21 октябрь — Ўзбекистон Республикасининг Давлат тили тўғрисидаги Қонун қабул қилинган кун
Ўз миллий тили ҳақида ғамхўрлик қилмаган одам аслида тил ҳақида эмас, ўзи ҳақида ғамхўрлик қилмаган бўлади. Тилни унутиш — ўзини унутишнинг бир кўриниши. Ўзини унутиш эса миллий илдизлардан узилишга ва қаерда бўлмасин, муваққат, яъни туп ёймай омонатгина кун кечиришга олиб келади.
Иброҳим Ғафуров
БИЗНИНГ ТИЛ
Тилимиз қоматини ростлади. Шунга ҳам ўн бир йил (Мақола 2000 йилда ёзилган. ХДК изоҳи.) бўлди. Айтишга осон. Лекин унинг қад ростлаши учун фарзандларнинг азамат ҳаракатлари керак бўлди. Тил тараққий қиладими? Албатта, барча жонли ҳодисалар каби тил ўсиш, бойиш, кенгайишни яхши кўради. Бироқ ўсиш, бойиш, қобилиятли бўлиш наслларнинг саъйи ҳаракатлари билангина юзага чиқади. Ўтганни эси кетган эслайди дейишади. Лекин қараб ўтириб ўтмишнинг ибратидан нега ўзимизни маҳрум қилайлик. Ахир шу яқин-яқинларда эмасмиди ўта аралаш-қуралаш, ғализ бир тилда сўзлашиб, муомала қилишиб юрганларимиз.
Яқин кунларда эмасми, тилимизнинг таъсир доирасини кенгайтириш, муомалада тил гўзаллигини сақлаш учун шу «Ўзбекистон адабиёти ва санъати» газетамизда «Нутқ одоби ва маданияти» ҳақида кичкинагина жилға очмоқчи бўлиб уринганимизда, шунга ҳам ўта қатъият билан қаршилик кўрсатилгани, йўл берилмагани? Шундай рукн очилса, миллий тил аҳволи ва тараққиётига эътибор берилгандай бўлиб қолар ва бундан бошқа тиллар ва хусусан, улуғ тил ўзини камситилгандай сезар экан. Лекин андак ҳаракатлар бўлди. Рукн бир-икки кўзга ташланди. Сўз тоталитаризм тоши остига бостирилди. «Балоғат ва бутунликка эришолмаган хар қандай одам у ёки бу неврозга гирифтор ва шунинг азобини чекади», дейди Эрих Фромм.
Ўйлайманки ва кузатганларимдан хулоса қилиб айтаманки, номустақиллик замонларида тилимиз ҳам, унинг эгалари ҳам эркинлик ато этилган бутунликдан маҳрум ҳолда ҳамиша невроз ҳолатида, яъни асосий бир нарсаларидан айрилган ёки асосий бир нарсалари тортиб олинган каби юрар, яшар, нафас олардилар. Газеталар амалиётида эса бундай камситиш, тўсиш, карахт қилиш воқеалари кўп учрарди. Тил наслларнинг аҳволини яхши акс эттиради. Ғайратли, кучли насл билан тил ҳам кучаяди, унинг имкониятлари кенгаяди, истеъмол доираси ортади. Ҳеч ким мажбур қилган эмас Абулғозихонни «Шажарайи турк» ва «Шажарайи тарокима»ни ёзишга. У шоҳ эди. Қўшин суриб юраверса бўларди. Лекин у ўтмишни излади ва ўтмиш уни хавотирга солиб қўйди:
«Абдуллохоннинг оталари бирлан бизнинг оталаримизнинг айрилған еридин то бизга келгунча тарихларини битмай эрдилар. Бу тарихни бир кишига таклиф қилади теб фикр қилдуқ. Ҳеч муносиб киши топмадуқ. Зарур бўлди. Ўл сабабдин ўзимиз айтдуқ. Туркнинг масали турур: «Ўксуз ўз киндигини ўзи кесар», теган».
Абулғозихон ота ва акаларимизнинг бепарволиги ҳамда бевуқуфлиги (бехабарлиги)дан куйган, тарих йўқ бўлиб кетиш фалокати олдида турганлигини сезган. Ва ўзининг улуғ бир сайи ҳаракати, ғайрати билан маҳкум тарихни тиклаган. Рабғузий ва Навоийдан сўнг она тилида тарих яратишнинг, ҳадсиз-ҳисобсиз тил бойликлари, хазиналарининг эшикларини очган, булар бўлмаса, Бобур бўлмаса, билмадик, тарихимиз не кечар эди. Тил шундай азаматларнинг жидду жаҳдлари билан тараққий қилади. Бу ўринда Хоразмийнинг буюкдан буюк «Муҳаббатнома» сидан ҳам бир парча тилимизнинг учида туради:
Муҳаббат нардини кўплардин уттунг,
Шакардек тил била оламни туттунг.
Тиларменким, бизинг тил бирла пайдо
Китобе айласанг бу қиш қотимдо,
Ким уш елтек кечар айёми фоний
Жаҳонда қолса биздин армуғоний…
Хоразмий яна чин ўғлон каби фахрланиб айтади:
Қиличтек тил бирла туттум жаҳонни…
Унинг бу фахру ғурури бугун ҳам бизнинг бағримизни иситиб туради. Кўринг, тил билан жаҳонни тутиб туриш мумкин экан-да, деймиз. Бу жаҳонбонликлар ичра энг оташин жаҳонбонликдир. Тил фақат ва фақат шундай саъйи ҳаракатлар билангина тоза яшайди ва тараққий қилади. Тил миллатнинг энг биринчи ҳақидир. Шу ҳақ ўкситилган бўлса демак, миллат ўзини ўзи ўкситиб келгандир.
Давлат тили ҳақидаги Қонуннинг қабул қилингани Ўзбекистон тарихидаги энг улуғ ҳодисалардандир. Миллатнинг уйғониши маълум маънода шу Қонун шукуҳи билан бошланди. Тарихнинг яна бир мантиғини ҳам инкор этмайликки, балки ушбу Қонун шарафи билан тебранмас бўлиб туюлган Иттифоқ тебраниб кетди, ларзага тушди ва тез орада бу ларзани кўтаролмай ўз-ўзидан барҳам топди. Унгача биздан ҳеч ким тилингиз нега бунча камситилмоқда, деб сўрамаган эди. Аксинча, ҳар қандай камситишлар рағбатлантирилар, йўлга солинарди. Тил амалиёти соҳаларимиз ўта торайиб қолган эди. Фан, давлат юритиш ва бошқариш соҳалари миллий тилимиздан шиддат билан узоқлашиб борарди. Асримиз бошидаги миллий тил борасидаги курашлар ва изланишлар эсингиздами? Бу пайтга келиб қиличтек тил билан жаҳонни тутиш мумкинлиги худди ҳамманинг ёдидан кўтарилиб бўлгандек эди. Беҳбудий, Фитрат, Қодирий, Чўлпон, Авлоний ва яна аллақанча боболар замонавий миллат тилини яратиш учун ҳаракатга кирдилар. Замонавий бадиий адабиёт тили — Чўлпон, Қодирий тили майдонга келди. Бир тил ичида жуда кўп тил бўлишини кўрдик. Ойбек, Ғафур Ғулом, Қаҳҳор, Миртемир, Зулфия тили шан нуқтага кўтарилди. Лекин фақат Қонун туфайлигина фан тили, илм тили, дарсликлар тили, янги тарих тили, давлат бошқариш тили, сиёсат тили равнақ ола бошлади.
Миллий тилимиз бугун мисли кўрилмаган инқилобни бошидан кечирмокда. Ўзбекистон мустақиллик боис очиқ жаҳонга чиққандай тилимиз ҳам очиқ жаҳон билан муомалага кирмоқда. Миллий тил доирасида бутун-бутун янги китъалар пайдо бўлаётир. Бизнес, банк, алоқа, компьютер соҳаларининг тили бугун шундай миллий қитъа.
Миллий қонунлар яратиш тобора тараққий қилиб қонунлар тили ва усули қитъаси пайдо бўла бормоқда. Фанимиз кашфиётларини миллий тил қитъаларидан баён қилиш урф бўлмоқда. Халқаро тиллар, халқаро терминлар, тушунчалар худди океан каби миллий тилимиз билан яқин ҳамкорлик қилмоқда.
Энди фондни жамғарма дейиш ёки принципни тамойил дейиш ёки самолётни тайёра дейиш кифоя қилмайди. Тушунчаларда чалкашликлар бўлмаслиги учун минглаб бундай сўзлар, терминларни ўз ўрни, ўз аниқ маъно доирасида қўллашга тўғри келади. Булар бари миллий тилдаги жуда катта инқилоб ҳодисаларидир. Умид қиламизки, бу зарурий инқилоб ичида миллий тилимиз йўқолиб кетмайди, балки ундан бойиб, янги хазиналарга эга бўлиб, имконият ва ифода қудрати кучайиб чиқади. Бошқа тилларда сўзлашганда, уларнинг жозибасини ҳис қилганда, ўз миллий тилингнинг кучи ва фасонасини англаб турмоқликда ҳам инсон учун туганмас бахт-саодат бор.
* * *
Ўз миллий тили ҳақида ғамхўрлик қилмаган одам аслида тил ҳақида эмас, ўзи ҳақида ғамхўрлик қилмаган бўлади. Тилни унутиш — ўзини унутишнинг бир кўриниши. Ўзини унутиш эса миллий илдизлардан узилишга ва қаерда бўлмасин, муваққат, яъни туп ёймай омонатгина кун кечиришга олиб келади.
Миллий ижтимоий муҳитда тилга, унинг тараққиётига бефарқлик билан қараш авж олиб боряпти. Халқ ичида қоришиқ сўзлашув тили ғоят кучайиб, жонли тилнинг четдан кирган ўгай сўз ва иборалар ҳисобига «ёввойилашиб» бориш тенденцияси кузатилди. Халқ ичида тил тарбияси ва таълими олиб борилмаганлиги учун тил фақат «муомала воситаси» деб қаралди ва «муомала воситаси» қандай бўлиши эътибордан соқит қилинди. Тил «даласини» шу тариқа турли ёввойи ўтлар тобора шиддат билан забт этди. Тилга қаровсизлик мутлақо хавфли тус олди. Тилнинг расмий муомаладан сиқиб чиқарилиши янада кучайди.
Расмий муомала қадри ва мавқейини йўқотган миллий тил аста-секин ўз ўрнини бошқа тилга бўшатиб бераверади ва тарихан узоқ муддат ўтмай «ўлик тиллар» қаторидан жой олади…
Ibrohim G’afurov
BIZNING TIL
Tilimiz qomatini rostladi. Shunga ham o’n bir yil (Maqola 2000 yilda yozilgan. XDK izohi.) bo’ldi. Aytishga oson. Lekin uning qad rostlashi uchun farzandlarning azamat harakatlari kerak bo’ldi. Til taraqqiy qiladimi? Albatta, barcha jonli hodisalar kabi til o’sish, boyish, kengayishni yaxshi ko’radi. Biroq o’sish, boyish, qobiliyatli bo’lish nasllarning sa’yi harakatlari bilangina yuzaga chiqadi. O’tganni esi ketgan eslaydi deyishadi. Lekin qarab o’tirib o’tmishning ibratidan nega o’zimizni mahrum qilaylik. Axir shu yaqin-yaqinlarda emasmidi o’ta aralash-quralash, g’aliz bir tilda so’zlashib, muomala qilishib yurganlarimiz.
Yaqin kunlarda emasmi, tilimizning ta’sir doirasini kengaytirish, muomalada til go’zalligini saqlash uchun shu «O’zbekiston adabiyoti va san’ati» gazetamizda «Nutq odobi va madaniyati» haqida kichkinagina jilg’a ochmoqchi bo’lib uringanimizda, shunga ham o’ta qat’iyat bilan qarshilik ko’rsatilgani, yo’l berilmagani? Shunday rukn ochilsa, milliy til ahvoli va taraqqiyotiga e’tibor berilganday bo’lib qolar va bundan boshqa tillar va xususan, ulug’ til o’zini kamsitilganday sezar ekan. Lekin andak harakatlar bo’ldi. Rukn bir-ikki ko’zga tashlandi. So’z totalitarizm toshi ostiga bostirildi. «Balog’at va butunlikka erisholmagan xar qanday odam u yoki bu nevrozga giriftor va shuning azobini chekadi», deydi Erix Fromm.
O’ylaymanki va kuzatganlarimdan xulosa qilib aytamanki, nomustaqillik zamonlarida tilimiz ham, uning egalari ham erkinlik ato etilgan butunlikdan mahrum holda hamisha nevroz holatida, ya’ni asosiy bir narsalaridan ayrilgan yoki asosiy bir narsalari tortib olingan kabi yurar, yashar, nafas olardilar. Gazetalar amaliyotida esa bunday kamsitish, to’sish, karaxt qilish voqealari ko’p uchrardi. Til nasllarning ahvolini yaxshi aks ettiradi. G’ayratli, kuchli nasl bilan til ham kuchayadi, uning imkoniyatlari kengayadi, iste’mol doirasi ortadi. Hech kim majbur qilgan emas Abulg’ozixonni «Shajarayi turk» va «Shajarayi tarokima»ni yozishga. U shoh edi. Qo’shin surib yuraversa bo’lardi. Lekin u o’tmishni izladi va o’tmish uni xavotirga solib qo’ydi:
«Abdulloxonning otalari birlan bizning otalarimizning ayrilg’an yeridin to bizga kelguncha tarixlarini bitmay erdilar. Bu tarixni bir kishiga taklif qiladi teb fikr qilduq. Hech munosib kishi topmaduq. Zarur bo’ldi. O’l sababdin o’zimiz aytduq. Turkning masali turur: «O’ksuz o’z kindigini o’zi kesar», tegan».
Abulg’ozixon ota va akalarimizning beparvoligi hamda bevuqufligi (bexabarligi)dan kuygan, tarix yo’q bo’lib ketish falokati oldida turganligini sezgan. Va o’zining ulug’ bir sayi harakati, g’ayrati bilan mahkum tarixni tiklagan. Rabg’uziy va Navoiydan so’ng ona tilida tarix yaratishning, hadsiz-hisobsiz til boyliklari, xazinalarining eshiklarini ochgan, bular bo’lmasa, Bobur bo’lmasa, bilmadik, tariximiz ne kechar edi. Til shunday azamatlarning jiddu jahdlari bilan taraqqiy qiladi. Bu o’rinda Xorazmiyning buyukdan buyuk «Muhabbatnoma» sidan ham bir parcha tilimizning uchida turadi:
Muhabbat nardini ko’plardin uttung,
Shakardek til bila olamni tuttung.
Tilarmenkim, bizing til birla paydo
Kitobe aylasang bu qish qotimdo,
Kim ush yeltek kechar ayyomi foniy
Jahonda qolsa bizdin armug’oniy…
Xorazmiy yana chin o’g’lon kabi faxrlanib aytadi:
Qilichtek til birla tuttum jahonni…
Uning bu faxru g’ururi bugun ham bizning bag’rimizni isitib turadi. Ko’ring, til bilan jahonni tutib turish mumkin ekan-da, deymiz. Bu jahonbonliklar ichra eng otashin jahonbonlikdir. Til faqat va faqat shunday sa’yi harakatlar bilangina toza yashaydi va taraqqiy qiladi. Til millatning eng birinchi haqidir. Shu haq o’ksitilgan bo’lsa demak, millat o’zini o’zi o’ksitib kelgandir.
Davlat tili haqidagi Qonunning qabul qilingani O’zbekiston tarixidagi eng ulug’ hodisalardandir. Millatning uyg’onishi ma’lum ma’noda shu Qonun shukuhi bilan boshlandi. Tarixning yana bir mantig’ini ham inkor etmaylikki, balki ushbu Qonun sharafi bilan tebranmas bo’lib tuyulgan Ittifoq tebranib ketdi, larzaga tushdi va tez orada bu larzani ko’tarolmay o’z-o’zidan barham topdi. Ungacha bizdan hech kim tilingiz nega buncha kamsitilmoqda, deb so’ramagan edi. Aksincha, har qanday kamsitishlar rag’batlantirilar, yo’lga solinardi. Til amaliyoti sohalarimiz o’ta torayib qolgan edi. Fan, davlat yuritish va boshqarish sohalari milliy tilimizdan shiddat bilan uzoqlashib borardi. Asrimiz boshidagi milliy til borasidagi kurashlar va izlanishlar esingizdami? Bu paytga kelib qilichtek til bilan jahonni tutish mumkinligi xuddi hammaning yodidan ko’tarilib bo’lgandek edi. Behbudiy, Fitrat, Qodiriy, Cho’lpon, Avloniy va yana allaqancha bobolar zamonaviy millat tilini yaratish uchun harakatga kirdilar. Zamonaviy badiiy adabiyot tili — Cho’lpon, Qodiriy tili maydonga keldi. Bir til ichida juda ko’p til bo’lishini ko’rdik. Oybek, G’afur G’ulom, Qahhor, Mirtemir, Zulfiya tili shan nuqtaga ko’tarildi. Lekin faqat Qonun tufayligina fan tili, ilm tili, darsliklar tili, yangi tarix tili, davlat boshqarish tili, siyosat tili ravnaq ola boshladi.
Milliy tilimiz bugun misli ko’rilmagan inqilobni boshidan kechirmokda. O’zbekiston mustaqillik bois ochiq jahonga chiqqanday tilimiz ham ochiq jahon bilan muomalaga kirmoqda. Milliy til doirasida butun-butun yangi kit’alar paydo bo’layotir. Biznes, bank, aloqa, komp`yuter sohalarining tili bugun shunday milliy qit’a.
Milliy qonunlar yaratish tobora taraqqiy qilib qonunlar tili va usuli qit’asi paydo bo’la bormoqda. Fanimiz kashfiyotlarini milliy til qit’alaridan bayon qilish urf bo’lmoqda. Xalqaro tillar, xalqaro terminlar, tushunchalar xuddi okean kabi milliy tilimiz bilan yaqin hamkorlik qilmoqda.
Endi fondni jamg’arma deyish yoki printsipni tamoyil deyish yoki samolyotni tayyora deyish kifoya qilmaydi. Tushunchalarda chalkashliklar bo’lmasligi uchun minglab bunday so’zlar, terminlarni o’z o’rni, o’z aniq ma’no doirasida qo’llashga to’g’ri keladi. Bular bari milliy tildagi juda katta inqilob hodisalaridir. Umid qilamizki, bu zaruriy inqilob ichida milliy tilimiz yo’qolib ketmaydi, balki undan boyib, yangi xazinalarga ega bo’lib, imkoniyat va ifoda qudrati kuchayib chiqadi. Boshqa tillarda so’zlashganda, ularning jozibasini his qilganda, o’z milliy tilingning kuchi va fasonasini anglab turmoqlikda ham inson uchun tuganmas baxt-saodat bor.
* * *
O’z milliy tili haqida g’amxo’rlik qilmagan odam aslida til haqida emas, o’zi haqida g’amxo’rlik qilmagan bo’ladi. Tilni unutish — o’zini unutishning bir ko’rinishi. O’zini unutish esa milliy ildizlardan uzilishga va qaerda bo’lmasin, muvaqqat, ya’ni tup yoymay omonatgina kun kechirishga olib keladi.
Milliy ijtimoiy muhitda tilga, uning taraqqiyotiga befarqlik bilan qarash avj olib boryapti. Xalq ichida qorishiq so’zlashuv tili g’oyat kuchayib, jonli tilning chetdan kirgan o’gay so’z va iboralar hisobiga «yovvoyilashib» borish tendentsiyasi kuzatildi. Xalq ichida til tarbiyasi va ta’limi olib borilmaganligi uchun til faqat «muomala vositasi» deb qaraldi va «muomala vositasi» qanday bo’lishi e’tibordan soqit qilindi. Til «dalasini» shu tariqa turli yovvoyi o’tlar tobora shiddat bilan zabt etdi. Tilga qarovsizlik mutlaqo xavfli tus oldi. Tilning rasmiy muomaladan siqib chiqarilishi yanada kuchaydi.
Rasmiy muomala qadri va mavqeyini yo’qotgan milliy til asta-sekin o’z o’rnini boshqa tilga bo’shatib beraveradi va tarixan uzoq muddat o’tmay «o’lik tillar» qatoridan joy oladi…
