Ҳаёти афсоналарга айланган Ошиқ Умар 1621 йилда Қримнинг Кўзлaви шаҳрида дунёга келган.Шоир бир шеърида шундай дейди: «Ўзим Кўзлавили,Умардир исмим…» Ошиқ Умар Кўзлевидаги мадрасада ўша даврнинг етук шоири Шарифийдан таълим олади, Саъдий ва Ҳофиз асарларини ўрганади. Кейинчалик машҳур шоирлар Аҳмад Пошшо, Фузулий ва Атойилар ғазалларига мухаммаслар боғлагани ҳам унинг мумтоз шеъриятдан яхши хабардор бўлганини кўрсатади.

Ошиқ Умар — Умар Абдулла ўғли 1621 йилда Қримнинг Кўзлaви ((Qrım Tatarchası: Kezlev — бугунги Евпатория) шаҳрида дунёга келган.Шоир бир шеърида шундай дейди: «Ўзим Кўзлавили,Умардир исмим…»
Айрим маълумотларга кўра, отаси савдогар бўлиб, исми Абдулла, онасининг исми Шарифадир. Ошиқ Умар Кўзлевидаги мадрасада ўша даврнинг етук шоири Шарифийдан таълим олади, Саъдий ва Ҳофиз асарларини ўрганади. Кейинчалик машҳур шоирлар Аҳмад Пошшо, Фузулий ва Атойилар ғазалларига мухаммаслар боғлагани ҳам унинг мумтоз шеъриятдан яхши хабардор бўлганини кўрсатади.

Орадан йиллар ўтиб, Ошиқ Умар қўшни диёрларга сафарга чиқади. У Доғистонда, Озарбайжонда, Эрон ва Туркияда бўлади. Саккиз йилдан кейин юртига қайтган шоир умрининг охиригача Қримни тарк этмади.
Ошиқ Умар девон тузган шоир. Унинг қаламига мансуб 38 тўртликдан иборат ва 105 шоирнинг номи зикр этилган «Шоирнома» асари ҳам бебаҳо манбаъдир.
Ошиқ Умар 1707 йилда саксон олти ёшида оламдан ўтади.

Мен бир неча марта Қримда, Қора денгиз кўрфазларидан бирининг ёқасида жойлашган Кўктебел (Кўктепа) даги собиқ иттифоқ ёзувчиларининг ижод уйида дам олганман. Ёз келиши билан олдиндан буюртма берилган йўлланмаларимизни олиб болаларим билан (ҳар доим Усмон ака (Усмон Азим) оиласи билан бирга) Кўктебелга қараб учардик. Йўлланма деярли текин эди. Кетиш арафасида ишлаб турган жойимиздаги касабалар иттифоқидан 100 сўм, Ёзувчилар уюшмасининг Адабиёт фондидан 100 сўм ёрдам пули олардик. Ана шу 200 сўм пул тўрт киши (эру хотин, қғлим ва қизим) учун бориш-қайтишга (икки томон авиачиптаси ва Симфереполдан Кўктебелгача, сафар якунида Кўктебелдан Симфереполгача такси ҳақига) етиб, ортиб қоларди. Куни билан денгизда чўмилиб, туни билан шеър ёзардик, таржима қилардик, ижодхонанинг жуда бой кутубхонасидан Тошкентда йўқ китобларни олиб мутолаа қилардик. Ҳар гал борганимда мен албатта Карлос Онеттининг ҳикоялар тўпламини олардим. Ҳар ҳафта қозоқ, тожик дўстларимиз билан ижодхонадан анча йироқдаги тинч кўрфазлардан бирига бориб ош дамлардик. Қрим даштларини кезардик. Ана шу кезишлар натижасида «Қрим дафтари» туркумини (1986 – 1988 йиллар) ёзганман. Туркумда Ошиқ Умарга бағишланган шеър ҳам бор:

Шу тупроқда, қайдадир пинҳон
Ошиқ Умар қабри бор… Бироқ,
Бу сирни ҳеч очгиси келмас
Душман келиб топтаган тупроқ.

Балки ётар Чатиртоғда у,
Қоратоғда балки у ётар.
Мен биламан, уни ҳар кўклам
Ҳар бир чечак, ҳар бир ўт ёдлар.

Ёдлар уни кўкдаги ҳилол,
Арча исли шамоллар ёдлар.
Балки ётар Кўзлавида у,
Балки Боғчасаройда ётар.

Қрим, Қрим, эй, мунгли маскан,
Қучоғингни кезарканман жим
Ҳар қадамда Ошиқ Умарнинг
Шивирлашин эшитавердим.

Оч тўлқинлар гувлаган чоғда,
Боқчасарой вайронасида,
Ёнарқуртлар учган ҳар боғда
Ва денгизнинг нотинч сасида –

Қайда бўлмай, қаерда юрмай
Дил ўксиди бамисли етим –
Ҳар қадамда Ошиқ Умарнинг
Шивирлашин эшитавердим.

Ўқий дея қабрида дуо
Сўроқладим, айтмади ҳеч ким.
“У шу ерда!” – деди далалар,
“У шу ерда!” – деди юрагим.

“У шу ерда!” – деди Кўзлави,
“У шу ерда!” – сўйлади Мисхор.
“У шу ерда!” – деди заминга
Етмай ҳали эриб кетган қор.

ОШИҚ УМАР
ШЕЪРЛАР
Хуршид Даврон таржималари

ҚИЗҒАНАРАМ

Кел, дилбарим, қон айлама,
Сани қондан қизғанарам.
Янги ойдан, эсган елдан,
Чиққан кундан қизғанарам.

Кел, ёнима, аччиқ боқма,
Қалбимни ёндириб-ёқма,
Ёноғингга гуллар тақма,
Сани гулдан қизғанарам.

Ҳолим билар ҳолдошим бор,
Йўлда кетар йўлдошим бор,
Уч ёшлик бир қардошим бор,
Сани ундан қизғанарам.

Сани истар Умар ҳар дам,
Сан бўлмасанг, вайрон юртам,
Сан бир қўзи, ман бир гурдам¹,
Сани мандан қизғанарам.

————
(Гурд¹ — бўри)

ЯНА БОДИ САБО ЭСДИ

Яна боди сабо эсди,
Ёрим чиқди ётоғиндан.
Ошиқина бода сунди
Лаби шаккар дудоғиндан.

Саллона боғчая кирди,
Чечаклар титради-турди,
Мор бинафша бўйин эгди,
Гул қизарди ёноғиндан.

Кирма рақиблар сўзина,
Зарар этурсан ўзинна,
Боқ бу золимнинг ишина –
Эмар ёрнинг дудоғиндан.

Боғчаларда битган гулдир,
Ёниндан ўтган булбулдир,
Умар бир ожиз қулингдир,
Боқиш-ла кеч гуноҳиндан.

БИР ГЎЗАЛ КЎРДИМ…

Бу кун бир гўзал кўрдим,
Яшиллар киймиш оқ узра.
Ақлимни бошимдан олди,
Тура билмам оёқ узра.

Мани сархуш этмиш жоми,
Қирмизи гуллар айёми,
Ҳар бири бир найза киби
Киприклари қабоқ узра.

Ой жамолина боқилур,
Ман қулинг ёниб-ёқилур,
Сўйласа гар – бол тўкилур
Лаблариндан дудоғ узра.

Дилбар юзин дерсан гулшан,
Ул Юсуфдан олтмиш нишон,
Сиё зулфлари паришон
Тўкилмиш ол яноқ узра.

Ошиқ Умар келса агар,
Ҳақ иноят қилса агар,
Фарҳод тоғни тилса агар,
Мен қўям тоғни тоғ узра.

КИМНИН ЁРИСАН?

Саллона сайрон ерина
Чиққан ёр, кимнин ёрисан?
Сиё зулфин ой юзина
Тўккан ёр, кимнин ёрисан?

Боқдим кўзина-қошина,
Ўхшатдим ҳумо қушина,
Мани ҳижрон оташина
Ёққан ёр, кимнин ёрисан?

Пойида юз сурган қуллар
Дамо-дам мадҳин қилурлар,
Оқ яноқ устина гуллар
Таққан ёр, кимнин ёрисан?

Сайрона кирар бўстона,
Булбул қўнар гулистона,
Бизга мастона-мастона
Боққан ёр, кимнинг ёрисан?

Ошиқ Умар, ёра борма,
Бориб остонада турма,
Ола кўзга сиё сурма
Чеккан ёр, кимнин ёрисан?

АЙРИЛДИМ

Яқинда бир малаксиймо
Пари-пайкардан айрилдим,
Лаби ғунча, юзи зебо,
Бўйи арардан айрилдим.

Кўринмас бўлди дийдора,
Кўнглумни этти абгора,
Неча бир чексам-да зора,
Гули аҳмардан айрилдим.

Суюниб кираман шола,
Мани ишқ қўйди бу ҳола,
Раводир айласам нола,
Ман ул дилбардан айрилдим.

Лаби шаккар, ширин сўзли,
Қошлари ўқ, ола кўзли,
Фалакда бир қуёш юзли
Моҳи анвардан айрилдим.

Умар дер: — Бўлмишам ҳайрон,
Ҳажрида бағрим тўла қон,
Бугун ман бир лаби маржон,
Тиши жавҳардан айрилдим.

ТИЛИ – БУЛБУЛ, ЯНОҒИ – ГУЛ

Тили – булбул, яноғи – гул,
Фориғ бўлмас кўнгул сандан.
Қопинда¹ ман бир гадо ва қул,
Фориғ бўлмас кўнгул сандан.

Йиғларам дўстим келгунча,
Дардима дармон бўлгунча,
Оҳ, севдигим, то ўлгунча
Фориғ бўлмас кўнгул сандан.

Сақларам, ишқинг мандадир,
Девона кўнгул сандадир,
Нетайким, жон бу тандадир
Фориғ бўлмас кўнгул сандан.

Дўстим юзин кўрмагунча,
Жонни унга бермагунча,
Умар қабра кирмагунча
Фориғ бўлмас кўнгул сандан.

—————
(Қоп¹ — эшик)

Oshiq Umar — Umar Abdulla o’g’li 1621 yilda Qrimning Ko’zlavi  (Qrim Tatarchasi: Kezlev — bugungi Yevpatoriya) shahrida dunyoga kelgan.Shoir bir she’rida shunday deydi: «O’zim Ko’zlavili,Umardir ismim…»
Ayrim ma’lumotlarga ko’ra, otasi savdogar bo’lib, ismi Abdulla, onasining ismi Sharifadir. Oshiq Umar Ko’zlevidagi madrasada o’sha davrning yetuk shoiri Sharifiydan ta’lim oladi, Sa’diy va Hofiz asarlarini o’rganadi. Keyinchalik mashhur shoirlar Ahmad Poshsho, Fuzuliy va Atoyilar g’azallariga muxammaslar bog’lagani ham uning mumtoz she’riyatdan yaxshi xabardor bo’lganini ko’rsatadi.

Oradan yillar o’tib, Oshiq Umar qo’shni diyorlarga safarga chiqadi. U Dog’istonda, Ozarbayjonda, Eron va Turkiyada bo’ladi. Sakkiz yildan keyin yurtiga qaytgan shoir umrining oxirigacha Qrimni tark etmadi.
Oshiq Umar devon tuzgan shoir. Uning qalamiga mansub 38 to’rtlikdan iborat va 105 shoirning nomi zikr etilgan «Shoirnoma» asari ham bebaho manba’dir.
Oshiq Umar 1707 yilda sakson olti yoshida olamdan o’tadi.

Men bir necha marta Qrimda, Qora dengiz ko’rfazlaridan birining yoqasida joylashgan Ko’ktebel (Ko’ktepa) dagi sobiq ittifoq yozuvchilarining ijod uyida dam olganman. Yoz kelishi bilan oldindan buyurtma berilgan yo’llanmalarimizni olib bolalarim bilan (har doim Usmon aka (Usmon Azim) oilasi bilan birga) Ko’ktebelga qarab uchardik. Yo’llanma deyarli tekin edi. Ketish arafasida ishlab turgan joyimizdagi kasabalar ittifoqidan 100 so’m, Yozuvchilar uyushmasining Adabiyot fondidan 100 so’m yordam puli olardik. Ana shu 200 so’m pul to’rt kishi (eru xotin, qg’lim va qizim) uchun borish-qaytishga (ikki tomon aviachiptasi va Simferepoldan Ko’ktebelgacha, safar yakunida Ko’ktebeldan Simferepolgacha taksi haqiga) yetib, ortib qolardi. Kuni bilan dengizda cho’milib, tuni bilan she’r yozardik, tarjima qilardik, ijodxonaning juda boy kutubxonasidan Toshkentda yo’q kitoblarni olib mutolaa qilardik. Har gal borganimda men albatta Karlos Onettining hikoyalar to’plamini olardim. Har hafta qozoq, tojik do’stlarimiz bilan ijodxonadan ancha yiroqdagi tinch ko’rfazlardan biriga borib osh damlardik. Qrim dashtlarini kezardik. Ana shu kezishlar natijasida «Qrim daftari» turkumini (1986 – 1988 yillar) yozganman. Turkumda Oshiq Umarga bag’ishlangan she’r ham bor.

* * *

Shu tuproqda, qaydadir pinhon
Oshiq Umar qabri bor… Biroq,
Bu sirni hech ochgisi kelmas
Dushman kelib toptagan tuproq.

Balki yotar Chatirtog’da u,
Qoratog’da balki u yotar.
Men bilaman, uni har ko’klam
Har bir chechak, har bir o’t yodlar.

Yodlar uni ko’kdagi hilol,
Archa isli shamollar yodlar.
Balki yotar Ko’zlavida u,
Balki Bog’chasaroyda yotar.

Qrim, Qrim, ey, mungli maskan,
Quchog’ingni kezarkanman jim
Har qadamda Oshiq Umarning
Shivirlashin eshitaverdim.

Och to’lqinlar guvlagan chog’da,
Boqchasaroy vayronasida,
Yonarqurtlar uchgan har bog’da
Va dengizning notinch sasida –

Qayda bo’lmay, qaerda yurmay
Dil o’ksidi bamisli yetim –
Har qadamda Oshiq Umarning
Shivirlashin eshitaverdim.

O’qiy deya qabrida duo
So’roqladim, aytmadi hech kim.
“U shu yerda!” – dedi dalalar,
“U shu yerda!” – dedi yuragim.

“U shu yerda!” – dedi Ko’zlavi,
“U shu yerda!” – so’yladi Misxor.
“U shu yerda!” – dedi zaminga
Yetmay hali erib ketgan qor.

OSHIQ UMAR
SHE’RLAR
Xurshid Davron tarjimalari

QIZG’ANARAM

Kel, dilbarim, qon aylama,
Sani qondan qizg’anaram.
Yangi oydan, esgan yeldan,
Chiqqan kundan qizg’anaram.

Kel, yonima, achchiq boqma,
Qalbimni yondirib-yoqma,
Yonog’ingga gullar taqma,
Sani guldan qizg’anaram.

Holim bilar holdoshim bor,
Yo’lda ketar yo’ldoshim bor,
Uch yoshlik bir qardoshim bor,
Sani undan qizg’anaram.

Sani istar Umar har dam,
San bo’lmasang, vayron yurtam,
San bir qo’zi, man bir gurdam?,
Sani mandan qizg’anaram.

————
(Gurd? — bo’ri)

YANA BODI SABO ESDI

Yana bodi sabo esdi,
Yorim chiqdi yotog’indan.
Oshiqina boda sundi
Labi shakkar dudog’indan.

Sallona bog’chaya kirdi,
Chechaklar titradi-turdi,
Mor binafsha bo’yin egdi,
Gul qizardi yonog’indan.

Kirma raqiblar so’zina,
Zarar etursan o’zinna,
Boq bu zolimning ishina –
Emar yorning dudog’indan.

Bog’chalarda bitgan guldir,
Yonindan o’tgan bulbuldir,
Umar bir ojiz qulingdir,
Boqish-la kech gunohindan.

BIR GO’ZAL KO’RDIM…

Bu kun bir go’zal ko’rdim,
Yashillar kiymish oq uzra.
Aqlimni boshimdan oldi,
Tura bilmam oyoq uzra.

Mani sarxush etmish jomi,
Qirmizi gullar ayyomi,
Har biri bir nayza kibi
Kipriklari qaboq uzra.

Oy jamolina boqilur,
Man quling yonib-yoqilur,
So’ylasa gar – bol to’kilur
Lablarindan dudog’ uzra.

Dilbar yuzin dersan gulshan,
Ul Yusufdan oltmish nishon,
Siyo zulflari parishon
To’kilmish ol yanoq uzra.

Oshiq Umar kelsa agar,
Haq inoyat qilsa agar,
Farhod tog’ni tilsa agar,
Men qo’yam tog’ni tog’ uzra.

KIMNIN YORISAN?

Sallona sayron yerina
Chiqqan yor, kimnin yorisan?
Siyo zulfin oy yuzina
To’kkan yor, kimnin yorisan?

Boqdim ko’zina-qoshina,
O’xshatdim humo qushina,
Mani hijron otashina
Yoqqan yor, kimnin yorisan?

Poyida yuz surgan qullar
Damo-dam madhin qilurlar,
Oq yanoq ustina gullar
Taqqan yor, kimnin yorisan?

Sayrona kirar bo’stona,
Bulbul qo’nar gulistona,
Bizga mastona-mastona
Boqqan yor, kimning yorisan?

Oshiq Umar, yora borma,
Borib ostonada turma,
Ola ko’zga siyo surma
Chekkan yor, kimnin yorisan?

AYRILDIM

Yaqinda bir malaksiymo
Pari-paykardan ayrildim,
Labi g’uncha, yuzi zebo,
Bo’yi arardan ayrildim.

Ko’rinmas bo’ldi diydora,
Ko’nglumni etti abgora,
Necha bir cheksam-da zora,
Guli ahmardan ayrildim.

Suyunib kiraman shola,
Mani ishq qo’ydi bu hola,
Ravodir aylasam nola,
Man ul dilbardan ayrildim.

Labi shakkar, shirin so’zli,
Qoshlari o’q, ola ko’zli,
Falakda bir quyosh yuzli
Mohi anvardan ayrildim.

Umar der: — Bo’lmisham hayron,
Hajrida bag’rim to’la qon,
Bugun man bir labi marjon,
Tishi javhardan ayrildim.

TILI – BULBUL, YANOG’I – GUL

Tili – bulbul, yanog’i – gul,
Forig’ bo’lmas ko’ngul sandan.
Qopinda? man bir gado va qul,
Forig’ bo’lmas ko’ngul sandan.

Yig’laram do’stim kelguncha,
Dardima darmon bo’lguncha,
Oh, sevdigim, to o’lguncha
Forig’ bo’lmas ko’ngul sandan.

Saqlaram, ishqing mandadir,
Devona ko’ngul sandadir,
Netaykim, jon bu tandadir
Forig’ bo’lmas ko’ngul sandan.

Do’stim yuzin ko’rmaguncha,
Jonni unga bermaguncha,
Umar qabra kirmaguncha
Forig’ bo’lmas ko’ngul sandan.

—————
(Qop? — eshik)