajribaviy (eksperimental) proza qonun-qoidalari va tamoyilarini yaratish bilan mashg’ul bo’ldi. Stayn fikricha, XIX asr “voqea adabiyoti” XX asrga kelib “holat adabiyoti” aylanishi lozim edi. Holat adabiyotida an’anaga aylangan kompozitsiya va syujetga zarurat qolmaydi, qahramonlar xarakterini tasvirlashning keragi yo’q, hayotdagi mavjud sharoit va holatlarni aks ettirishga ehtiyoj ham sezilmaydi. Ong osti hissiyoti, g’ayrishuuriy kechinmalar, xirsiy patologik mayllar majmuasini aks ettirishning o’zi kifoyadir, degan aqida bilan modernizmning peshqadamligini qo’llab-quvvatladi. Adiba bashorat qilganidek, XX asr jahon adabiyotida juda ko’p yangi, zamonaviy yo’nalishlar va oqimlar yuzaga keldi.
Tabiiyki, XX asrning boshlarida Amerika adabiyotida Xeminguey, Fittsjeral`d, Steynbek, Folkner ijodi peshqadamlik qilgan bo’lsa, 30-yillar ijtimoiy konfliktlarini modernizm adabiyotining yana bir vakili Tomas Vulf (Thomas Woolf, 1900-1938) o’z asarlarida namoyish etdi. Uning “Uyinga o’girilib qara, farishta” (Look Homeword, Angel, 1929), “Vaqt haqida va daryo haqida” (Of Time and the River, 1935), “O’rgimchak to’ri va qoya” (The Web and the Rock, 1939), “Sen uyinga qayta olmaysan” (You Can’t Go Home Again, 1940) kabi romanlari modernizm qolipidagi yaratilgan psixologik romanlar hisoblanadi. Muallif ichki monolog va ong-shuur vositasida o’zining modern uslubini yaratdi, vaqtni joydan joyga ko’chirdi, uning asarlari syujetida tez-tez takrorlanib turadigan lirik chekinishlar hikoya qilish uslubi kalavasi ipining doimo uzilib qolishiga asos bo’ldi. Tomas Vulfni XX asr amerikalik yozuvchilar qatorida birinchi o’ringa qo’ygan, U.Folkner o’zining yosh zamondoshi haqida: “Hamma narsani qamrab olish tashnaligi – bu hamma vaqt Vulfning ijodiy intilishlari negizida bo’lgan. Bu haqda u o’zi ham gapirgandi. Qalam uchida inson qalb-yuragi tajribasini mujassam etish – uning hayotiy maqsadidir”, deya ta’rif beradi.

AQSH modernizm adabiyotining yana bir vakili, Nobel mukofoti laureati (1948) Tomas Sternc Elliot (Thomas Stearns Elliot, 1888-1965) poeziyada diniy tasavvuf oqimining dohiysi sifatida tan olindi. Shoir burjuaziya tuzumining betartib va bema’ni qonuniyatlari zamirida yuzaga kelgan adolatsizlik, mazmunsiz hayot va undagi irodasiz xulq-atvorlar tizimini qalamga olarkan, burjua sivilizatsiyasida shakllangan ushbu g’ayriinsoniy xislatlarni keskin tanqid qiladi. Modernizm she’riyatining yorqin namunasi bo’lgan “Hosilsiz zamin” (The Waste Land, 1922) poemasida shoir insonning naf-foyda keltirmaydigan, behuda va bemaqsad urinishlari va natijasiz sa’y-harakatini tasvirlash bilan birga burjua jamiyatidagi ma’no va mazmunsiz hayot insonni o’limga mahkum etajagini isbotlab berishga urinadi. Elliot poemalarida qadim miflardan moxirona foydalanish harakatlarini, voqelar zamirida Dantening “Do’zax” va Shekspirning “Bo’ron” asarlaridan olingan syujetlarni kuzatamiz. Elliotning modernizm ruhidagi estetikasi nazariy asoslari hozirgi Yevropa she’riyatida o’z dolzarbligini saqlab qolgan.

XIX asr oxiri va XX asrning boshlariga kelib rus adabiyotida realizm ruhi bilan sug’orilgan roman o’z imkoniyatlaridan deyarli foydalanib bo’ldi. Shu bois adabiyot va san’atda avangard oqimlar ildam va shiddat bilan odim tashladi. O’z vaqtida Yevropa adabiyoti rivojiga beqiyos ta’sir ko’rsatgan, uning oltin xazinasiga durdona asarlar hadya etib, o’zining keyingi rivojiga yo’l topa olmagan bir vaqtda rus adabiyotida modernizm g’oyalari yuzaga kela boshladi. A.Shopengauer, F.Nitsshe, M.Xaydegger, V.Solov`yov, M.Berdyaev singari faylasuflarning ilmiy, badiiy-estetik g’oyalari rus modernizmida turli yo’nalishlar va oqimlarning paydo bo’lishiga asosiy turtki bo’ldi. Adabiyot va san’atda simvolizm, akmeizm, futurizm, imajinizm kabi modern oqimlar shakllana boshladi.

1894 yil (rus imperatori Nikolay II taxtga o’tirgan) dan boshlab to 1936 yil (SSSRda “ulkan burilish”) gacha rus adabiyoti va san’atining “Kumush davri” o’z hayotini boshidan kechirdi. Bu davrda V.Bryusov, N.Gumilyov, A.Axmatova, O.Mandel`shtam, M.Svetaeva kabi qalamkashlar sermahsul ijod qilishdi. “Kumush davri” modernizmi mezonlari turli ko’rinishlarda edi. Masalan, L.Andreev hayotdagi xaosni tarannum qilgan bo’lsa, V.Bryusov hayotda hamma narsa ko’z ochib yumgunicha sodir bo’lib, so’ngra nom-nishonsiz yo’qolib ketish “falsafa”sini ilgari surdi, D.Merejkovskiy yangicha xristian din ongini qo’llab-quvvatladi, Vyach.Ivanov esa tasavvuf ruhidagi poeziyani ma’qul ko’rdi. Nima bo’lganda ham, “Kumush davri” madaniyati hayot va ijod o’rtasidagi tafovutni yengib o’tishga harakat qildi, ijodni hayotdek, hayotni esa badiiy qonuniyatlar negizida barpo etishni istadi. Shu yillarda ijod qilgan yozuvchi va shoirlar rus madaniyati va san’atini o’tmishning g’ov bo’lib turgan zohidona kishanlaridan xalos etmoqchi bo’ldilar.

XX asr 30-yillariga kelib sovet hokimiyati adabiyot va san’atda o’z mafkurasiga yot sinfiy elementlarni yo’q qilishga kirishdi, jumladan adabiyot ham davlat ahamiyatiga molik siyosatga aylantirildi. 1934 yil Moskvada SSSR yozuvchilarining I Qurultoyida sho’ro realizmi tamoyili adabiyotning asosiy badiiy metodi tarzida joriy etildi. Shundan so’ng sho’rolar davlati san’at va adabiyotni o’z nazorati ostiga oldi, o’z amriga bo’ysundirdi, mavzu va g’oya, uslub va oqimlarni bir shaklga keltirish, muayyan qolipga solish, bir xillashtirish ustida nazorat o’rnatdi, “sho’ro taraqqiyotining bosh yo’li”dan chetga chiqqanlar beshafqat jazolandi. Shunday qilib, XX asr boshida adabiy jarayonda vujudga kelgan ko’tarinkilik asta-sekin bir fikrli qolipga, bir taxlitdagi uslubga solindi.

Rus, keyinchalik sovet yozuvchisiga aylangan Maksim Gor`kiy (1868-1936) va uning “Ona” romani sotsialistik realizmning asoschisi, deya e’lon qilindi. Sababi, o’sha davrda Yevropa adabiyot ahli orasida Gor`kiy katta obro’ga ega bo’lib, kommunistik mafkura va siyosiy tuzum adabiyotini faqat ugina Yevropaga “kerakli” va “to’g’ri” tarzda ishontira olardi. Ammo bu hol uzoqqa cho’zilmadi, vaqti-soati kelib, shafqatsiz siyosiy tuzum Gor`kiyning ham bahridan o’tib qo’ya qoldi. Shu kabi F.Panfyorov, F.Gladkov, M.Sholoxov va ittifoq hududida yashovchi ko’plab “industrializatsiya” (sanoatlashtirish) va “kollektivizatsiya” (jamoalashtirish) erishgan g’alabalarini madh etgan sotsrealizmning ilk namoyandalari keyinchalik quvg’inga uchrab, adabiyot sahnasidan uzoqlashtirildi. To’xtovsiz o’tkazilayotgan g’ayriinsoniy qatag’onlar fonida sovet hokimiyati o’rnatgan ijtimoiy-siyosiy tuzumga norozi bo’lgan yozuvchilar va ular asarlari yo’q qilib tashlanishi ortiqcha izohlarni talab qilmasdi, negaki ular sho’ro tuzumi va xalq dushmani degan tamg’a bosilardi.

Ta’kidlab o’tish joiz, faqat G’arb modern adabiyotiga hamohang ijod qilgan A.Platonovning “Kotlovan”, “Chevengur” romanlari, M.Bulgakovning “Oq gvardiya”, “Usta va Margarita”, B.Pasternakning “Doktor Jivago” romanlari, V.Nabokov, I.Bunin kabi yozuvchilar asarlari XX asr jahon adabiyoti sahnasidan munosib o’rin oldi.XIX asr oxiri XX asrning boshida shakllangan “jadid adabiyoti” namoyandalari Abdurauf Fitrat (1886-1938), Abdulla Avloniy (1878-1934), Abdulla Qodiriy (1894-1938), Abdulhamid Cho’lpon (1898-1938) kabi qalamkashlar ijodini o’zbek adabiyotining “Kumush davri” deya ta’riflasak mubolag’a bo’lmaydi. “Jadid adabiyoti” namoyandalari qatag’on yillarida siyosiy tuzum qurbonlariga aynlandi. XX asrning 30-40 yillarida M.Gor`kiy asos solgan “sotsrealizm” an’analari ta’sirida ijod olamiga qadam qo’ygan Oybek, G’.G’ulom, H.Olimjon, M.Shayxzoda, M.Ismoiliy, Shuhrat, Uyg’un, K.Yashin, U.Nosir, Mirtemir, S.Abdulla, Zulfiya kabi iste’dodlar keyinchalik sho’ro siyosati va mafkurasini o’zbek adabiyotiga singdirdirishga majbur bo’ldilar. Ular jahon adabiy jarayonida kechgan modernizmning u yoki bu yo’nalishida o’z kuchini sinab ko’rishga ham ulgurishmadi, negaki modernizm, yuqorida ta’kidlanganidek, “sovet adabiyoti va san’ati”da rivojlanishga imkon topa olmadi.XX asrning 80-nchi yillarda adabiyot olamida tanilgan Rauf Parpi, Murod Muhammad Do’st, Erkin A’zamov, Shavkat Rahmon, Usmon Azim, Tog’ay Murod, Xurshid Davron kabi yosh adiblar G’arb adabiyotidagi ilg’or oqimlar va ular an’anlariga yaqinlashishga ilk jur’at etdilar. Mustaqillik davrida kamol topgan Nazar Eshonqul, Ulug’bek Hamdam singari ijodkorlar G’arb modernizm va postmodernizm adabiyoti an’analarini o’rganib, o’z ijodida ulardan ta’sirlandilar, desak mubolag’a bo’lmasa kerak.

Umuman, o’zbek adabiyotida modernizm, postmodernizm yoki absurd an’analari mavjudmi, yoki adiblarimiz ijodini G’arb va Amerika modern yozuvchilari F.Kafka, J.Joys, E.Xeminguey, U.Folkner, A.Kamyu, A.Vulf ijodi bilan solishtirib o’rganish maqsadga muvofiqmi? Bu savollarga javobni qaerdan va kimdan qidirishimizdan avval o’tgan asr jahon adabiy jarayonini mukammal o’rganmog’imiz zarur, deb o’ylaymiz.Xulosa qilib aytadigan bo’lsak, XX asrning 70-yillarida jahon adabiyotida o’z umrini yashab bo’lgan modernizm o’z o’rnini postmodernizmga bo’shatib berdi

——————————————
1 Bu yerda pessimizm – umidsizlik, kelajakka ishonchsizlik, ruhi tushganlik;
2 irratsionalizm – fals. 1 borliqni irratsional, ya’ni qonun-qoidalardan xoli deb biluvchi, binobarin uni aql-idrok bilan bilib bo’lmaydi deb hisoblovchi idealistik falsafiy oqim; irratsional 2 go’yo qonun-qoidalardan xoli, aql yetmaydigan, aqldan tashqari, mantiqiy bilib bo’lmaydigan;
3 individualizm – fals. shaxsiyatparastlik; 1. Shaxsiy manfaatlarini jamiyat manfaatlaridan yuqori qo’yish; o’zim bo’lay deyuvchi dunyoqarash; 2. O’z shaxsiyatini, o’zini boshqalardan yuqori qo’yish; shunday intilishni ifodalovchi axloqiy tamoyil;
4 naturalizm – XIX asrning 60-yillarida Yevropa adabiyoti va san’atida yuzaga kelgan va realizmga qarama-qarshi o’laroq, voqelikni faqat tashqi tomondan aniq aks ettirishga ahamiyat bergan oqim;
5 abstraktsionizm – XX asrning 20-yillarida Yevropa adabiyoti va san’atida yuzaga kelgan real narsalarni mavhum shakllar orqali ifodalashga intilgan oqim;
6 ekspressionizm – XX asrning 30-yillarida Yevropa adabiyoti va san’atida yuzaga kelgan yo’nalish; bu yo’nalishning namoyandalari san`atkorning asosiy vazifasi insonning ichki dunyosini aks ettirishdan iborat deb hisoblaydilar;
7 syurrealizm – XX asrning Yevropa adabiyoti va san’atidagi ijodda aql-idrok va tajriba rolini inkor etuvchi o’ta formalistik oqimlardan biri.