Хокку (хайкай, хайку) Матсуо Басё (Башо)  «фуэки рюко» деб атаган, таржимаси «мангу ва ўтадиган» ёки «ўзгармас ва оний» деган маънони билдирган ижодий амал асосида яратилади. Басёнинг фикрича «ҳақиқий хокку ўзида икки унсурни мужассам этмоғи шарт: биринчидан, таассуротнинг оний ва доимийликка дохил бўлиши; иккинчидан, таассурот фақатгина ўз манбаи бўлмиш лаҳза ёки ҳодисага хос бўлиши талаб этилади.
Бошқача қилиб айтсак, хокку оддий бир манзара (ўтлаётган от, сувга сакраган қурбақа, шамол қайирган бамбук, олча гулининг тўкилиши, қуш қичқириғи) таассуроти сабаб бўлиб, кўнгилдан кечган доимий (мангу) ҳис-туйғу меваси бўлмоғи керак. Бу икки унсурнинг қарама-қарши келиши америкалик японшунос Дональд Киннинг эътироф этишича, «икки қутб ўртасидаги электр қувватига эга майдонни ташкил этади». Бу икки қутб бир-биридан қанча йироқ бўлса, шеърхон икки қутб ўртасидаги майдонда қанча узоқ қолиб кетса, шеър шунчалик баркамол ҳисобланган.

уюк япон шоири Матсуо Басё (1644,12 октябрь — 1694,28 ноябрь) Хонсю оролидаги Иго вилоятига қарашли Уено шаҳрида камбағал самурай оиласида туғилган. Болалигида уни япон оилавий анъаналарига биноан бир неча исм билан ( Кинсаку, Тюемон, Дзинситиро, Тоситиро) аташган. Кейинчалик у ўзига Матсуо Мунефуса исмини олди ва дастлабки хоккуларини шу исм билан имзолаган. Басё ўн ёшидан бошлаб Иго вилоятининг задагон оиласининг меросхўри Тодо Ёситадага мулозимлик қилади. Бор йўғи икки ёш катта бўлган Тодо Ёситиданинг шеър ёзиши Матсуода ҳам шеъриятга ҳавас уйғотади.

1672 йилда у ўзининг илк шеърий тўплами “Каиоои”ни тузади.Орадан икки йил ўтиб у Киотога боради ва ўз даврининг етук шоири ҳисобланган Китамура Кигиндан хайкай шеъриятидан сабоқлар олади. Бу таълимдан кейин у янги “Тосей” тахаллусини қабул қилади. Шоир 1675 йили туғилган жойини тарк этиб, Эдо (бугунги Токио ) шаҳрига кўчиб ўтади. Худди шу йиллари шоир қадимий хитой фалсафаси ва шеъриятини ўрганишга қаттиқ киришади.Бу ҳавас натижасида буддавийликнинг Дзен таълимотига асосланган мактаби даврасига қўшилади.

Басё япон мумтоз шеъриятидаги кескин бурилиш ясаган шеърий мактабга асос солган. Хокку ( хайкай, хайку ) тарихида сезиларли из қолдирган Кикаку, Рансечтсу, Дзёсо, Кёсай, Сико каби машҳур шоирлар Басёнинг шогирдлари ҳисобланади.

Басё Эдо шаҳри атрофидаги Фурукаве деган жойда шогирди туҳфа қилган кулбада яшаган. Кулба ёнида банан дарахти ( япон тилида бананни “басё” дейишади ) ўсгани сабаб дастлаб ана шу кулба, кейинчалик эса шоир тахаллуси ҳам Басё деб атала бошланади.
Басё 1684 йилдан бошлаб умрининг қолган қисмини саёҳатларда ўтказади. Бу саёҳатлар мобайнида ёзган шеърларидан иборат йўл дафтарлари уни бутун Японияга машҳур қилди. Буюк дарвиш шоир 1694 йилда Осакада оламдан ўтади.

Мен Басёни қарайиб 40 йилдан ортиқ вақт давомида таржима қиламан. Басёга бўлган меҳрим 1988 йилда ёзилган ушбу шеъримда ҳам акс этган:

БАСЁ КИТОБИНИНГ ВАРАҚЛАРИДА

Басё китобининг варақларида
Сарғайган япроқлар,алвон япроқлар,
Қадим ибодатгоҳ… Ундан нарида
Тоққа ўрмалаган дайди сўқмоқлар.

Улардан тепада,
Тоғлар бошида
Қор босган қоялар оқариб турар.
Ҳассага таянган сочи оқ дарвиш
Излаб тополмаган олхўри гуллар

Ва совуқ гулларнинг дури осилган
Новдада ёлғиз бир қарға ўтирар.
У чечаклари қор остида сўлган
Водийлар томонга лоқайд мўлтирар…

Буюк шоирнинг асарларини биринчи бўлиб ўзбек тилига таржима қилганимдан беҳад фахрланаман.

Матсуо Басё
ХОККУЛАР
Хуршид Даврон таржимаси

Янги йилда совға қилинган кўйлакни кийдим

Айтинглар, бу одам ким?
Ўзимни танимабман
Янги йилнинг тонгида

* * *

Эски ҳовуз.
Сувга сакрар қурбақа —
Чайқалади сукунат.

* * *

Гуллаган олча узра
Булутларга ўранди
Мендан уялган ҳилол.

* * *

Алвидо, олболулар!
Сизнинг қийғос гулингиз
Мен йўлчига куч берар.

* * *

Яхши кунларга ишон!
Олхўри ишонади:
Баҳорда гуллар қийғос.

* * *

Оқшом чоғи сафсаргул
Мени асир айлади —
Ҳушим йўқотиб қўйдим.

* * *

Эй,олча ғунчалари,
Шаббода кўнглин олиб
Кулиб юборинг тезроқ!

* * *

Сочи ёйиқ мажнунтол…
Уйимга кетолмасдан —
Оёқларим чалишди.

* * *

Олча гуллади қийғос —
Бекинди булутларга
Шармандаси чиққан ой.

* * *

Йўллар босдим кўп узоқ.
Ҳув, булутлар ортида
Ўтириб дам олурман.

* * *

Тўшакда ётганимда
«Куз етиб келди!» дея
Қулоғимга шивирлар шамол.

Яна ватанимга қайтиб

Ҳеч тўймасдан боқурман —
Адо тоғи устида
Балққан ой бунча гўзал.

Шогирдимга жавоб

Мен ҳам оддий одамман!
Печакгул гуллаганда
Еганим қуруқ шовла.

Қария Ду Фу

Бўронни уйғотиб соқолинг билан
Қайғурарсан,кеч куз кирди деб…
«Айтгин, сени ким тирилтирди?»

«ДАЛАДА ОҚАРИБ ЁТГАН СЎНГАКЛАР» ДЕБ НОМЛАНГАН
ЙЎЛ ДАФТАРИДАН ШЕЪРЛАР

* * *

Туман юзар, куз ёмғири ёғар.
Кўзга кўринмаса ҳам Фудзи чўққиси,
Бу дам у кўнглимни ёритиб турар.

* * *

От устида мизғиб қолибман.
Мудроқ аралаш кўрдим: олисларда порлар ой.
Қайдандир тутун ўрлар.

* * *

Ойсиз кеча. Зулумот.
Минг йиллик дарахт билан
Олишар тунги бўрон.

* * *

Шу ерда ҳалок бўлган
Эсимито қалбидек
Ғамлисан, куз шамоли!

Марҳума онамнинг соч толалари

Эриётир кафтимда
Кўзёшларим тафтидан
Сочларнинг оқ қирови.

Сайгё куйлаган булоқ

Аввалгидек булоқнинг
Шабнамлари томчилар…
Кир ҳаётни ювсайдим!

Император Годайго қабри ёнида

Унут қабрни босмиш
«Қайғу ўти»… Айт, нечун
Қайғурарсан, эй, майса?

* * *

Майли, ҳўл бўлсин кўйлагим,
О Фусими шафтолилари,
Тўкинг, ёмғир томчиларини!

* * *

Тоққа қараб ўйлайман…
Енгил тортдим, қувондим бирдан:
Ўтлар аро бинафша гуллар.

«ДАРВИШ ШОИР МАКТУБЛАРИ» НОМЛИ
ЙЎЛ ДАФТАРИДАН:

Хатсусадаги маъбуда Каннон ибодатгоҳида

Ибодатгоҳ. Баҳор кечаси.
Ҳув, бурчакда ибодат қилган
Қиз чеҳраси нақадар гўзал.

Бодайсен тоғидаги ибодатгоҳ харобалари

Эй, кўкат терган одам,
Сўйла, бу тоғ ўтмишда
Қандай ҳасратни кўрган?!

* * *

Яна дилда уйғонди бирдан
Ота-онам қайғуси, ёди.
Танҳо тустовуқ саси.

* * *

Совуқ ҳам гап бўптими!
Дўстим билан тунадик бирга.
Юрагим тўла қувонч.

* * *

Қани тезроқ, дўстларим!
Илк қор тушди — кезайлик
То йиқилиб қолгунча.

* * *

Қани кетдик! Мен сенга кўрсатай
Ёсино боғларида гуллаган боғчаларни,
Эй, эскирган қалпоғим!

Дунёдан ўтган шоир Сенгин боғида

Не-не хотиралани
Уйғотдингиз кўксимда,
Қари боғ олчалари!

Иса ибодатгоҳини зиёрат қилдим

Қаерда у, қайси дарахтда
Яшнар бу гул — ўзим билмайман,
Бироқ ҳиди димоққа етди.

Сайгё яшаган кулба ёнидаги жилға

Баҳор ёмғри каби
Оқар бутоқлар аро
Шивирлаб турган булоқ.

Xokku (xaykay, Xayku) Matsuo Basyo (Basho) «fueki ryuko» deb atagan, tarjimasi «mangu va o’tadigan» yoki «o’zgarmas va oniy» degan  ma’noni bildirgan ijodiy amal asosida yaratiladi. Basyoning fikricha «haqiqiy xokku o’zida ikki unsurni mujassam etmog’i shart: birinchidan, taassurotning oniy va doimiylikka doxil bo’lishi; ikkinchidan, taassurot faqatgina o’z manbai bo’lmish lahza yoki hodisaga xos bo’lishi talab etiladi.Boshqacha qilib aytsak, xokku oddiy bir manzara (o’tlayotgan ot, suvga sakragan qurbaqa, shamol qayirgan bambuk, olcha gulining to’kilishi, qush qichqirig’i) taassuroti sabab bo’lib, ko’ngildan kechgan doimiy (mangu) his-tuyg’u mevasi bo’lmog’i kerak. Bu ikki unsurning qarama-qarshi kelishi amerikalik yaponshunos Donald Kinning e’tirof etishicha, «ikki qutb o’rtasidagi elektr quvvatiga ega maydonni tashkil etadi». Bu ikki qutb bir-biridan qancha yiroq bo’lsa, she’rxon ikki qutb o’rtasidagi maydonda qancha uzoq qolib ketsa, she’r shunchalik barkamol hisoblangan.

Buyuk yapon shoiri Matsuo Basyo (1644,12 oktyabr` — 1694,28 noyabr`) Xonsyu orolidagi Igo viloyatiga qarashli Ueno shahrida kambag’al samuray oilasida tug’ilgan. Bolaligida uni yapon oilaviy an’analariga binoan bir necha ism bilan ( Kinsaku, Tyuemon, Dzinsitiro, Tositiro) atashgan. Keyinchalik u o’ziga Matsuo Munefusa ismini oldi va dastlabki xokkularini shu ism bilan imzolagan. Basyo o’n yoshidan boshlab Igo viloyatining zadagon oilasining merosxo’ri Todo Yositadaga mulozimlik qiladi. Bor yo’g’i ikki yosh katta bo’lgan Todo Yositidaning she’r yozishi Matsuoda ham she’riyatga havas uyg’otadi.

1672 yilda u o’zining ilk she’riy to’plami “Kaiooi”ni tuzadi.Oradan ikki yil o’tib u Kiotoga boradi va o’z davrining yetuk shoiri hisoblangan Kitamura Kigindan xaykay she’riyatidan saboqlar oladi. Bu ta’limdan keyin u yangi “Tosey” taxallusini qabul qiladi. Shoir 1675 yili tug’ilgan joyini tark etib, Edo (bugungi Tokio ) shahriga ko’chib o’tadi. Xuddi shu yillari shoir qadimiy xitoy falsafasi va she’riyatini o’rganishga qattiq kirishadi.Bu havas natijasida buddaviylikning Dzen ta’limotiga asoslangan maktabi davrasiga qo’shiladi.

Basyo yapon mumtoz she’riyatidagi keskin burilish yasagan she’riy maktabga asos solgan. Xokku ( xaykay, xayku ) tarixida sezilarli iz qoldirgan Kikaku, Ransechtsu, Dzyoso, Kyosay, Siko kabi mashhur shoirlar Basyoning shogirdlari hisoblanadi.

Basyo Edo shahri atrofidagi Furukave degan joyda shogirdi tuhfa qilgan kulbada yashagan. Kulba yonida banan daraxti ( yapon tilida bananni “basyo” deyishadi ) o’sgani sabab dastlab ana shu kulba, keyinchalik esa shoir taxallusi ham Basyo deb atala boshlanadi.
Basyo 1684 yildan boshlab umrining qolgan qismini sayohatlarda o’tkazadi. Bu sayohatlar mobaynida yozgan she’rlaridan iborat yo’l daftarlari uni butun Yaponiyaga mashhur qildi. Buyuk darvish shoir 1694 yilda Osakada olamdan o’tadi.

Men Basyoni qarayib 40 yildan ortiq vaqt davomida tarjima qilaman. Basyoga bo’lgan mehrim 1988 yilda yozilgan ushbu she’rimda ham aks etgan:

BASYO KITOBINING VARAQLARIDA

Basyo kitobining varaqlarida
Sarg’aygan yaproqlar,alvon yaproqlar,
Qadim ibodatgoh… Undan narida
Toqqa o’rmalagan daydi so’qmoqlar.

Ulardan tepada,
Tog’lar boshida
Qor bosgan qoyalar oqarib turar.
Hassaga tayangan sochi oq darvish
Izlab topolmagan olxo’ri gullar

Va sovuq gullarning duri osilgan
Novdada yolg’iz bir qarg’a o’tirar.
U chechaklari qor ostida so’lgan
Vodiylar tomonga loqayd mo’ltirar…

Buyuk shoirning asarlarini birinchi bo’lib o’zbek tiliga tarjima qilganimdan behad
faxrlanaman.

Matsuo Basyo
XOKKULAR
Xurshid Davron tarjimasi

Yangi yilda sovg’a qilingan ko’ylakni kiydim

Aytinglar, bu odam kim?
O’zimni tanimabman
Yangi yilning tongida

* * *

Eski hovuz.
Suvga sakrar qurbaqa —
Chayqaladi sukunat.

* * *

Gullagan olcha uzra
Bulutlarga o’randi
Mendan uyalgan hilol.

* * *

Alvido, olbolular!
Sizning qiyg’os gulingiz
Men yo’lchiga kuch berar.

* * *

Yaxshi kunlarga ishon!
Olxo’ri ishonadi:
Bahorda gullar qiyg’os.

* * *

Oqshom chog’i safsargul
Meni asir ayladi —
Hushim yo’qotib qo’ydim.

* * *

Ey,olcha g’unchalari,
Shabboda ko’nglin olib
Kulib yuboring tezroq!

* * *

Sochi yoyiq majnuntol…
Uyimga ketolmasdan —
Oyoqlarim chalishdi.

* * *

Olcha gulladi qiyg’os —
Bekindi bulutlarga
Sharmandasi chiqqan oy.

* * *

Yo’llar bosdim ko’p uzoq.
Huv, bulutlar ortida
O’tirib dam olurman.

* * *

To’shakda yotganimda
«Kuz yetib keldi!» deya
Qulog’imga shivirlar shamol.

Yana vatanimga qaytib

Hech to’ymasdan boqurman —
Ado tog’i ustida
Balqqan oy buncha go’zal.

Shogirdimga javob

Men ham oddiy odamman!
Pechakgul gullaganda
Yeganim quruq shovla.

Qariya Du Fu

Bo’ronni uyg’otib soqoling bilan
Qayg’urarsan,kech kuz kirdi deb…
«Aytgin, seni kim tiriltirdi?»

«DALADA OQARIB YOTGAN SO’NGAKLAR» DEB NOMLANGAN
YO’L DAFTARIDAN SHE’RLAR

* * *

Tuman yuzar, kuz yomg’iri yog’ar.
Ko’zga ko’rinmasa ham Fudzi cho’qqisi,
Bu dam u ko’nglimni yoritib turar.

* * *

Ot ustida mizg’ib qolibman.
Mudroq aralash ko’rdim: olislarda porlar oy.
Qaydandir tutun o’rlar.

* * *

Oysiz kecha. Zulumot.
Ming yillik daraxt bilan
Olishar tungi bo’ron.

* * *

Shu yerda halok bo’lgan
Esimito qalbidek
G’amlisan, kuz shamoli!

Marhuma onamning soch tolalari

Eriyotir kaftimda
Ko’zyoshlarim taftidan
Sochlarning oq qirovi.

Saygyo kuylagan buloq

Avvalgidek buloqning
Shabnamlari tomchilar…
Kir hayotni yuvsaydim!

Imperator Godaygo qabri yonida

Unut qabrni bosmish
«Qayg’u o’ti»… Ayt, nechun
Qayg’urarsan, ey, maysa?

* * *

Mayli, ho’l bo’lsin ko’ylagim,
O Fusimi shaftolilari,
To’king, yomg’ir tomchilarini!

* * *

Toqqa qarab o’ylayman…
Yengil tortdim, quvondim birdan:
O’tlar aro binafsha gullar.

«DARVISH SHOIR MAKTUBLARI» NOMLI
YO’L DAFTARIDAN:

Xatsusadagi ma’buda Kannon ibodatgohida

Ibodatgoh. Bahor kechasi.
Huv, burchakda ibodat qilgan
Qiz chehrasi naqadar go’zal.

Bodaysen tog’idagi ibodatgoh xarobalari

Ey, ko’kat tergan odam,
So’yla, bu tog’ o’tmishda
Qanday hasratni ko’rgan?!

* * *

Yana dilda uyg’ondi birdan
Ota-onam qayg’usi, yodi.
Tanho tustovuq sasi.

* * *

Sovuq ham gap bo’ptimi!
Do’stim bilan tunadik birga.
Yuragim to’la quvonch.

* * *

Qani tezroq, do’stlarim!
Ilk qor tushdi — kezaylik
To yiqilib qolguncha.

* * *

Qani ketdik! Men senga ko’rsatay
Yosino bog’larida gullagan bog’chalarni,
Ey, eskirgan qalpog’im!

Dunyodan o’tgan shoir Sengin bog’ida

Ne-ne xotiralani
Uyg’otdingiz ko’ksimda,
Qari bog’ olchalari!

Isa ibodatgohini ziyorat qildim

Qaerda u, qaysi daraxtda
Yashnar bu gul — o’zim bilmayman,
Biroq hidi dimoqqa yetdi.

Saygyo yashagan kulba yonidagi jilg’a

Bahor yomg’ri kabi
Oqar butoqlar aro
Shivirlab turgan buloq.