Модернизм – бу замонлар оралиғидаги тафовутни, “эскилик” ва “янгилик” ўртасидаги ихтилофларни ўз ғоявий қарашлари бош мезони қилиб олган юз йилликнинг маънавий қиёфасидир. Унинг ортида “худолар ўлими” (Ф.Ницше), Европа харитасини қайта тузган сиёсий инқилоблар ва илмий кашфиётлар, тоталитар тузумга асосланган диктатуралар, хунрезли урушлар, информацион портлашлар, цивилизациянинг коинотга чиқиши каби глобал ўзгаришлар ётибди.

МУҲАММАДЖОН ХОЛБЕКОВ
ХХ АСР МОДЕРН АДАБИЁТИ МАНЗАРАЛАРИ

   Таниқли адабиётшунос олим Муҳаммаджон Холбеков 1950 йилда туғилган. Алишер Навоий номидаги Самарқанд давлат университетининг роман-герман филологияси факультетида таҳсил олган. 1982 йили француз бадиий адабиётининг ўзбек тилига таржима қилиниши тажрибалари мавзуида номзодлик, 1991 йили эса ўзбек-француз адабий алоқалари мавзуида докторлик илмий ишини ҳимоя қилган. Самарқанд давлат чет тиллар институти профессори. Жиззах давлат педагогика институти инглиз тили ва адабиёти кафедраси мудири. Икки монография («Ўзбек мумтоз адабиёти француз маданиятида», «Француз адабиёти Ўзбекистонда».), 200 дан ортиқ мақола, кўплаб таржималар муаллифи. Олимнинг мақолалари чет эл матбуотида, шунингдек, «Тафаккур», «Жаҳон адабиёти», «Шарқ юлдузи», «Ўзбек тили ва адабиёти» каби журналларда ва газеталарда мунтазам чоп этилади.

ЖАҲОН АДАБИЁТИДА МОДЕРН ВА МОДЕРНИЗМ ТУШУНЧАСИ

Ўтган аср жаҳон адабиёти ва санъатида етакчи оқимлардан саналган модернизм танқидий реализм, хусусан социалистик реализм ақидаларига қарама-қарши позицияда турган адабий оқим бўлиб, асрнинг олтмишинчи йилларида ўз умрини яшаб бўлди ва ўрнини постмодернизм деб аталувчи янги оқимга бўшатиб берди. XX асрнинг охирига келиб, постмодернизм ҳам инқирозга юз тутди. Эндиликда жаҳон адабиётидаги авангард доиралар яна янгича услубларни кашф этишга уринмоқдалар.

Аслида, модернизм ва модерн атамаларини бир-биридан ажратиб талқин қилиш жоиздир. Масалан, уларнинг инглиз тилида modernism (модернизм), modern movement (замонавий ҳаракат), modern art (замонавий санъат), немис тилида die Modernе (замонавийлик), француз тилида modernisme (модернизм), modernité (замонавийлик), moderne (замонавий, янги), испан тилида modernismo (замонавий), moderno (ҳозирги, янги) қабилидаги луғавий маънолари мавжуд. Бундан чиқди, модернизм – бу ўз қонун қоидаларига, ақида ва тамойилларига эга бўлган адабий оқим, жараён тушунчасини ифодаласа, модерн – бу замонавий, янгича адабиёт маъносини англатади. Хулоса қилиб айтадиган бўлсак, модернизм XX аср Ғарбий Европа ва Америка адабиётида кечган адабий-назарий жараён, яъни оқим деб тушунилса, модерн ҳар бир миллий адабиётда содир бўлувчи замонавий, янгича услуб ва тамойилларнинг мажмуасидан иборатдир.

Модернизм XX аср Ғарб адабиёти ва санъатининг умумий тавсифи тарзида бир неча ўлчовларда мавжуд бўлиб, бизнингча уларни қуйидаги мазмунда хулосалаш мумкин.

Биринчидан, модернизм – бу замонлар оралиғидаги тафовутни, “эскилик” ва “янгилик” ўртасидаги ихтилофларни ўз ғоявий қарашлари бош мезони қилиб олган юз йилликнинг маънавий қиёфасидир. Унинг ортида “худолар ўлими” (Ф.Ницше), Европа харитасини қайта тузган сиёсий инқилоблар ва илмий кашфиётлар, тоталитар тузумга асосланган диктатуралар, хунрезли урушлар, информацион портлашлар, цивилизациянинг коинотга чиқиши каби глобал ўзгаришлар ётибди. Янада аниқроқ қилиб айтадиган бўлсак, унинг ортида “марказсиз дунё” (У.Б.Йейтс)нинг пайдо бўлишига сабаб, объектив борлиқ ва тарихда чуқур илдиз отолмаганлиги, мустаҳкам ўрнашиб ололмаганлиги, эпистемологик дудмоллиги, муайян шаклга келтирилган утопик (илмга асосланмаган, амалга ошмайдиган, хомхаёл) орзу-умидлар ва шаклсиз, ноаниқ антиутопик воқелик ўртасидаги ҳал қилиб бўлмайдиган зиддиятларнинг мавжудлигидадир.

Даставвал, башариятни очарчилик ва қашшоқликни енгишга даъват қилган йигирманчи аср вақт ўтиб ўзининг инсонпарварлик, юксалишга интилиш, жамоатчиликка таяниш, илмий-техника тараққиётининг чексиз ривожланишига хайрихоҳ бўлиш каби тамойилларига қарши турди, амалда “эскирган” бўлиб чиқди. Айни пайтда, умуминсоний тамойилларнинг ғайриинсоний тузум қонунлари олдида эрксизлиги, воқеликнинг ҳардамхаёллиги, сиёсий ёлғон сафсаталар, жамиятнинг ҳаддан ташқари ҳимоясизлиги ва ҳаттоки беъманилиги рўпарасида тизилган одамларнинг фожиавий ёлғизлиги замони бўлиб қолди.

XX асрнинг ҳалокатга юз тутиши муаллифнинг “метафизикага иштиёқини” кучайтирган, якка тартибда ижод қилишга ундаган бўлса, ушбу идеализмнинг дарду-ғамини ҳам шу алфозда белгилаб берди. Бундай муҳитда “шеъриятга ўрин йўқлиги” (Г.Адамович)ни жаҳон урушларида ҳалок бўлган, тоталитар тузум тарафидан отиб юборилган ёки сургун этилган, ақлдан озиб, ўз ҳаётига суиқасд қилган, аламзада ҳолатда ижоддан воз кечган қатор қаламкашларнинг фожиали қисматидан, деб тушунмоқ лозим бўлади. Асрнинг шу каби руҳини немис файласуфи Т.Адорно қуйидагича таърифланганди: “Освенцимдан кейин шеър ёзиш – бу бадавийлик (варварлик) ҳисобланади…” (Minima Moralia. Мажруҳ ҳаёт ҳақида ўйлар, 1951).

Иккинчидан, ўтган йигирманчи юз йилликда кечган адабий жараён кўпгина раддияларга қарамасдан модернизмни инкор этиб, бир четга суриб ташлагани йўқ, аксинча, уни инкор қилиш орқали янада давом этишига ёрдам берди ва ўз доирасига “модернизмдан ташқаридаги модернистлар” дея ҳисоблаган муаллифлар – С.Кьеркегор, Ҳ.Ибсен, Г.Мелвилл, Ш.Бодлер, А.Рембо, С.Малларме, Ф.Ницше, Ф.Достоевский, Г.Жеймс, А.Стриндберг, Ж.Конрад ва бошқаларнинг асарларини оғдириб олди. Аксинча, айрим буюк номлар (В.Скотт, В. Гюго, А.де Виньи, Ч.Диккенс, А. Теннисон, Г.Лонгфелло)нинг бадиий ижоддаги қадр-қиммати пасайтирилди, бошқалари (Г.Флобер, Э.Золя, Ж.Эллиот, У.Уитмен, П.Верлен) эса асос-исботсиз жаҳон адабиёти пешсаҳнасига кўтариб қўйилди. Энг муҳими, модернизм XX асрнинг асосий ижодий кашфиёти – субъективликни тадқиқ қилишда давом этди, ва тезис-антитезис, “модернизм”–“контрмодернизм” воситасида индивидуал услубнинг стилистик имкониятларини амалга тадбиқ қилди. Постмодернизм даврига келиб, у услубдан кўра кўпроқ сифат кўринишига эга бўлди.

Учунчидан, модернизм – аслида, бу бир-бири билан кураш олиб борган, ўзича мустақил ҳаракат қилган алоҳида модернистик уюшмалар, манифестлар, дастурлар (масалан, Лотин Америкасида символизм ўзича модернизм номини олганди) мажмуасидир. Масалан, модернизмнинг бир жабҳаси авангардизмга, яъни лингвистика нуқтаи назаридан илмий тажрибалар ўтказишга, санъатлар ва дискурслар синтезига, полистилистика (футуризм, дадаизм, сюрреализм, имажинизм, вортицизм, француз “антиромани”, Лотин Америкаси “сеҳрли реализм”)га мойиллик билдирган бўлса, бошқа бир кўриниши экспрессионизм тарафдорларини барокко ва романтизм анъаналари билан, инглиз-америка модернизмини (Ж. Жойс, В.Вулф, Э.Паунд, Т.С.Эллиот, У.Стивенс) символизм билан, Ж-П.Сатр ва А.Камю прозасини экзистенциализм фалсафаси билан яқинлаштиришга интилди. Бизнингча, фақат модернизм ва унинг тараққиёт контекстида у инкор этган “реализм”, “социалистик реализм” (А.Барбюс, Л.Арагон, Й.Р.Бехер, М.Андерсен-Нексьё, А.Зегерс) ва постмодернизм феноменлари адекват баҳоланиши мумкин халос. Айни пайтда шуни ҳам таъкидлаш жоизки, модернизм адабиёти матни ўзининг стилистикаси жиҳатдан ҳам кўп қиёфалидир. Бир жиҳатдан, у XIX аср адабий оқимлари (романтизм, натурализм, символизм ва ҳоказо)дан узоқлашган бўлса, иккинчидан уларга янги урғу ва оҳанглар (Ж.Ромен, Ж.Дюамель) олиб кирди, натуралистик, яъни воқеликни тасвирлашда маиший тафсилотлар, икр-чикрлар билан чекланиб, умумлашмалардан қочадиган тасвирий услуб (Ж.-П.Сартр)ни сингдирди, зарурат туғилганда эса, бироз тўғрилаб натурализмни (Р.Мартен дю Гар, Ж.Стейнбек) янада сайқаллаштирди. Шу тахлит традиционализм (анъанавийлик)нинг турли кўринишлари модернизм билан олиб борган баҳсида модернизмга зарардан кўра кўпроқ фойда келтирди, шунингдек, ундаги структуравий ўлчовлар: “классика” ва “романтика”, “реализм” ва “абстракция”, “миллий” ва “байналмилал”, “шимолий” ва “жанубий” каби тамойилларнинг мавжудлигига диққат-эътиборни қаратди.

Тўртинчидан, модернизм – бу Ж.Жойс ва Г.Стайн, Ф.Кафка ва Г.Кайзер, Л.Пиранделло ва Ю.О’Нил, Т.Манн ва У.Фолкнер, А.Дёблин ва Ж.Дос Посос, Б.Брехт ва Э.Ионеско, Х.Л.Борхес ва Г.Г.Маркес, А.Мёрдок ва Г.Грассларнинг модернизм руҳидаги матнларидан иборатдир. Уларнинг барчаси модернизм нуқтаи назаридан ўзига хос, бошқаларга ўхшамайдиган, уларнинг ҳар бири алоҳида ёндашишни, модернизмнинг бутун типологиясига, терминологик ва стилистик тавсифларига аниқлик киритишни тақозо этади. Ж.Жойс қаламига мансуб “Улисс” романи ҳам символизм, ҳам авангард, ҳам “юксак модерн”, ҳам “постмодерн” қолипидаги асардек ўқилиши мумкин. Шунга яраша мазкур романнинг адабий жараёндаги мавқеи ва тутган ўрни унга ҳамоҳанг ўзгариб бориши ҳам муқаррардир.

Алҳосил, бешинчидан, модернизм – бу параллел равишда мавжуд бўлган матнларнинг полифонияси (кўповозлилиги)дир. Ушбу инкор этишлар ва тасдиқларнинг ўта мураккабли майдони ноклассик бўлган масофани ҳосил қилади, ўз маконига оид чегараларини доим аниқлаб турувчи қандайдир бир ўзига хос адабий жараёндир. Уни шартли равишда субъективликдан узил-кесил озод этувчи, марказдан қочирадиган куч, яъни гирдибод билан қиёслаш мумкин. Жамиятнинг барқарор мувозанатдан чиққанлиги, ундаги субъект ва объектнинг бир-бирига мос келмаслиги, ҳис-туйғулар таъсирида яшаётган шундай рамзий фаолликнинг дастлабки кўтарилиб тушуши француз адабиётининг XIX аср охирига тўғри келади. Аслида, миллий адабиётлар наздида мавжуд бўла туриб, маълум маънода уларнинг ҳал қилувчи, муҳим воқеа ва ҳодисаларини ўзаро қориштириб юборадиган ушбу “тўлқин” ўзини гоҳ 1910 йиллар немис экспрессинизми, гоҳ 1920 йиллар инглиз-америка модернизми, гоҳ 1930-1940 йиллар француз экзистенциализми андозасидаги проза, гоҳ 1950 йиллар “абсурд театри” орқали намойиш қилиб, 1960 йилларда Лотин Америкасигача етиб борди-да, ўша ерда инқирозга юз тутиб, ўз кучини йўқотди. Модернизм йўриқларининг “кўтарилиши” ва “пасайиши” каби ҳолатларни ўзида жамлаган бу каби инқилобий ҳаракатнинг даврларга бўлиниши ўта даражада шартлидир. Қолаверса, модернизм тахминан уч ижодий муҳит билан вобаста кечди. Булар: постсимволизм ва авангардизм (1910-1940 йй.); экзистенциализм (1940-1960 йй.) ва постмодернизм (1980-2000 йй.)дир. Уларнинг ҳар бирида ўз типологик белгиларнинг ўзаро уйғун бирикмасини, ўз фаоллари ва мушоҳада қилувчиларини, ошкор ва ноошкор “модернист”ларини, “модернизм” замондошлари ва “контрмодернист”ларини алоҳида ажратиб кўрсатиш мумкин.

XX аср адабиётида модернизмдан устин турувчи яна бирор ижодий оқим мавжудмиди, деган саволнинг бўлиши табиий. Бу саволга ижобий ёки салбий маънода жавоб топиш осондек туюлсада, фикримизча, модернизм адабиётни ўрганиш доирасидан чиқиб кетди. Аслида, модернизмнинг ўзи ва унинг қонун-қоидалари аниқ кашф қилинмаган бир ҳолатда XX аср қаламкашларининг қарийб барчаси у ёки бу тақлидда “модерн касали”га мубтало бўлдилар.

Нафсиламбр, бадиий адабиёт 1930 йиллардан бошлаб инсон интеллектуал ҳаётидаги бўш вақт устидан юз йиллаб давом қилган ўз ҳукмронлигини кинематографияга бўшатиб бера бошлади. Иккинчи Жаҳон урушидан сўнг, китоб эгаллаб келган ижтимоий ўринга техник санъат турлари: телевидение, масс-медиаларнинг турли шакллари давогар бўлиб чиқди. Аср охирига келиб эса, бунга компьютер ҳам қўшилди. Эндиликда гап жиддий мафкуравий давлат танглиги ҳақида эмас, ўз манфаатлари йўлида бадиий қадриятлар билан ҳийла ва найранг қилаётган мафкуралар танглиги ҳақида эмас, борган сари эклектизмга асосланаётган, мутахассисларга, университет профессор-ўқитувчиларига, гуманитар факультет талабаларига мўлжалланган жиддий мазмунли адабиёт ҳақида эмас, балки адресат танглиги, китоб билан шахсий муносабат тажрибасини йўқотаётган китобхон инқирози хусусида бормоқда. Шунингдек, адабий жараёнда чинакам информацион босим – мажбурий плюрализм ва релятивизм (лот. relativus – нисбийлик), ўтакетган замонавийлик оқибатида пайдо бўлаётган хирахондон ҳиссиётлар остида қолиб бораётган китобхон танқислиги юзага келди.

Ахборот коммуникацияларининг қудратли кучи хусусида 1960 йилларидаёқ америкалик танқидчилар қайд қилганидек, эндиликда энг топқир ёзувчининг ҳам газетада босилган, телевидениеда берилган, интернет орқали узатилган ахборот билан беллашишга қурби етмайди, бу унинг қўлидан ҳам келмайди. Газета, телевидение ва интернет хабарлари исталган тўқима ва уйдирмадан иборат бўлса-да “шубҳасиз тўғри”, “мохирона ишланган”, одамларда “кучли таассурот қолдирадиган” янгилик бўлиб бормоқда.

Дарвоқе, XX аср охирлашиб қолган бир пайтда, унинг яна ўз бошига қайтганидан дарак берувчи аломатлар сезила бошлаганди. Яъни юз йил бурун айтилган “Ғарб цивилизацияси поёнига етганлиги” мавзусига яна қайтилди. Француз шоири Шарль Бодлер (1821-1867)нинг “Биз ҳаммамиз гўёки абадий дафн маросимида қатнашаётгандекмиз” мазмунидаги ҳикматли сўзларини англаб олишга, мағзини чақишга қайтганлигимиз билиниб қолди. Биргина номлар – Ж.Папини қаламига мансуб “Охирги одам”, О.Шпенглернинг “Европа заволи”, А.Блокнинг “Гуманизм ҳалокати”, П.Валерининг “Руҳ танглиги”, Э.Гуссерлнинг “Европа одами ва фалсафасининг танглиги” бошқа номлар, яъни Романо Гвардини қаламига мансуб “Янги замон охири”, Даниэл Беллнинг “Мафкура интиҳоси”, Ролан Бартнинг “Муаллиф ўлими”, Ихаб Ҳасаннинг “Орфей ҳалокати”, Ф.Фукуяманинг “Тарих хотимаси ва охирги одам”, Сэмюел Хантингтоннинг “Цивилизациялар тўқнашуви” билан алмашди. Барибир ҳам, Зигмунд Фрейд айтганидек, шартли равишда “маданият қаноатланганлиги” деб ном олган тамойил ўзгармасдан эскича ҳолида қолаверди. Гап шундаки, илғор Ғарб маданияти ўзининг либерализм руҳидаги идеалларига содиқ қолиб, келажак лойиҳаларини тузишни, тарихнинг у ёки бу “хато”ларини тузатишни давом эттиргани билан, айни вақтнинг ўзида, инсон эркинлиги муаммоси билан боғлик зиддиятлар ҳал қилинмаганлиги туфайли, барибир орқага қайтишга мажбур бўлди.

Шундай қилиб, XX аср модернизм адабиёти ҳам худди XIX аср романтизм адабиёти сингари маданий маъно доирасига айланди, унинг ичида Ғарб дунёси қадриятлари танқидий жиҳатдан текширувдан ўтказилди. Улар жаҳон адабиёти тарихида яшаб қолишга, XX аср адабиётида яловбардор бўлишга лойиқми ёки йўқми, буни келажак кўрсатади.

  Modernizm va modern atamalarini bir-biridan ajratib talqin qilish joizdir. Masalan, ularning ingliz tilida modernism (modernizm), modern movement (zamonaviy harakat), modern art (zamonaviy san’at), nemis tilida die Moderne (zamonaviylik), frantsuz tilida modernisme (modernizm), modernite (zamonaviylik), moderne (zamonaviy, yangi), ispan tilida modernismo (zamonaviy), moderno (hozirgi, yangi) qabilidagi lug’aviy ma’nolari mavjud. Bundan chiqdi, modernizm – bu o’z qonun qoidalariga, aqida va tamoyillariga ega bo’lgan adabiy oqim, jarayon tushunchasini ifodalasa, modern – bu zamonaviy, yangicha adabiyot ma’nosini anglatadi. Xulosa qilib aytadigan bo’lsak, modernizm XX asr G’arbiy Yevropa va Amerika adabiyotida kechgan adabiy-nazariy jarayon, ya’ni oqim deb tushunilsa, modern har bir milliy adabiyotda sodir bo’luvchi zamonaviy, yangicha uslub va tamoyillarning majmuasidan iboratdir.

MUHAMMADJON XOLBEKOV
XX ASR MODERN ADABIYOTI MANZARALARI

Taniqli adabiyotshunos olim Muhammadjon Xolbekov 1950 yilda tug’ilgan. Alisher Navoiy nomidagi Samarqand davlat universitetining roman-german filologiyasi fakul`tetida tahsil olgan. 1982 yili frantsuz badiiy adabiyotining o’zbek tiliga tarjima qilinishi tajribalari mavzuida nomzodlik, 1991 yili esa o’zbek-frantsuz adabiy aloqalari mavzuida doktorlik ilmiy ishini himoya qilgan. Samarqand davlat chet tillar instituti professori. Jizzax davlat pedagogika instituti ingliz tili va adabiyoti kafedrasi mudiri. Ikki monografiya («O’zbek mumtoz adabiyoti frantsuz madaniyatida», «Frantsuz adabiyoti O’zbekistonda».), 200 dan ortiq maqola, ko’plab tarjimalar muallifi. Olimning maqolalari chet el matbuotida, shuningdek, «Tafakkur», «Jahon adabiyoti», «Sharq yulduzi», «O’zbek tili va adabiyoti» kabi jurnallarda va gazetalarda muntazam chop etiladi.

JAHON ADABIYOTIDA MODERN VA MODERNIZM TUSHUNCHASI

O’tgan asr jahon adabiyoti va san’atida yetakchi oqimlardan sanalgan  modernizm tanqidiy realizm, xususan sotsialistik realizm aqidalariga qarama-qarshi pozitsiyada turgan adabiy oqim bo’lib, asrning oltmishinchi yillarida o’z umrini yashabbo’ldi va o’rnini postmodernizm deb ataluvchi yangi oqimga bo’shatib berdi. XX asrning oxiriga kelib, postmodernizm ham inqirozga yuz tutdi. Endilikda jahon adabiyotidagi avangard doiralar yana yangicha uslublarni kashf etishga urinmoqdalar.

Aslida, modernizm va modern atamalarini bir-biridan ajratib talqin qilish joizdir. Masalan, ularning ingliz tilida modernism (modernizm), modern movement (zamonaviy harakat), modern art (zamonaviy san’at), nemis tilida die Moderne (zamonaviylik), frantsuz tilida modernisme (modernizm), modernite (zamonaviylik), moderne (zamonaviy, yangi), ispan tilida modernismo (zamonaviy), moderno (hozirgi, yangi) qabilidagi lug’aviy ma’nolari mavjud. Bundan chiqdi, modernizm – bu o’z qonun qoidalariga, aqida va tamoyillariga ega bo’lgan adabiy oqim, jarayon tushunchasini ifodalasa, modern – bu zamonaviy, yangicha adabiyot ma’nosini anglatadi. Xulosa qilib aytadigan bo’lsak, modernizm XX asr G’arbiy Yevropa va Amerika adabiyotida kechgan adabiy-nazariy jarayon, ya’ni oqim deb tushunilsa, modern har bir milliy adabiyotda sodir bo’luvchi zamonaviy, yangicha uslub va tamoyillarning majmuasidan iboratdir.

Modernizm XX asr G’arb adabiyoti va san’atining umumiy tavsifi tarzida bir necha o’lchovlarda mavjud bo’lib, bizningcha ularni quyidagi mazmunda xulosalash mumkin.

Birinchidan, modernizm – bu zamonlar oralig’idagi tafovutni, “eskilik” va “yangilik” o’rtasidagi ixtiloflarni o’z g’oyaviy qarashlari bosh mezoni qilib olgan yuz yillikning ma’naviy qiyofasidir. Uning ortida “xudolar o’limi” (F.Nitsshe), Yevropa xaritasini qayta tuzgan siyosiy inqiloblar va ilmiy kashfiyotlar, totalitar tuzumga asoslangan diktaturalar, xunrezli urushlar, informatsion portlashlar, sivilizatsiyaning koinotga chiqishi kabi global o’zgarishlar yotibdi. Yanada aniqroq qilib aytadigan bo’lsak, uning ortida “markazsiz dunyo” (U.B.Yeyts)ning paydo bo’lishiga sabab, ob’ektiv borliq va tarixda chuqur ildiz otolmaganligi, mustahkam o’rnashib ololmaganligi, epistemologik dudmolligi, muayyan shaklga keltirilgan utopik (ilmga asoslanmagan, amalga oshmaydigan, xomxayol) orzu-umidlar va shaklsiz, noaniq antiutopik voqelik o’rtasidagi hal qilib bo’lmaydigan ziddiyatlarning mavjudligidadir.

Dastavval, bashariyatni ocharchilik va qashshoqlikni yengishga da’vat qilgan yigirmanchi asr vaqt o’tib o’zining insonparvarlik, yuksalishga intilish, jamoatchilikka tayanish, ilmiy-texnika taraqqiyotining cheksiz rivojlanishiga xayrixoh bo’lish kabi tamoyillariga qarshi turdi, amalda “eskirgan” bo’lib chiqdi. Ayni paytda, umuminsoniy tamoyillarning g’ayriinsoniy tuzum qonunlari oldida erksizligi, voqelikning hardamxayolligi, siyosiy yolg’on safsatalar, jamiyatning haddan tashqari himoyasizligi va hattoki be’maniligi ro’parasida tizilgan odamlarning fojiaviy yolg’izligi zamoni bo’lib qoldi.

XX asrning halokatga yuz tutishi muallifning “metafizikaga ishtiyoqini” kuchaytirgan, yakka tartibda ijod qilishga undagan bo’lsa, ushbu idealizmning dardu-g’amini ham shu alfozda belgilab berdi. Bunday muhitda “she’riyatga o’rin yo’qligi” (G.Adamovich)ni jahon urushlarida halok bo’lgan, totalitar tuzum tarafidan otib yuborilgan yoki surgun etilgan, aqldan ozib, o’z hayotiga suiqasd qilgan, alamzada holatda ijoddan voz kechgan qator qalamkashlarning fojiali qismatidan, deb tushunmoq lozim bo’ladi. Asrning shu kabi ruhini nemis faylasufi T.Adorno quyidagicha ta’riflangandi: “Osventsimdan keyin she’r yozish – bu badaviylik (varvarlik) hisoblanadi…” (Minima Moralia. Majruh hayot haqida o’ylar, 1951).

Ikkinchidan, o’tgan yigirmanchi yuz yillikda kechgan adabiy jarayon ko’pgina raddiyalarga qaramasdan modernizmni inkor etib, bir chetga surib tashlagani yo’q, aksincha, uni inkor qilish orqali yanada davom etishiga yordam berdi va o’z doirasiga “modernizmdan tashqaridagi modernistlar” deya hisoblagan mualliflar – S.K`erkegor, H.Ibsen, G.Melvill, SH.Bodler, A.Rembo, S.Mallarme, F.Nitsshe, F.Dostoevskiy, G.Jeyms, A.Strindberg, J.Konrad va boshqalarning asarlarini og’dirib oldi. Aksincha, ayrim buyuk nomlar (V.Skott, V. Gyugo, A.de Vin`i, CH.Dikkens, A. Tennison, G.Longfello)ning badiiy ijoddagi qadr-qimmati pasaytirildi, boshqalari (G.Flober, E.Zolya, J.Elliot, U.Uitmen, P.Verlen) esa asos-isbotsiz jahon adabiyoti peshsahnasiga ko’tarib qo’yildi. Eng muhimi, modernizm XX asrning asosiy ijodiy kashfiyoti – sub’ektivlikni tadqiq qilishda davom etdi, va tezis-antitezis, “modernizm”–“kontrmodernizm” vositasida individual uslubning stilistik imkoniyatlarini amalga tadbiq qildi. Postmodernizm davriga kelib, u uslubdan ko’ra ko’proq sifat ko’rinishiga ega bo’ldi.

Uchunchidan, modernizm – aslida, bu bir-biri bilan kurash olib borgan, o’zicha mustaqil harakat qilgan alohida modernistik uyushmalar, manifestlar, dasturlar (masalan, Lotin Amerikasida simvolizm o’zicha modernizm nomini olgandi) majmuasidir. Masalan, modernizmning bir jabhasi avangardizmga, ya’ni lingvistika nuqtai nazaridan ilmiy tajribalar o’tkazishga, san’atlar va diskurslar sinteziga, polistilistika (futurizm, dadaizm, syurrealizm, imajinizm, vortitsizm, frantsuz “antiromani”, Lotin Amerikasi “sehrli realizm”)ga moyillik bildirgan bo’lsa, boshqa bir ko’rinishi ekspressionizm tarafdorlarini barokko va romantizm an’analari bilan, ingliz-amerika modernizmini (J. Joys, V.Vulf, E.Paund, T.S.Elliot, U.Stivens) simvolizm bilan, J-P.Satr va A.Kamyu prozasini ekzistentsializm falsafasi bilan yaqinlashtirishga intildi. Bizningcha, faqat modernizm va uning taraqqiyot kontekstida u inkor etgan “realizm”, “sotsialistik realizm” (A.Barbyus, L.Aragon, Y.R.Bexer, M.Andersen-Neks`yo, A.Zegers) va postmodernizm fenomenlari adekvat baholanishi mumkin xalos. Ayni paytda shuni ham ta’kidlash joizki, modernizm adabiyoti matni o’zining stilistikasi jihatdan ham ko’p qiyofalidir. Bir jihatdan, u XIX asr adabiy oqimlari (romantizm, naturalizm, simvolizm va hokazo)dan uzoqlashgan bo’lsa, ikkinchidan ularga yangi urg’u va ohanglar (J.Romen, J.Dyuamel`) olib kirdi, naturalistik, ya’ni voqelikni tasvirlashda maishiy tafsilotlar, ikr-chikrlar bilan cheklanib, umumlashmalardan
qochadigan tasviriy uslub (J.-P.Sartr)ni singdirdi, zarurat tug’ilganda esa, biroz to’g’rilab naturalizmni (R.Marten dyu Gar, J.Steynbek) yanada sayqallashtirdi. Shu taxlit traditsionalizm (an’anaviylik)ning turli ko’rinishlari modernizm bilan olib borgan bahsida modernizmga zarardan ko’ra ko’proq foyda keltirdi, shuningdek, undagi strukturaviy o’lchovlar: “klassika” va “romantika”, “realizm” va “abstraktsiya”, “milliy” va “baynalmilal”, “shimoliy” va “janubiy” kabi tamoyillarning mavjudligiga diqqat-e’tiborni qaratdi.

To’rtinchidan, modernizm – bu J.Joys va G.Stayn, F.Kafka va G.Kayzer, L.Pirandello va YU.O’Nil, T.Mann va U.Folkner, A.Dyoblin va J.Dos Posos, B.Brext va E.Ionesko, X.L.Borxes va G.G.Markes, A.Myordok va G.Grasslarning modernizm ruhidagi matnlaridan iboratdir. Ularning barchasi modernizm nuqtai nazaridan o’ziga xos, boshqalarga o’xshamaydigan, ularning har biri alohida yondashishni, modernizmning butun  tipologiyasiga, terminologik va stilistik tavsiflariga aniqlik kiritishni taqozo etadi. J.Joys qalamiga mansub “Uliss” romani ham simvolizm, ham avangard, ham “yuksak modern”, ham “postmodern” qolipidagi asardek o’qilishi mumkin. Shunga yarasha mazkur romanning adabiy jarayondagi mavqei va tutgan o’rni unga hamohang o’zgarib borishi ham muqarrardir.

Alhosil, beshinchidan, modernizm – bu parallel ravishda mavjud bo’lgan matnlarning polifoniyasi (ko’povozliligi)dir. Ushbu inkor etishlar va tasdiqlarning o’ta murakkabli maydoni noklassik bo’lgan masofani hosil qiladi, o’z makoniga oid chegaralarini doim aniqlab turuvchi qandaydir bir o’ziga xos adabiy jarayondir. Uni shartli ravishda sub’ektivlikdan uzil-kesil ozod etuvchi, markazdan qochiradigan kuch, ya’ni girdibod bilan qiyoslash mumkin. Jamiyatning barqaror muvozanatdan chiqqanligi, undagi sub’ekt va ob’ektning bir-biriga mos kelmasligi, his-tuyg’ular ta’sirida yashayotgan shunday ramziy faollikning dastlabki ko’tarilib tushushi frantsuz adabiyotining XIX asr oxiriga to’g’ri keladi. Aslida, milliy adabiyotlar nazdida mavjud bo’la turib, ma’lum ma’noda ularning hal qiluvchi, muhim voqea va hodisalarini o’zaro qorishtirib yuboradigan ushbu “to’lqin” o’zini goh 1910 yillar nemis ekspressinizmi, goh 1920 yillar ingliz-amerika modernizmi, goh 1930-1940 yillar frantsuz ekzistentsializmi andozasidagi proza, goh 1950 yillar “absurd teatri” orqali namoyish qilib, 1960 yillarda Lotin Amerikasigacha yetib bordi-da, o’sha yerda inqirozga yuz tutib, o’z kuchini yo’qotdi. Modernizm yo’riqlarining “ko’tarilishi” va “pasayishi” kabi holatlarni o’zida jamlagan bu kabi inqilobiy harakatning davrlarga bo’linishi o’ta darajada shartlidir. Qolaversa, modernizm taxminan uch ijodiy muhit bilan vobasta kechdi. Bular: postsimvolizm va avangardizm (1910-1940 yy.); ekzistentsializm (1940-1960 yy.) va postmodernizm (1980-2000 yy.)dir. Ularning har birida o’z tipologik belgilarning o’zaro uyg’un birikmasini, o’z faollari va mushohada qiluvchilarini, oshkor va nooshkor “modernist”larini, “modernizm” zamondoshlari va “kontrmodernist”larini alohida ajratib ko’rsatish mumkin.

XX asr adabiyotida modernizmdan ustin turuvchi yana biror ijodiy oqim mavjudmidi, degan savolning bo’lishi tabiiy. Bu savolga ijobiy yoki salbiy ma’noda javob topish osondek tuyulsada, fikrimizcha, modernizm adabiyotni o’rganish doirasidan chiqib ketdi. Aslida, modernizmning o’zi va uning qonun-qoidalari aniq kashf qilinmagan bir holatda XX asr qalamkashlarining qariyb barchasi u yoki bu taqlidda “modern kasali”ga mubtalo bo’ldilar.

Nafsilambr, badiiy adabiyot 1930 yillardan boshlab inson intellektual hayotidagi bo’sh vaqt ustidan yuz yillab davom qilgan o’z hukmronligini kinematografiyaga bo’shatib bera boshladi. Ikkinchi Jahon urushidan so’ng, kitob egallab kelgan ijtimoiy o’ringa texnik san’at turlari: televidenie, mass-medialarning turli shakllari davogar bo’lib chiqdi. Asr oxiriga kelib esa, bunga komp`yuter ham qo’shildi. Endilikda gap jiddiy mafkuraviy davlat tangligi haqida emas, o’z manfaatlari yo’lida badiiy qadriyatlar bilan hiyla va nayrang qilayotgan mafkuralar tangligi haqida emas, borgan sari eklektizmga asoslanayotgan, mutaxassislarga, universitet professor-o’qituvchilariga, gumanitar fakul`tet talabalariga mo’ljallangan jiddiy mazmunli adabiyot haqida emas, balki adresat tangligi, kitob bilan shaxsiy munosabat tajribasini yo’qotayotgan kitobxon inqirozi xususida bormoqda. Shuningdek, adabiy jarayonda chinakam informatsion bosim – majburiy plyuralizm va relyativizm (lot. relativus – nisbiylik), o’taketgan zamonaviylik oqibatida paydo bo’layotgan xiraxondon hissiyotlar ostida qolib borayotgan kitobxon tanqisligi yuzaga keldi.

Axborot kommunikatsiyalarining qudratli kuchi xususida 1960 yillaridayoq amerikalik tanqidchilar qayd qilganidek, endilikda eng topqir yozuvchining ham gazetada bosilgan, televidenieda berilgan, internet orqali uzatilgan axborot bilan bellashishga qurbi yetmaydi, bu uning qo’lidan ham kelmaydi. Gazeta, televidenie va internet xabarlari istalgan to’qima va uydirmadan iborat bo’lsa-da “shubhasiz to’g’ri”, “moxirona ishlangan”, odamlarda “kuchli taassurot qoldiradigan” yangilik bo’lib bormoqda.

Darvoqe, XX asr oxirlashib qolgan bir paytda, uning yana o’z boshiga qaytganidan darak beruvchi alomatlar sezila boshlagandi. Ya’ni yuz yil burun aytilgan “G’arb sivilizatsiyasi poyoniga yetganligi” mavzusiga yana qaytildi. Frantsuz shoiri Sharl` Bodler (1821-1867)ning “Biz hammamiz go’yoki abadiy dafn marosimida qatnashayotgandekmiz” mazmunidagi hikmatli so’zlarini anglab olishga, mag’zini chaqishga qaytganligimiz bilinib qoldi. Birgina nomlar – J.Papini qalamiga mansub “Oxirgi odam”, O.Shpenglerning “Evropa zavoli”, A.Blokning “Gumanizm halokati”, P.Valerining “Ruh tangligi”, E.Gusserlning “Evropa odami va falsafasining tangligi” boshqa nomlar, ya’ni Romano Gvardini qalamiga mansub “Yangi zamon oxiri”, Daniel Bellning “Mafkura intihosi”, Rolan Bartning “Muallif o’limi”, Ixab Hasanning “Orfey halokati”, F.Fukuyamaning “Tarix xotimasi va oxirgi odam”, Semyuel Xantingtonning “Tsivilizatsiyalar to’qnashuvi” bilan almashdi. Baribir ham, Zigmund Freyd aytganidek, shartli ravishda “madaniyat qanoatlanganligi” deb nom olgan tamoyil o’zgarmasdan eskicha holida qolaverdi. Gap shundaki, ilg’or G’arb madaniyati o’zining liberalizm ruhidagi ideallariga sodiq qolib, kelajak loyihalarini tuzishni, tarixning u yoki bu “xato”larini tuzatishni davom ettirgani bilan, ayni vaqtning o’zida, inson erkinligi muammosi bilan bog’lik ziddiyatlar hal qilinmaganligi tufayli, baribir orqaga qaytishga majbur bo’ldi.

Shunday qilib, XX asr modernizm adabiyoti ham xuddi XIX asr romantizm adabiyoti singari madaniy ma’no doirasiga aylandi, uning ichida G’arb dunyosi qadriyatlari tanqidiy jihatdan tekshiruvdan o’tkazildi. Ular jahon adabiyoti tarixida yashab qolishga, XX asr adabiyotida yalovbardor bo’lishga loyiqmi yoki yo’qmi, buni kelajak ko’rsatadi.