Қишлоқнинг бир четида кимдир аксирса, нариги тарафидагилар эшитадиган, эшитибгина қолмасдан, паб айвонида пивохўрлик қилаётган шинавандалар бу аксириқ эгаси ким эканини бехато айтиб бера оладиган чоғроққина ва бегоналар деярли йўламайдиган овлоқ бир манзил эди у вақтлар бу Porlock деганлари. Йиллар кечса-да, ҳеч бир янгилик йўламайдиган шу қўрғонда чориғини судраб, бир маромда умргузаронлик қилаётганлар орасида ё Жон ва ё Олдус Вебстер исмли кўримсизгина маҳаллий майда тужжор ҳам бор эди.

Шарифжон АҲМЕДОВ
PORLOCKДАН КЕЛГАН ОДАМ
Культурологик ҳикоя

XVIII аср адоқлаётган йилларда Англия жануби-ғарбидаги мўъжазгина Porlock қўрғони ўша замонлар шу каби бошқа барча шаҳарчаларидан деярли фарқ қилмас, қирол Георг III ҳукмронлиги чекига тушган барча тебранишлар бу гўшани назарига илмаган каби четлаб ўтаётган эди. Қишлоқнинг бир четида кимдир аксирса, нариги тарафидагилар эшитадиган, эшитибгина қолмасдан, паб айвонида пивохўрлик қилаётган шинавандалар бу аксириқ эгаси ким эканини бехато айтиб бера оладиган чоғроққина ва бегоналар деярли йўламайдиган овлоқ бир манзил эди у вақтлар бу Porlock деганлари. Йиллар кечса-да, ҳеч бир янгилик йўламайдиган шу қўрғонда чориғини судраб, бир маромда умргузаронлик қилаётганлар орасида ё Жон ва ё Олдус Вебстер исмли кўримсизгина маҳаллий майда тужжор ҳам бор эди. Черков чўқинтиришлар рўйхатидан маълум бўлишича, унинг қатор аждодлари айнан «Вебстер» шарифи билан сийлаб келинаётган, ота-боболари тўқувчи ўтган Жон ва ё Олдуснинг шажаравий бу исмга эътироз билдиришига зотан ҳеч бир асос йўқ эди. Қўшалоқ исмидаги ноаниқликка келсак, чўқинтириш маҳали маҳаллий роҳиб чақалоққа исм танлашда ортиқча бошини қотиришни истамасдан, Англия эрларининг қоқ ярмига тамға янглиғ осилган «Жон»ни саховат ила инъом этади, аммо падарининг ёши бир жойга бориб қолганида оилага ортиқча емакхўр бўлиб ташриф буюргани учун уйидагилар уни «Олдус», яъни «Қария» деб атайдиган бўлишди. Хулласи калом, Жон ва ё Олдус Вебстер Porlockнинг ҳеч бир жиҳати билан кўзга ташланмас доимий яшовчиларидан бири эди. Алмисоқ замонидан қолган оилавий дастгоҳда бўз мато тўқиш билан умрининг анча йилларини соб қилди, аммо орада якшанбалик мактабга қатнаб, бирмунча саводини чиқарди. Яна пича вақт ўтиб эса, атрофда кечаётган инсоний турмушнинг энг оддий удумини адо этди — қашшоқликда қисматдош шу атрофдаги бошқа бир хонадоннинг малоҳатидан сўз очиш мушкул арзандаси билан қисматини боғлади ва бу қисматдошлик ичра бирин-кетин кушанда тўқув дастгоҳларининг бўлғуси мазлумлари дунёга келди. Аммо нимадир бўлди-ю вақтики келиб, атроф-теградаги барчанинг ақлини шоширган воқеа содир бўлди — ҳеч охири кўринмаётган дастгоҳ устидаги бир хил тусли умри тамом баъдига урди ва пича сармоя тўплаб, тужжорлик этагини тутишга қарор қилди. Ҳарқалай энди аввалги эзгин ҳунаридан халос бўлиб, арзимас бўлса-да даромад қила бошлади, асосийси, ҳам саёҳат ва ҳам тижорат, дейилганидек, атроф кентларни, бошқа манзилларни кўриб, моғор босган борлиғини янги таассуротлар билан сийлаши мумкин бўлди. Ҳамқишлоқлари орасида аста-секин эътибор қозона бошлагани эса танловининг бежиз бўлмагани, асрлар давомида тер тўкиб, бири икки бўлмаётган хонадон манглайига битилган қисмат халқалари ниҳоят чатнай бошлаганига, айнан унинг — Жон ва ё Олдус Вебстернинг ҳеч ким кутмаган қарори билан чатнай бошлаганига бир далолат эди.

Тарих бу ҳақда ҳеч вақо демайди, ушбу хонадонга тегишли узуқ-юлуқ хотираларда ҳам ҳеч бир ишора йўқ, аммо қашшоқ тўқувчилар асрий силсиласининг кечаги оддий бир вакили, бугун эса жамият пиллапоясидан бир зинага юқорилай олган Вебстернинг ҳали ҳеч бировга ошкор қилмаган, аниқроғи — ошкор қилишга юраги бетламаган, гарчи бошқалар кўз ўнгида обрўси бирмунча юксалган эса-да, аммо ўзга юксакликлар қаршисида ҳамон оддий жулдурвақа аттор сифатида қолаётган рафторига мутлақо ярашмаган ғалати машғулоти бор эди. У гоҳида шеърий қофияга солинган бир нарсалар битарди. Бор-йўғи черков қошидаги якшанбалик таҳсилни битира олган чаласавод бу одам ихтиёрсиз равишда қоғозга тушаётган мисраларнинг ода ва ё баллада ёхуд элегия эканидан мутлақо бехабар, зотан унинг учун назмнинг қай турларга тегишли эканининг аҳамияти йўқ эди. У ҳатто пихини ёрган шоирлар «илҳом париси» ва ё «муза» деб атайдиган келгиндига лойиқ исм аллақачон мавжудлигини ҳам билмас, худди тушликда паққос туширилган чала пишган ёвғондан кейин бирдан ичи ғулдирай бошлагач, ўзини қўярга жой топа олмагани каби ўша келгинди ҳам доимо бемаврид ташриф буюрарди. Шундай вақтларда қилаётган неки иши бўлса, ҳаммасини йиғиштириб, ҳатто одмигина дўконида кун бўйи мижоз пойлаб ўтиргач, худо ёрлақаб ниҳоят бирор ландовур харидор тусмоллаб келиб қолгач эса, зарарига бўлса ҳам матони зумда унинг қўлига тутқазиб, шоша-пиша молларини йиғиштира бошларди. Бу ҳунарига ҳайрон боқаётган қўшни дўкондорларга баракаи барор тилаган кўйи ичкаридан беркиниб олар, сал ўтмай эса дағал қоғоз юзасида мисралар тизила бошлар эди. Вебстер Ҳазрат Бэда ҳикоя қилган бесавод Кэдмон каби олам ва одам яралиши ва ё Халоскорнинг қайта тирилиб, самога меърож қилиши-ю Қиёмат ва жаҳаннам азоби даҳшатларини, ёхуд жаннатий роҳат-фароғат ҳамда Тангри марҳамати ва қаҳрли жазоларини тараннум қилмас эди. Ёзаётганлари чинакам назм эканидан унинг ўзи ҳали бехабар бўлган Жон ва ё Олдус бу қадар юксак улуғликларни куйлашга даъво қилмас, билъакс, у шеърларида ўзининг шундоққина ёнида кечаётган, аслида унинг ўзи-да иштирок қилаётган гоҳо бадбин, гоҳо эса ўзининг одмилиги билан самимий мана шу тирикликни, бу тириклик ичра умргузаронлик қилаётган ўзи каби оддий одамларнинг кўзга кўринмас, ўзлари эса зорланмас ғурбатларидан, бу хорликлар ичра аҳёнда йилт этиб кўриниш берган масъуд қувончлардан назмий ҳикоялар сўйлар эди. Айрим шеърларида эса Porlock атрофини ишғол қилган бепоён сабза адирлар адоқсизлигини куйлар, кўҳна Dumnonia қуюқ ўрмонлари малоҳати ва ё ҳов наридаги кўрфазни забтига олган оқчорлоқлар қўшиғи, унинг ўзи англамаган тарзда моддийлашиб, дафтари саҳифаларини мисраларга тўлдира бошларди. Буларнинг бари савқи табиий тарзда битилар, патқаламни ўз қўли билан тутиб турган эса-да, аслида мутлақо нотаниш бир куч қўлларини тебратаётганини сезиб қолган пайтлар бирдан қўрқиб, ваҳимага туша бошлар, аммо қаердадир ва ким томонидандир бу дафъа учун режаланган мисралар батамом қоғозда муҳрланиб бўлгунига қадар ўша кучга тобеликка мажбур эди. Шеър битилиши мобайнидаги тушуниксиз азоблар, айни пайтда мутлақо нотаниш ғира-шира маконлар ичра ўзи ҳукмида бўлган бегона сурурлар ниҳоя топар экан, у яна қайта чин бу дунёга (чинми ўзи?) қайта бошлар ва шунда баайни ичи мутлақо бўшаб қолгандек, бўшаб қолган ичини эса зумда қоронғу бошқа бўшлиқ забт этгандек тамом ҳолдан тойиб қолар эди. Сония ўтмай эса ҳозиргина ўзи ҳукмида бўлган ҳолатларни шу қадар соғина бошлар эдики, ўксинганидан (кўпинча овоз чиқармасдан) йиғлай бошлар ва қайноқ бу ҳажр ёшлари навбатдаги назмий жараёнга шу тариқа хотима ясар эди.[1]

Қўлбола назмлар битган бу шоир шу тариқа яна неча бор назмий жазбалар оғушида қолиб, қанча саҳифаларни исроф этганини бошқа кўп нарсалар қатори тарих бизга сўзламайди. Эҳтимол, кунларнинг бирида ўзининг хос бу сирини, бошқалар билса масхаралар ичра қолиши ва ё бир ақлдан озган девонага қараган мисол унга ғалат тавозе кўрсата бошлашларига сабаб бўлувчи ушбу асрорини ниҳоят кимгадир ошкор этиш истагини туйгандир. Тужжорлик юмушлари билан атрофдаги бўлусларга сафарлари чоғи истаса-истамаса маҳаллий бекорчиларнинг маҳаллий ғийбатларига қулоқ тутишга мажбур бўлар ва бошқалардан асло фарқ қилмаслик учун Porlock тарафларда айни пайтда тилларда достон бўлган узунқулоқ гаплардан у ҳам бир марҳамат тарзида улашган бўларди. Шундай давраларда ўзи эшитган бошқа кўплаб ножўя ва илвирс-исқирт ҳикоялар залвори остида қолиб, деярли унутилаёзган бир хабар мана энди, дафъатан, хотирасининг қай бир қоронғу туйнугидан сизиб чиқа бошлади. Сизиб чиқмиш эса шундан иборат эдики, яқин ойлардан буён Exmoor атрофидаги анчадан бери ҳувиллаб ётган чорбоққа аллақайси кибор келиб ўрнашган, айтишларича, у бутун Англияга довруғи таралган табъи назми нозик бир шоир эди.

Уч-тўрттагина хом-хатала қофиялар битиб, ўзининг наздида дурдона кўринган бу ёзмишларини дарҳол элга достон қилишдек сурбет бачканаликни урф қилган замона шеърфурушлари одатларига билъакс тарзда, қоралама битикларини кўнглининг энг тубида хуфия тутишни афзал билган, ёзмишларига бошқалар назари тушгудай бўлса, баайни бировнинг қўланса нафаси мусаффо ойна юзасини хира торттиргани каби дили-ю фитрати хуфтон бўлишидан талвасага тушадиган бу янглиғ яширин назм дарвешлари пинҳоний изтиробларини тушуниш мумкин. Porlockдан чиққан бизнинг Вебстер ҳам айни шу тоифага тегишли эди. Вақтики келиб, кўнгил сирини ниҳоят ошкор этиш қарори унга нақадар мушкул бўлганини шу сабаб ҳам англай оламиз. Ҳар не бўлганда ҳам, кунларнинг бирида қари қирчанғига тужжорлик моллари тўла уловини қўшиб, ўша шоир қўним топган чорбоғни излаб йўлга чиқди. Қароридан қайтаришни кўзлаб, унинг дилини кемирган шубҳа-гумонлару аҳдини амалга ошириш учун қалбига қувват ва иштиёқ бераётган туйғулар исканжасида қолган бояқишнинг азобларини ташлаб ўтамиз-да, йўл юрса ҳам мўл юриб, кўзланган манзилга ниҳоят етиб борганини маълум қиламиз. Етиб боргани — атрофдаги шу каби уйлардан одмилиги билан у қадар фарқ қилмас, шундоққина муюлишда қад ростлаган уч қабатли бир иморат эди. Вебстер сўнгги бор нафасини ростлаб, эшик зулфинини тақиллатди. Орадан қанча фурсат ўтганини билмайди, балки атиги бир дақиқадир, аммо бўғзига тиқилиб келган ҳадик аралаш ҳаяжондан шу бир дақиқа ҳам унга адоқсиз бўлиб туйилгани рост эди. Ҳайтовур, эшик очилиб, қаршисида пўрим кийинган ўрта ёшлардаги хизматкор кўринди. Хизматкорнинг калондимоғлик билан саволомуз тикилиб турганидан баттар каловланиб қолди. Ниҳоят, Porlockдан келган писмадончи савдогар экани, жаноби олийларининг улуғ мавқеига муносиб сара газламаларини таклиф этиш шарафи уни шунча йўл босиб келишига сабаб бўлганини имкон қадар илтифот ва сержама сўзлар билан изҳор қила билди. Вебстернинг кутилмаганда юзага чиққан бу сўзамоллигини юзидаги бир туки ҳам ўзгармасдан тинглаган хизматкор жойингдан жилма, қабилидаги ишора билан ичкари кириб кетди…

* * *

Postscriptum. Жон ва ё Олдус Вебстер ҳикояси аслида шу жойда якун топади. 1797 йилдан Exmoor атрофидаги айни шу чорбоғда хонанишин яшай бошлаган инглиз шоири Сэмюэл Тэйлор Колриж хизматкори чорловига кўра ташқарига чиққан маҳал ҳеч кимни учратмайди. Эшик ортида ҳеч ким йўқ эди. Унинг ўзи эсдаликларида ёзишича, айнан ўша дақиқаларда шоир эндигина тушида намоён бўлган муҳташам сарой ҳақидаги достонни, сўнгроқ инглиз тили мусиқасининг юксак намунаси ўлароқ ва сирли асар сифатида эътироф этилган ўша «Қубла Хон» достонини[2] қоғозга тушира бошлаган, аммо кутилмаган ташриф ишдан чалғитгач, қолган мисралар ёдидан кўтарилган эди. “Ҳайрат ва алам ичра англадимки, — деб ҳикоя қилади Колриж, — мен тушимнинг умумий манзарасини ҳамон кўриб турсам-да, саккиз-ўн мисрадан бошқа барча сатрлар дарё юзасидаги халқачалар янглиғ ғойиб бўлган ва таассуфки, уларни қайта тиклашнинг имкони йўқ эди”. Бошқа бир манбаларга кўра эса, Колриж ташқарига чиққач, кўримсизгина савдогарни учратади. «Ишимнинг белига тепишди. Яна ким денг! Иприсқи бир латтафуруш! — дея зорланади шоир. — Латталарига қараб ҳам ўтирмадим, гапни калта қилиб, думини тугдим». Ҳар икки ҳолатда ҳам натижа бир хил эди — «Қубла Хон» тугалланмасдан қолиб кетди.[3]

Аслида «Колриж туши» ҳикоясида Борхес диққат қилишга арзимас ҳолат тарзида, шунчаки эслаб ўтган бемаврид ташриф манзарасидан, мана шу мўъжаз адабий бўшлиқни тўлдириш истагидан юзага келган Жон ва ё Олдус Вебстер воқеаси — каминанинг бир дамлик Англия хаёли маҳсулидан бошқа нарса эмасдир. Exmoor чорбоғи қаршисидан ғойиб бўлгач, қашшоқ тўқувчилар сулоласидан чиққан тетапоя бу тужжор, боз устига хуфя шоир — аслида эса бу тирикликда мавжуд бўлмаган Вебстернинг (аввалги ҳаёти каби) кейинги тақдири қандай кечгани бизга номаълум. Эҳтимол, шу ғойиб кетиши баробарида ашъорлар битишдан ихлоси тамом қайтиб, теграсидаги бошқалардан асло фарқ қилмаслик лозимлигига чин иймон келтирган ва Тангри белгилаган муҳлатига довур эски чориғини итоат билан судрашда давом этгандир. Эҳтимол эса яна узоқ йиллар ўша келгинди жазбалар таъсирида қолиб, тенги йўқ назмий шодалар терган ва уларнинг бари ўрта ўша асрларнинг заҳил ҳаволарида тамом эриб битгандир. Не бўлса бўлсин, аммо Вебстерсиз ҳам муттасил айланишда давом этган адабий ускуна мурватлари кейинги даврларда айнан шу ҳолат назарда тутилган ва айнан «Porlockдан келган одам» дея сифатланиб, бечора у одам гарданига бир тавқи лаънат каби илинган бадиий тимсол, адабий ишора яратди. Англия четидаги кўримсиз бу қишлоқ шу тариқа, билдирмасдан адабиётга кириб келди ва ўшандан буён юксак бу ҳавозаларни ҳеч тарк этмади.

Бемаврид ва ё бехосият аралашув қабилидаги тушунчани билдирган ва оқибатда келгуси не қадар улуғ мукашшафлару нодир асарлар битилишига тўғаноқ бўлган ушбу тимсолга Шарқий тарих ҳам қатор мисолларни тақдим этади. Хусусан, Нишопурни талон-тарож қилиш чоғида Тўлуйхон навкарлари томонидан ўлдирилган шайх Фаридиддин Аттор қисмати[4] ва сўнгги хоразмшоҳ Жалолиддин Мангубердининг шавкатли умрига зомин бўлган аллақайси курдий қароқчибачча воқеалари шулар жумласидандир[5]. Қолаверса, худди шу ҳикояни қоғозга туширишим жараёнида муттасил хаёлимни ўғирлаган ноаён тебранишлар ҳам айнан ана шу Porlockдан ибтидо оларми эди…
_______________________________________________________________________________________________

[1] / Топиб таваллуд ҳамнафас-ҳамдам, / Ҳижронларни қувиб мудом — ҳар дам, / Сабоҳлар сипқориб ҳаёт шарбатин, / Сурур-ла туярмиз чошгоҳлар ифорин. / Ишқ шаробин кўрармиз баҳам, / Қалбимиз денгиз гарчи беором, / Гарчи ишқ асир этмиш беомон — / Кишанга дўнмагай аммо у тамом. / Куйларуз чаппар уриб алёрлар, / Сурур жомидин қониб шому саҳарлар, / Танҳо қолармиз аммо аҳёнлар, / Узлатда яралгай ахир қалбий садолар. / Келар бўлса аммо етиб фурсатлар, / Умр кулбасин чертса ҳожаи мавт, / Айтсаки самовий чойшаб тайёр-тахт — / Оқшомга дўнар бу тонг, бу сабоҳлар… / — Жон ва ё Олдус Вебстер қаламидан шу каби сатрлар тўкилгич эди.

[2] Ушбу синоатли достоннинг камина қаламига мансуб ўзбекий муқобили дастлабини аввалги мухаммасларимиздан бирига киритганимиз ёдимда.

[3] Шоирнинг айрим мунаққидлари, достон тугалланмаганига бир баҳона сифатида Колрижнинг ўзи Porlockдан келган одам воқеасини ўйлаб топган, қабилидаги қарашда собит эдилар.

[4] «Ривоят қиладиларким, бир мўғул аскари Атторни асир олиб, боғлаб, судраб борарди. Йўлда шоирни танийдиган бир одам учраб қолади. У шоирга раҳми келиб, мўғулга қараб, қулингни менга сот, минг динор бераман, дейди. Мўғул рози бўлиб турганда, Аттор, бу кам, сотма, мен жуда қимматман, деб айтади. Мўғул минг динорга бермай, яна судраб кетаверади. Йўлда бошқа бир одам учраб қолади. Мўғул ўз “моли”ни унга таклиф қилади. У одам: майли, розиман,бир қоп сомон бераман, дейди. Шунда Аттор мўғулга қараб, тезда рози бўлгин, мен бундан ортиққа арзимайман, деган экан. Жаҳли чиққан бадбахт мўғул шу заҳотиёқ Атторни қилич билан чопиб ташлайди. Уни Нишопурга дафн этадилар. Ўн бешинчи асрга келиб, унинг мақбараси харобага айланади, буни эшитган Алишер Навоий Атторнинг сағанасини янгидан тиклаб, салобатли мақбара қурдиради”. (Н.Комилов. Тасаввуф. Иккинчи китоб. Тавҳид асрори. Тошкент, Ғ.Ғулом нашр. 1999. 47-48 бет.)

[5] Кўнгилга таскин будирки, бемаврид ва аксар ҳолларда ваҳший аралашув қуроллари — бу мисолларда эса шайх умрига раҳна солган мўғулий навкардан алалоқибат ҳеч бир асар қолмади, курд қароқчисини ҳам тарих еллари беном-бенишон сидириб кетди. Аммо муборак шайх мероси ҳамон барҳаёт, Чингизнинг ўзига бас келган саркарда номи эса дарё ортидаги бир юртнинг тимсоли бўлиб ҳамон яшамоқда. (Изоҳлар барчаси бизники — Ш. А.)

Sharifjon AHMEDOV
PORLOCKDAN KELGAN ODAM
Kul`turologik hikoya

XVIII asr adoqlayotgan yillarda Angliya janubi-g’arbidagi mo»jazgina Porlock qo’rg’oni o’sha zamonlar shu kabi boshqa barcha shaharchalaridan deyarli farq qilmas, qirol Georg III hukmronligi chekiga tushgan barcha tebranishlar bu go’shani nazariga ilmagan kabi chetlab o’tayotgan edi. Qishloqning bir chetida kimdir aksirsa, narigi tarafidagilar eshitadigan, eshitibgina qolmasdan, pab ayvonida pivoxo’rlik qilayotgan shinavandalar bu aksiriq egasi kim ekanini bexato aytib bera oladigan chog’roqqina va begonalar deyarli yo’lamaydigan ovloq bir manzil edi u vaqtlar bu Porlock deganlari. Yillar kechsa-da, hech bir yangilik yo’lamaydigan shu qo’rg’onda chorig’ini sudrab, bir maromda umrguzaronlik qilayotganlar orasida yo Jon va yo Oldus Vebster ismli ko’rimsizgina mahalliy mayda tujjor ham bor edi. Cherkov cho’qintirishlar ro’yxatidan ma’lum bo’lishicha, uning qator ajdodlari aynan «Vebster» sharifi bilan siylab kelinayotgan, ota-bobolari to’quvchi o’tgan Jon va yo Oldusning shajaraviy bu ismga e’tiroz bildirishiga zotan hech bir asos yo’q edi. Qo’shaloq ismidagi noaniqlikka kelsak, cho’qintirish mahali mahalliy rohib chaqaloqqa ism tanlashda ortiqcha boshini qotirishni istamasdan, Angliya erlarining qoq yarmiga tamg’a yanglig’ osilgan «Jon»ni saxovat ila in’om etadi, ammo padarining yoshi bir joyga borib qolganida oilaga ortiqcha yemakxo’r bo’lib tashrif buyurgani uchun uyidagilar uni «Oldus», ya’ni «Qariya» deb ataydigan bo’lishdi. Xullasi kalom, Jon va yo Oldus Vebster Porlockning hech bir jihati bilan ko’zga tashlanmas doimiy yashovchilaridan biri edi. Almisoq zamonidan qolgan oilaviy dastgohda bo’z mato to’qish bilan umrining ancha yillarini sob qildi, ammo orada yakshanbalik maktabga qatnab, birmuncha savodini chiqardi. Yana picha vaqt o’tib esa, atrofda kechayotgan insoniy turmushning eng oddiy udumini ado etdi — qashshoqlikda qismatdosh shu atrofdagi boshqa bir xonadonning malohatidan so’z ochish mushkul arzandasi bilan qismatini bog’ladi va bu qismatdoshlik ichra birin-ketin kushanda to’quv dastgohlarining bo’lg’usi mazlumlari dunyoga keldi. Ammo nimadir bo’ldi-yu vaqtiki kelib, atrof-tegradagi barchaning aqlini shoshirgan voqea sodir bo’ldi — hech oxiri ko’rinmayotgan dastgoh ustidagi bir xil tusli umri tamom ba’diga urdi va picha sarmoya to’plab, tujjorlik etagini tutishga qaror qildi. Harqalay endi avvalgi ezgin hunaridan xalos bo’lib, arzimas bo’lsa-da daromad qila boshladi, asosiysi, ham sayohat va ham tijorat, deyilganidek, atrof kentlarni, boshqa manzillarni ko’rib, mog’or bosgan borlig’ini yangi taassurotlar bilan siylashi mumkin bo’ldi. Hamqishloqlari orasida asta-sekin e’tibor qozona boshlagani esa tanlovining bejiz bo’lmagani, asrlar davomida ter to’kib, biri ikki bo’lmayotgan xonadon manglayiga bitilgan qismat xalqalari nihoyat chatnay boshlaganiga, aynan uning — Jon va yo Oldus Vebsterning hech kim kutmagan qarori bilan chatnay boshlaganiga bir dalolat edi.

Tarix bu haqda hech vaqo demaydi, ushbu xonadonga tegishli uzuq-yuluq xotiralarda ham hech bir ishora yo’q, ammo qashshoq to’quvchilar asriy silsilasining kechagi oddiy bir vakili, bugun esa jamiyat pillapoyasidan bir zinaga yuqorilay olgan Vebsterning hali hech birovga oshkor qilmagan, aniqrog’i — oshkor qilishga yuragi betlamagan, garchi boshqalar ko’z o’ngida obro’si birmuncha yuksalgan esa-da, ammo o’zga yuksakliklar qarshisida hamon oddiy juldurvaqa attor sifatida qolayotgan raftoriga mutlaqo yarashmagan g’alati mashg’uloti bor edi. U gohida she’riy qofiyaga solingan bir narsalar bitardi. Bor-yo’g’i cherkov qoshidagi yakshanbalik tahsilni bitira olgan chalasavod bu odam ixtiyorsiz ravishda qog’ozga tushayotgan misralarning oda va yo ballada yoxud elegiya ekanidan mutlaqo bexabar, zotan uning uchun nazmning qay turlarga tegishli ekanining ahamiyati yo’q edi. U hatto pixini yorgan shoirlar «ilhom parisi» va yo «muza» deb ataydigan kelgindiga loyiq ism allaqachon mavjudligini ham bilmas, xuddi tushlikda paqqos tushirilgan chala pishgan yovg’ondan keyin birdan ichi g’uldiray boshlagach, o’zini qo’yarga joy topa olmagani kabi o’sha kelgindi ham doimo bemavrid tashrif buyurardi. Shunday vaqtlarda qilayotgan neki ishi bo’lsa, hammasini yig’ishtirib, hatto odmigina do’konida kun bo’yi mijoz poylab o’tirgach, xudo yorlaqab nihoyat biror landovur xaridor tusmollab kelib qolgach esa, zarariga bo’lsa ham matoni zumda uning qo’liga tutqazib, shosha-pisha mollarini yig’ishtira boshlardi. Bu hunariga hayron boqayotgan qo’shni do’kondorlarga barakai baror tilagan ko’yi ichkaridan berkinib olar, sal o’tmay esa dag’al qog’oz yuzasida misralar tizila boshlar edi. Vebster Hazrat Beda hikoya qilgan besavod Kedmon kabi olam va odam yaralishi va yo Xaloskorning qayta tirilib, samoga me’roj qilishi-yu Qiyomat va jahannam azobi dahshatlarini, yoxud jannatiy rohat-farog’at hamda Tangri marhamati va qahrli jazolarini tarannum qilmas edi. Yozayotganlari chinakam nazm ekanidan uning o’zi hali bexabar bo’lgan Jon va yo Oldus bu qadar yuksak ulug’liklarni kuylashga da’vo qilmas, bil’aks, u she’rlarida o’zining shundoqqina yonida kechayotgan, aslida uning o’zi-da ishtirok qilayotgan goho badbin, goho esa o’zining odmiligi bilan samimiy mana shu tiriklikni, bu tiriklik ichra umrguzaronlik qilayotgan o’zi kabi oddiy odamlarning ko’zga ko’rinmas, o’zlari esa zorlanmas g’urbatlaridan, bu xorliklar ichra ahyonda yilt etib ko’rinish bergan mas’ud quvonchlardan nazmiy hikoyalar so’ylar edi.

Ayrim she’rlarida esa Porlock atrofini ishg’ol qilgan bepoyon sabza adirlar adoqsizligini kuylar, ko’hna Dumnonia quyuq o’rmonlari malohati va yo hov naridagi ko’rfazni zabtiga olgan oqchorloqlar qo’shig’i, uning o’zi anglamagan tarzda moddiylashib, daftari sahifalarini misralarga to’ldira boshlardi. Bularning bari savqi tabiiy tarzda bitilar, patqalamni o’z qo’li bilan tutib turgan esa-da, aslida mutlaqo notanish bir kuch qo’llarini tebratayotganini sezib qolgan paytlar birdan qo’rqib, vahimaga tusha boshlar, ammo qaerdadir va kim tomonidandir bu daf’a uchun rejalangan misralar batamom qog’ozda muhrlanib bo’lguniga qadar o’sha kuchga tobelikka majbur edi. She’r bitilishi mobaynidagi tushuniksiz azoblar, ayni paytda mutlaqo notanish g’ira-shira makonlar ichra o’zi hukmida bo’lgan begona sururlar nihoya topar ekan, u yana qayta chin bu dunyoga (chinmi o’zi?) qayta boshlar va shunda baayni ichi mutlaqo bo’shab qolgandek, bo’shab qolgan ichini esa zumda qorong’u boshqa bo’shliq zabt etgandek tamom holdan toyib qolar edi. Soniya o’tmay esa hozirgina o’zi hukmida bo’lgan holatlarni shu qadar sog’ina boshlar ediki, o’ksinganidan (ko’pincha ovoz chiqarmasdan) yig’lay boshlar va qaynoq bu hajr yoshlari navbatdagi nazmiy jarayonga shu tariqa xotima yasar edi.[1]

Qo’lbola nazmlar bitgan bu shoir shu tariqa yana necha bor nazmiy jazbalar og’ushida qolib, qancha sahifalarni isrof etganini boshqa ko’p narsalar qatori tarix bizga so’zlamaydi. Ehtimol, kunlarning birida o’zining xos bu sirini, boshqalar bilsa masxaralar ichra qolishi va yo bir aqldan ozgan devonaga qaragan misol unga g’alat tavoze ko’rsata boshlashlariga sabab bo’luvchi ushbu asrorini nihoyat kimgadir oshkor etish istagini tuygandir. Tujjorlik yumushlari bilan atrofdagi bo’luslarga safarlari chog’i istasa-istamasa mahalliy bekorchilarning mahalliy g’iybatlariga quloq tutishga majbur bo’lar va boshqalardan aslo farq qilmaslik uchun Porlock taraflarda ayni paytda tillarda doston bo’lgan uzunquloq gaplardan u ham bir marhamat tarzida ulashgan bo’lardi. Shunday davralarda o’zi eshitgan boshqa ko’plab nojo’ya va ilvirs-isqirt hikoyalar zalvori ostida qolib, deyarli unutilayozgan bir xabar mana endi, daf’atan, xotirasining qay bir qorong’u tuynugidan sizib chiqa boshladi. Sizib chiqmish esa shundan iborat ediki, yaqin oylardan buyon Exmoor atrofidagi anchadan beri huvillab yotgan chorboqqa allaqaysi kibor kelib o’rnashgan, aytishlaricha, u butun Angliyaga dovrug’i taralgan tab’i nazmi nozik bir shoir edi.

Uch-to’rttagina xom-xatala qofiyalar bitib, o’zining nazdida durdona ko’ringan bu yozmishlarini darhol elga doston qilishdek surbet bachkanalikni urf qilgan zamona she’rfurushlari odatlariga bil’aks tarzda, qoralama bitiklarini ko’nglining eng tubida xufiya tutishni afzal bilgan, yozmishlariga boshqalar nazari tushguday bo’lsa, baayni birovning qo’lansa nafasi musaffo oyna yuzasini xira torttirgani kabi dili-yu fitrati xufton bo’lishidan talvasaga tushadigan bu yanglig’ yashirin nazm darveshlari pinhoniy iztiroblarini tushunish mumkin. Porlockdan chiqqan bizning Vebster ham ayni shu toifaga tegishli edi. Vaqtiki kelib, ko’ngil sirini nihoyat oshkor etish qarori unga naqadar mushkul bo’lganini shu sabab ham anglay olamiz. Har ne bo’lganda ham, kunlarning birida qari qirchang’iga tujjorlik mollari to’la ulovini qo’shib, o’sha shoir qo’nim topgan chorbog’ni izlab yo’lga chiqdi. Qaroridan qaytarishni ko’zlab, uning dilini kemirgan shubha-gumonlaru ahdini amalga oshirish uchun qalbiga quvvat va ishtiyoq berayotgan tuyg’ular iskanjasida qolgan boyaqishning azoblarini tashlab o’tamiz-da, yo’l yursa ham mo’l yurib, ko’zlangan manzilga nihoyat yetib borganini ma’lum qilamiz. Yetib borgani — atrofdagi shu kabi uylardan odmiligi bilan u qadar farq qilmas, shundoqqina muyulishda qad rostlagan uch qabatli bir imorat edi. Vebster so’nggi bor nafasini rostlab, eshik zulfinini taqillatdi. Oradan qancha fursat o’tganini bilmaydi, balki atigi bir daqiqadir, ammo bo’g’ziga tiqilib kelgan hadik aralash hayajondan shu bir daqiqa ham unga adoqsiz bo’lib tuyilgani rost edi. Haytovur, eshik ochilib, qarshisida po’rim kiyingan o’rta yoshlardagi xizmatkor ko’rindi. Xizmatkorning kalondimog’lik bilan savolomuz tikilib turganidan battar kalovlanib qoldi. Nihoyat, Porlockdan kelgan pismadonchi savdogar ekani, janobi oliylarining ulug’ mavqeiga munosib sara gazlamalarini taklif etish sharafi uni shuncha yo’l bosib kelishiga sabab bo’lganini imkon qadar iltifot va serjama so’zlar bilan izhor qila bildi. Vebsterning kutilmaganda yuzaga chiqqan bu so’zamolligini yuzidagi bir tuki ham o’zgarmasdan tinglagan xizmatkor joyingdan jilma, qabilidagi ishora bilan ichkari kirib ketdi…

* * *

Postscriptum. Jon va yo Oldus Vebster hikoyasi aslida shu joyda yakun topadi. 1797 yildan Exmoor atrofidagi ayni shu chorbog’da xonanishin yashay boshlagan ingliz shoiri Semyuel Teylor Kolrij xizmatkori chorloviga ko’ra tashqariga chiqqan mahal hech kimni uchratmaydi. Eshik ortida hech kim yo’q edi. Uning o’zi esdaliklarida yozishicha, aynan o’sha daqiqalarda shoir endigina tushida namoyon bo’lgan muhtasham saroy haqidagi dostonni, so’ngroq ingliz tili musiqasining yuksak namunasi o’laroq va sirli asar sifatida e’tirof etilgan o’sha «Qubla Xon» dostonini[2] qog’ozga tushira boshlagan, ammo kutilmagan tashrif ishdan chalg’itgach, qolgan misralar yodidan ko’tarilgan edi. “Hayrat va alam ichra angladimki, — deb hikoya qiladi Kolrij, — men tushimning umumiy manzarasini hamon ko’rib tursam-da, sakkiz-o’n misradan boshqa barcha satrlar daryo yuzasidagi xalqachalar yanglig’ g’oyib bo’lgan va taassufki, ularni qayta tiklashning imkoni yo’q edi”. Boshqa bir manbalarga ko’ra esa, Kolrij tashqariga chiqqach, ko’rimsizgina savdogarni uchratadi. «Ishimning beliga tepishdi. Yana kim deng! Iprisqi bir lattafurush! — deya zorlanadi shoir. — Lattalariga qarab ham o’tirmadim, gapni kalta qilib, dumini tugdim». Har ikki holatda ham natija bir xil edi — «Qubla Xon» tugallanmasdan qolib ketdi.[3]

Aslida «Kolrij tushi» hikoyasida Borxes diqqat qilishga arzimas holat tarzida, shunchaki eslab o’tgan bemavrid tashrif manzarasidan, mana shu mo»jaz adabiy bo’shliqni to’ldirish istagidan yuzaga kelgan Jon va yo Oldus Vebster voqeasi — kaminaning bir damlik Angliya xayoli mahsulidan boshqa narsa emasdir. Exmoor chorbog’i qarshisidan g’oyib bo’lgach, qashshoq to’quvchilar sulolasidan chiqqan tetapoya bu tujjor, boz ustiga xufya shoir — aslida esa bu tiriklikda mavjud bo’lmagan Vebsterning (avvalgi hayoti kabi) keyingi taqdiri qanday kechgani bizga noma’lum. Ehtimol, shu g’oyib ketishi barobarida ash’orlar bitishdan ixlosi tamom qaytib, tegrasidagi boshqalardan aslo farq qilmaslik lozimligiga chin iymon keltirgan va Tangri belgilagan muhlatiga dovur eski chorig’ini itoat bilan sudrashda davom etgandir. Ehtimol esa yana uzoq yillar o’sha kelgindi jazbalar ta’sirida qolib, tengi yo’q nazmiy shodalar tergan va ularning bari o’rta o’sha asrlarning zahil havolarida tamom erib bitgandir. Ne bo’lsa bo’lsin, ammo Vebstersiz ham muttasil aylanishda davom etgan adabiy uskuna murvatlari keyingi davrlarda aynan shu holat nazarda tutilgan va aynan «Porlockdan kelgan odam» deya sifatlanib, bechora u odam gardaniga bir tavqi la’nat kabi ilingan badiiy timsol, adabiy ishora yaratdi. Angliya chetidagi ko’rimsiz bu qishloq shu tariqa, bildirmasdan adabiyotga kirib keldi va o’shandan buyon yuksak bu havozalarni hech tark etmadi.

Bemavrid va yo bexosiyat aralashuv qabilidagi tushunchani bildirgan va oqibatda kelgusi ne qadar ulug’ mukashshaflaru nodir asarlar bitilishiga to’g’anoq bo’lgan ushbu timsolga Sharqiy tarix ham qator misollarni taqdim etadi. Xususan, Nishopurni talon-taroj qilish chog’ida To’luyxon navkarlari tomonidan o’ldirilgan shayx Farididdin Attor qismati[4] va so’nggi xorazmshoh Jaloliddin Manguberdining shavkatli umriga zomin bo’lgan allaqaysi kurdiy qaroqchibachcha voqealari shular jumlasidandir[5]. Qolaversa, xuddi shu hikoyani qog’ozga tushirishim jarayonida muttasil xayolimni o’g’irlagan noayon tebranishlar ham aynan ana shu Porlockdan ibtido olarmi edi…
_______________________________________________________________________________________________

[1] / Topib tavallud hamnafas-hamdam, / Hijronlarni quvib mudom — har dam, / Sabohlar sipqorib hayot sharbatin, / Surur-la tuyarmiz choshgohlar iforin. / Ishq sharobin ko’rarmiz baham, / Qalbimiz dengiz garchi beorom, / Garchi ishq asir etmish beomon — / Kishanga do’nmagay ammo u tamom. / Kuylaruz chappar urib alyorlar, / Surur jomidin qonib shomu saharlar, / Tanho qolarmiz ammo ahyonlar, / Uzlatda yaralgay axir qalbiy sadolar. / Kelar bo’lsa ammo yetib fursatlar, / Umr kulbasin chertsa hojai mavt, / Aytsaki samoviy choyshab tayyor-taxt — / Oqshomga do’nar bu tong, bu sabohlar… / — Jon va yo Oldus Vebster qalamidan shu kabi satrlar to’kilgich edi.

[2] Ushbu sinoatli dostonning kamina qalamiga mansub o’zbekiy muqobili dastlabini avvalgi muxammaslarimizdan biriga kiritganimiz yodimda.

[3] Shoirning ayrim munaqqidlari, doston tugallanmaganiga bir bahona sifatida Kolrijning o’zi Porlockdan kelgan odam voqeasini o’ylab topgan, qabilidagi qarashda sobit edilar.

[4] «Rivoyat qiladilarkim, bir mo’g’ul askari Attorni asir olib, bog’lab, sudrab borardi. Yo’lda shoirni taniydigan bir odam uchrab qoladi. U shoirga rahmi kelib, mo’g’ulga qarab, qulingni menga sot, ming dinor beraman, deydi. Mo’g’ul rozi bo’lib turganda, Attor, bu kam, sotma, men juda qimmatman, deb aytadi. Mo’g’ul ming dinorga bermay, yana sudrab ketaveradi. Yo’lda boshqa bir odam uchrab qoladi. Mo’g’ul o’z “moli”ni unga taklif qiladi. U odam: mayli, roziman,bir qop somon beraman, deydi. Shunda Attor mo’g’ulga qarab, tezda rozi bo’lgin, men bundan ortiqqa arzimayman, degan ekan. Jahli chiqqan badbaxt mo’g’ul shu zahotiyoq Attorni qilich bilan chopib tashlaydi. Uni Nishopurga dafn etadilar. O’n beshinchi asrga kelib, uning maqbarasi xarobaga aylanadi, buni eshitgan Alisher Navoiy Attorning sag’anasini yangidan tiklab, salobatli maqbara qurdiradi”. (N.Komilov. Tasavvuf. Ikkinchi kitob. Tavhid asrori. Toshkent, G’.G’ulom nashr. 1999. 47-48 bet.)

[5] Ko’ngilga taskin budirki, bemavrid va aksar hollarda vahshiy aralashuv qurollari — bu misollarda esa shayx umriga rahna solgan mo’g’uliy navkardan alaloqibat hech bir asar qolmadi, kurd qaroqchisini ham tarix yellari benom-benishon sidirib ketdi. Ammo muborak shayx merosi hamon barhayot, Chingizning o’ziga bas kelgan sarkarda nomi esa daryo ortidagi bir yurtning timsoli bo’lib hamon yashamoqda. (Izohlar barchasi bizniki — SH. A.)