Теша Сайдалиев кимга нафас қилган бўлса, у кам бўлган эмас. Ўзбекистон халқ шоири Усмон Азим Теша Сайдалиевга бағишланган бир шеърида устознинг «ҳали катта шоир бўласиз», деб нафас қилганини ёзганди… Нафас кетди, Усмон Азим катта шоир бўлди, Бугун ўзбек адабиётида у ёки бу даражада ўринга эга бўлган, эътибор топган Эркин Аъзам, Муҳаммад Раҳмон, Нодир Норматовлар ҳақида ҳам шу каби фикрларни айтиш мумкин.

Тоштемир ТУРДИЕВ
САМИМИЙ САТРЛАР СОҲИБИ

“Ишонч билан айта оламанки, – деган эди академик шоир Ғафур Ғулом, — шеъриятимизга дадил, дидли, равшан ва доно ижодкорлар кириб келмоқда. Улар мен бошлаган шеърни давом эттиради. Ёзолмаган сатрларимни ёзади. Ҳусниддинни ёки Эркинни айтайми, Теша Сайдалиевни ёки Ҳамид Нурийни тилга олайми ёки бошқаларни, қисқаси, ҳаммасида кишини ўзига жалб қилувчи нимадир бор!”

Кўриниб турибдики, аллома шоир бир гуруҳ салоҳиятли ижодкорлар қаторида Теша Сайдалиев номини ҳам алоҳида мамнуният билан тилга олар экан “ёзолмаган сатрларимни ёзади” деган башоратида ўз фаолиятининг давомчисини кўраяпти.

Афсуски, шундай ишонч юкланган, жўшқин кайфиятли куйчи 1972 йил 13 октябрда бир кам қирқ ёшида ҳалок бўлди. Фожеа шу қадар тез юз бердики, бу ҳақдаги хабар унинг қўшиқлари радио орқали янграб, шеърлари, ҳамшаҳарлари тўғрисидаги очерк, лавҳалари газеталарда кетма-кет чоп этилаётган кунларга тўғри келди. Шоирнинг қалами, иш столи, бошлаб қўйган шеърлари, мутолаа қилинаётган китоблари, асарларининг қаҳрамонлари, муҳаррирлик қилаётган газетаси, хуллас, ҳамма ишлари, ҳамма таниш кишилари бир муддат оғир юк остида қолгандек бўлди. Йўқ, бу юк, бу айрилиқ юкини бир муддат эмас, дўстлари ўз елкаларида узоқ вақт титраб, туйиб туришди.

Халқ назарига тушиш, эътиборига мушарраф бўлиш ҳаммага ҳам муяссар бўлавермайди. Ижодкорни ўша даражага кўтарадиган куч унинг туғма қобилиятидан тортиб, тинимсиз изланишию тиришқоқ меҳнати.

Теша Сайдалиев ижодий изланиши бошқа кўпгина қалам аҳли фаолиятида юз берганидек, мактаб партасида бошланди. Фарқи шуки, ўша мактаб ўқувчисининг биринчи шеъриёқ, республика газетасида, кўринарли саҳифада эълон қилинди, кишининг қобилияти учун бундан ҳам катта ишонч борми? Ҳа, унинг дастлабки шеъри ёшлар газетасида чоп этилганди. Бу унга юқори кайфият, жўшқин эҳтирос, ғурур, ўз ишига ишонч, бахш этганди.

Шоир энг ҳароратли асарларини, асосан, Самарқанд Давлат универститетининг филология факультетида ўқиб юрган кезларида битди. Самарқанд ва унинг одамларини тараннум этган “Ёшлигинг”, “Самарқанд ҳиммати”, “Тўйда”, “Аталган сўзлар”, “Ёнма-ён”, “Бир кун гул ғунчасини тақиб ўтдинг, сен” каби шеърларию “Ажойиб кишилар” туркуми шу масканда ёзилди. У ўқувчиларга биринчи шеърлар тўплами “Туҳфа”ни ҳам шу ерда тақдим этди. Ёзувчилар уюшмаси аъзолигига ҳам шу ерда қабул қилинди. Чунки, ўсмирлик ва навқирон умрининг асосий қисми шу ерга тўғри келди. СамДУни тугатгач, вилоят газетасида ижодий ҳодим бўлиб ишлади. Бу ерда унинг ажойиб сафдошлари, маслаҳатдошлари бор эди. Д. Файзий, Н. Нарзуллаев, Б. Бойқобилов, Х. Каримов, С. Орипов каби шоирлар, С. Мирзаев, Х. Дониёров, Н. Шукуров, С. Шермуҳамедов каби олимлар даврасининг фаол қатнашчиси бу ердан осонликча кўнгил узиб кета олмади. Қачонки, она шаҳри Термиз уни ўзида ишлашга чақирганда, бу таклифни ҳам рад этолмади. Бу жойни кўпдан қумсарди, давраларда туғилган маскани ва одамлари билан фахрланиб, гулгун ёниб юракдан куйларди.

Шоир олтмишинчи йилларнинг бошларида Термиз шаҳрига, вилоят газетасига ишга келди. Адабий ҳаракатчиликни бошловчилардан бири сифатида ёш ижодкорларга кўмаклашди. Р. Абдуллаева, М. Сафаров, Ч. Ёқубов, А. Ҳасанов, М. Ханжаров каби ёшларнинг дастлабки асарларини газетага тайёрлаб тушира бошлади. Бу ҳиммат эса, навниҳол бошловчиларда ижодга ихлос уйғотди.

Теша Сайдалиев газетада ишлаш билан бир вақтда, Ўзбекистон Ёзувчилар уюшмаси вилоят бўлимига масъул котиблик вазифасига тайинланди. Бу вазифада умрининг охиригача фаолият кўрсатди. Шоирнинг асарлари кўпгина ёзувчилар ва адабиётшунос олимлар томонидан тадқиқ қилинган. Улар ажойиб ижодкор фаолиятидаги айрим камчиликларни эътироф этиш билан бир қаторда, унинг ўзига хос фазилатларини ҳам алоҳида кўрсатиб ўтганлар. Ўзбекистон халқ шоири Нормурод Нарзуллаев “Ҳаёт қўшиғини айтиб…” мақоласида уқтиради: “Шоир Теша Сайдалиев ижодида интим лирик шеърлар алоҳида ўрин тутади. Бу шеърларнинг барчасига хос фазилат шуки, уларда нияти холис, муҳаббати соф йигит-қизлар куйланади. Севгида ҳаммага ўрнак бўлиш нидоси янграйди”. Қаранг, бу ўринда келтирган мисолимизда ҳам фикрлар лўнда, ташбеҳлар содда ва равон. Бу эса, шеърда аниқ мазмун аҳамият касб этган:

Ишқим аввал бўлса ҳам учқун
Ҳарорати жон эди танга.
Сирлашдими сенда ўша кун
Бу учқундан ёнди аланга.
Алангаки толмас қўл билан
Сенга боғлаб қўйди дилимни.
Шу аланга сўнмас бир умр,
Ёритади ҳаёт йўлимни.

Ўзбекистон Қаҳрамони Озод Шарофиддинов шундай ёзади: “Теша Сайдалиевнинг кўпчилик шеърларида … жўшқин лиризм кучли эҳтирос ва чинакам ёшлик темпераменти билан қўшилиб кетган. Бу жиҳатдан, айниқса, унинг “Қайна, юрак” шеъри диққатга сазовор. Шоир бу шеърида ҳам бошқа шеърларидаги каби соддаликка интилади. Мураккаб ва мавҳум метафоралар қидирмайди, шеърга тумтароқ безак бермайди. Аммо, у шундай жўшқин ва ҳароратли мисралар тузадики, улардаги жўшқинлик юксак поэтик кайфият туғдиради”.

“Теша Сайдалиев учун хос хусусиятларидан бири шундаки, – деб ёзган эди унинг “Туҳфа” шеърлар тўплами ҳақидаги тақризида филология фанлари доктори Маҳмудали Юнусов – у баъзи ёшларда учрагани каби бирор муносабат туфайли шеърлар ёзмай, ўзини тўлқинлантирган, қаттиқ ҳаяжонга солган ҳодисалар тўғрисида ёзади”.

Бу бир жиҳатдан ҳақ гап. Шоир нимаси биландир нигоҳини тортган нарсаларни узоқ кузатади, текширади, муҳим штрихларни номуҳимларидан ажратади, фарқ қилади, мавзунинг аҳамиятини аниқлагач, содда, ихчам бандларда ўз ҳиссиётларини нақшлайди.

Теша Сайдалиев ижодининг мавзуи Гётенинг “Ҳар бир ёзувчи ўз асарида маълум даражада ўзини акс эттиради”, деган доно гапини эслатади. Бинобарин, бу гап ёдга олаётган ижодкоримизга ҳам озми-кўпми хосдир. Эътибор беринг. Шоир Термизда туғилди. “Термизданман” шеърини ёзди. Самарқандда таҳсил олди. Самарқанд ҳақида қатор шеърлар, туркум яратди. Умрининг асосий қисми Сурхон минтақасида ўтди. “Сурхон садолари” китоби юзага келди. Бу ажойиб минтақанинг одамлари юрагидан жой олди. Шоир уларга бағишлаб “Сен ўтган кўчаларда”, “Излар”, “Дўстларим” каби шеърларини битди. Ва, ниҳоят, газета-журналлар ҳам унинг ҳаёт тезлигида чарх ураётган ҳаёлини жалб қилди. “Фазогир Ватан”, “Шодиёна”, “Кўзларимга йўламас уйқу” асарлари шу боисдан дунёга келди. Булар бадиий жиҳатдан пухта ёзилган.

Фикримизга далил тарзида ушбу сатрларга эътибор берайлик:

Бир кун гул ғунчасин тақиб ўтдинг, сен,
Бир кун ҳаё билан боқиб ўтдинг ,сен.
Бир кун дарё каби оқиб ўтдинг ,сен,
Ҳар гал ишқ гулханин ёқиб ўтдинг, сен.
Билмайин, қандайин кўйга қолдим, мен,
Билай деб, ўзимни ўйга олдим, мен
Бу не деб, тунлари ўйга толдим, мен
Қалбимнинг урушин куйга солдим, мен.

Шеър шу хилда давом этади. Тинглаяпсизми, мусиқадай эшитилаяпти. Нақадар тиниқ эшитилаяпти.

Шоирнинг архивидан “Лайлининг мактублари” деган қисса қўлёзмалигича топилди. Бунинг устига, у ҳали тугалланмаган экан. Айрим бобларини газетхонларга тақдим этган вилоят газетасининг шарҳлаб ёзишича, шоир бу асарни ёзишга астойдил киришган. Ижодда ўзига маълум даражада малака, тажриба пайдо бўлганлигига ишонч яралгандан сўнггина, насрий асар ёзишни бошлаган. Хат шаклида таркиб топган мазкур қиссада Лайлининг ҳаётга бўлган муносабати, ўзини тутиши, қобилияти хатдан-хатга ўтган сари очилиб боради. Ижодкор икки ёшнинг севгиси баҳонаси билан ҳаётий масалаларни ўртага ташлар экан, поёнига етказмасдан чала қолган архивдан Лайлининг бор-йўғи йигирма хати топилди.

Муаллиф асарни бундан кейин қандай тартибда давом эттирмоқчилиги номаълум. Маълуми шуки, “Лайлининг мактублари”дан бирида, Мажнуннинг мактублари ҳам эслатилган. “Мажнуннинг мактублари” композицион қандай қурилмага эга бўлиши керак эди, бу ҳақда ҳам муаллифнинг нияти номаълум. Маълуми шуки, уни Лайлининг хатлари билан бирлаштириш масаласи кўндаланг бўлиб турибди. “Лайлининг мактублари”дан шунчаки хабардор қилиш мақсадида эмас, балки асарнинг руҳини бериш, оз бўлса ҳам унинг ҳақида ўқувчига тасаввур қолдириш ниятида, ундан “Бешинчи мактуб”ини келтириш билан қифояланамиз. Балки, бу хат гапларимиздан ҳам кўра, ўқувчиларга муҳимроқдир.

“Жоним, Асилим! Шунча вақт ўтибди. Вақтнинг бунча тез ўтишини қаранг-а! Иш билан бўлиб, одам ҳеч билмаскан. Янги йилни яхши ўтказибсиз, хурсандман. Соғлигимни сўрабсиз. Шукур, ҳозир яхши хис этаяпман ўзимни. Руҳим ҳам тетик, иш қобилиятим ҳам ёмонмас, кайфиятим ҳам. Ҳаммаси ўтиб кетди. Энди бундай бўлишига йўл қўйиш ҳеч мумкинмас. “07”ни эсласам уяламан. Кулмасмикансиз устимдан? Шу хавотирлик ҳисси мени кўп қийнайди. Фақат… менинг ишончим меҳрига тупурмасангиз, бас. Вой, нималар деяпман. Узр. Қўрқаман-да. Мени тушунасиз, тўғри тушунасиз, деб ўйлайман. Шеърларимнинг барини-бир жойга тўпладим. Сиздан қаттик илтимос қиламан, қаттиққул редактор бўлсангиз, Зулфия опа менга ёзган бир мактубларида: “Дарахтнинг ҳар гули ҳам мева беравермайди”, деган эдилар. Менинг ёзган шеърларимнинг кўпчилиги ана шунақа: ел турса учиб кетадиган, мағизга эга бўлган нафис шеърлар деярли йўқ.

Лекин, мен сиз билан бўлган дўстликдан бирор қора манфаат излаётганим йўқ, гапнинг очиғи-да. Шунинг учун сизнинг ҳаққоний ва қатъий фикрларингизни кутаман. Ҳақиқат ва танқидни тан олиш поэзияда ўсишнинг ягона йўли, “Лола”нинг бошқа нусхаси йўқ, маъқул бўладими ҳали, йўқми, деб, машинкада бостирмадим ҳам. Қатъий ҳукмингизни кутаман. Агар шоир сифатида маъқулласангиз, унга ҳам бераман: ишлайман, нашр эттираман.

Агар мумкин бўлса, ўн кун ичида кўриб чиқиб, мулоҳазаларингизни ёзиб юборсангиз, кейин мен уларни (шеърларимни) машинкада бостирсам. Агар мумкин бўлса, шеърларимни ҳам қайтариб юборсангиз, малол келмайдими, жоним?

Менинг қимматлигим!
Баъзан юрагимнинг соғинчини қондириш учун нима қилиш керак, деб ўйлаб қоламан. Сизни топиб, юрагимга жойлаб олгим келар. Сиз бундай соғинмасангиз керак. Шундай ўйлаб, баъзан қўрқиб кетаман. Менинг бу севишларим сизга оғир ботмасмикан, “надоедать” қилмасмикан?

Сизнинг меҳр билан балқиб турган нурли юзингиздан, пайваста қошларингиздан, кўзингиздан меҳр билан, оҳиста ўпаман.
Сизни қучиб,Лайлингиз!”

Теша Сайдалиев меросини ўрганиш лозим. Унинг ижоди шунга муносиб.

Хуррам МАҚСАДҚУЛОВ
УМРЛАР БЎЛАДИКИ…

1965 йилнинг февраль ойи эди. Майдалаб қор ёғарди. Одатдаги иш куни бошланиб кетган. Чошгоҳ пайти. Хонада камина ва иккала Аҳмад бобо-Тиллаев ва Мухтаруллин одати бўйича бир дона қипқизил сабзини чўнтак корчаси билан арчиб, карс эттириб тишлар экан, деди:
— Сабзи егин, сув ичгин, семирмасанг менга кел.-У сабзидан тағин бир тишлам олиб, қўшиғини яна такрор қилди:-сабзи егин, сув ичгин, семирмасанг…
— Бас қил энди, Аҳмад, шу дийдиёнгни. Жонга тегдингку ахир! – сўнгра менга қараб:
— Ҳар куни шу аҳвол…Медасига тегмайди,-деди.

Мен Аҳмад Мухтаруллинга хайрихоҳлик билан бош ирғаб қўйдим. Уларнинг иккиси ҳам иккинчи жаҳон уруши қатнашчилари бўлиб, Тиллаев фронтларда жанг қилган, Мухтаруллин эса Эрондаги совет қўшинлари сафида уруш тугашига қадар немисларнинг йўлини пойлаб ётган. Мухтаруллин урушдан кейин қайтгач, дастлаб матлубот соҳасида ишлаган, кейин азбаройи қизиқиши туфайли матбуотга ўтган. Тиллаев бўлса Шеробод райкомида ишлаб қартая бошлагач, уни «Илғор Сурхон учун» газетасига ўтказиб юборишган.

Хонага Теша Сайдалиев кириб, кўзларини ярим юмган ҳолда барчамиз билан кўришиб чиқди. Сўнгра столимга катта бир бандеролни шап эттириб ташлар экан:
— Буни ўқиб чиқинг, — деди ва Аҳмад Тиллаевга қараб олиб, мийиғида бир жилмайиб қўйди. У бўлса, адашининг сўзларига парво қилмасдан шиддат билан сабзи чайнарди. Теша аканинг ҳазиллашгиси келди, шекилли, дераза токчасида турган сув тўла графин билан  стаканни олиб, Тиллаевнинг олдига қўйди ва:
— Сув ичишни унутманг, капитан, акс ҳолда, сабзидан фойда йўқ,-деди.

Мухтаруллин қорнини ушлаб кула бошлади. Унга қўшилиб, мен ҳам кулишга тушдим. Теша ака бўлса аскиячиларга хос тарзда шарақлатиб куларди.

Эшик қия очилиб, муҳаррир Абдулла Лутфиллаев мўралади. Кулишни бас қилдик, муҳаррир кириб, «нима гап ўзи?» дегандек, ҳаммамизга бир-бир қараб чиқди ва кейин столдаги бандеролни салмоқлаб кўрди-да, ичидаги нарсани олиб, сарлавҳасини ўқиди:
— «Она тупроқ қўшиғи». Тарихий очерк. Менгзиё Сафаров деган киши ёзган. Катта нарса экан. Автор ким ўзи, танийсизларми?-деб сўради мендан ва Сайдалиевга ҳам қараб олди.
— Йўқ, билмаймиз,-дедик иккаламиз ҳам бараварига.
— Катта нарса экан, — деди у тағин.- Бундай катта нарсалар область газетасига тўғри келмайди, — деди-да, чиқиб кетди.

Шу куни охирида мен бу қўлёзмани уйда ўқиш учун ўзим билан бирга олиб кетдим. Агар хотирам панд бермаса, қўлёзма машинкада босилган 50-60 саҳифалик ҳажмда эди. Уни ўқиб чиққанимдан кейин узоқ ўйланиб қолдим. Мени лол этган нарса, аввало унинг маҳорат билан ёзилгани бўлса, иккинчидан, Сурхон воҳасининг ниҳоятда бой тарихга эга эканлиги бўлди. Ажабо, тарихчиларнинг ҳамиша қизғин бахсларига сабаб бўлиб келган Бактрия (кейинчалик Юнон-Бақтрия) Кушон, Чағониён давлатларининг пойтахтлари бошқа жойларда эмас, балки ўзимизнинг воҳамизда жойлашган экан. Очеркда юртимиз нафақат инсониятнинг бешиги (Тешиктош ғоридан топилган неандертал боланинг бош чаноғи тимсолида) , ҳатто кўҳна дунёнинг маданият нақадар гуллаб-яшнаган жойларидан бири эканлиги ишончли далиллар асосида исботлаб берилган эди.

Маълумки, ўтган асрнинг 60-йиллари охири ва 70-йиллари бошларида Сурхон воҳасида археологик қидирув ишлари авж олиб кетди. Натижада Холчаён ёдгорлиги қадим Бақтриянинг тепалиги буюк Кушон давлатининг пойтахтлари, Синадаги Кофирқалъа Александр Македонскийнинг ақлу хушини олган гўзал Роксана (Рохшанак)нинг ватани бўлиб чиқди.

Тарих тилга кирганда ижодкор одам тек ўтира оладими. Бундан ташқари, ўша геологик қидирув ишларида М. Сафаровнинг ўзи ҳам амалиётчи талаба сифатида фаол иштирок этган. Унинг «Она тупроқ қўшиғи» тарихий очерки ана шу қидирув ишлари хулосаларидан келиб чиқиб ёзилган. У бадиий публицистика. Чунки унда илмийликдан кўра, бадиийлик устун туради. Газетхонлар уни катта қизиқиш билан ўқиб, уларнинг қалб-қалбида она юртларига, қадим аждодларига нисбатан ифтихор туйғулари уйғонишини чуқур ҳис этдим. Бироқ бу нарса газета юзини кўра олармикан? Муҳаррирнинг сўзларини эслаб, яна ўйга толдим. Оғир ўйлар оғушида қандай ухлаб турганимни ҳам эслолмайман.

Эрталаб ишга борсам, Теша ака ҳали келмаган экан. Қўлёзмани шоирнинг столи устига ташлаб, ўз ишларим билан машғул бўлдим. Узун ичакдай чўзилиб, аввал қариялар, сўнгра Теша ака ҳам келиб қолди. У қўлёзмани столга тап-тап уриб, яхшилаб тахлар экан, сўради:
— Қандай? Пичоққа илинадими ўзи?
— Менга маъқул бўлди. Ўзингиз ҳам бир ўқиб чиқсангиз ёмон бўлмасди.
— Сизга ёққан бўлса, бўлгани. Мен газетадан ўқиб олавераман. Бобларни алоҳида-алоҳида қилиб теришга тушираверинг.
— Бу осон бўлмайди, Теша ака. Аввал келишиб олиш керак. Шунинг учун ҳам ўқиб чиқинг,-дедим. -Режалаштириш осон бўлмайди. Муҳаррирнинг сўзларини эшитдингиз…

Шу билан бу ҳақдаги гапимиз тугади. Теша ака «майли, ўқисам ўқиганим бўлсин», дегандай бош силкиб, очеркни стол тортмасига солиб қўйди. Эртаси куни эрталаб, Теша Сайдалиев кўтаринки бир руҳ билан хонага кириб келди. Пальтосини осиб қўйиб, ҳамма билан кўришиб чиқди. Папкасидан қўлёзмани олиб менга қайтарар экан;
— Беҳуда эмас экан гапларингиз. Уни албатта чиқаришимиз керак. Бундай нарсалар ҳамиша келиб ётгани йўқ,-деди.
— Бунинг устига, биз янги бир ижодкорни кашф этган бўламиз,-дедим мен.
— Ҳаммасидан ҳам шуниси муҳим,- деди шоир.

Хуллас, қай бир куни газетанинг навбатдаги сони режалаштирилаётганида Теша Сайдалиев «Она тупроқ қўшиғи» ҳақида гап очибди.
— Ўзим кўрдим, катта нарса экан. Журналбоп нарсани газетада бериб бўлмайди. Қолаверса, обкомдан гап эшитиб қолиш ҳам мумкин. Биз газетадан фақат долзарб масалаларга ўрин беришимиз керак, — депти муҳаррир, —

Юрт тарихини, аждодларимиз ҳаётини минг йилликлар қатидан ковлаб топиб, мароқ билан ёзади-ю, бундай асар нега энди долзарб бўлмас экан? Алишер Навоий, Мирзо Бобурлар, уларнинг асарларидаги қаҳрамонлар образи ҳамон биз билан ҳамоҳанг. Тўмарис, Широқ, Спитаменларнинг ёвга қарши курашда кўрсатган жасоратлари кўз ўнгимизда ҳамон кеча бўлиб ўтгандек гавдаланади.

Шўролар даврида муайян соҳада анча узоқ ишлаган кишилар нафақа ёшига яқинлашиб қолганда катта маош оладиган ишларга кўчирилар эди. Бу нарса унга нафақага имтиёзли чиқиш имконини берарди. Абдулла Лутфиллаев ҳам бизга мана шу йўл билан раҳбар бўлиб келганди. У ўзи зўр журналист бўлмагани ҳолда ғалати ишлари билан ижодий ходимларнинг ғашига тега бошлади. Натижада муҳарририятда ишловчиларнинг етмиш фоизи унга қарши бош кўтарди. Ходимлар томонидан ёзилган шикоят-ариза обкомнинг биринчи котиби марҳум Нуриддин Муродов иштирокида муҳокама қилинди. Аммо Тошкентда А. Лутфиллаевнинг орқаси мустаҳкам экан. Ўшанда уни ишдан олдириш ҳақидаги бизнинг саъй-ҳаракатимиз бекор кетганлигини афсус билан айтиб ўтаман, холос.

Менгзиё Сафаровнинг очерки хусусида Теша Сайдалиевнинг таклифи ўтмагач, мен бу очеркни таҳририятнинг барча аъзоларидан ўқиб чиқишларини илтимос қилдим. Орадан ҳафта-ўн кун ўтгач, ижодий жамоа ўртасида шундай кўтаринки руҳ пайдо бўлдики, барча шу асар ҳақида завқ-шавқ билан гапира бошлади.

Март ойининг бошларидан очеркни газетада боса бошладик. А. Лутфиллаевнинг кўпчиликка ён беришдан бошқа иложи қолмаганди. Ҳозир аниқ эслолмайман. «Она тупроқ қўшиғи» газетанинг 12-15 сонида босилгандай бўлди, шекилли.

Хуллас, очерк газетада тўла босилиб бўлди. Аммо очерк муаллифини ҳамон танимасдик. Ўша йилнинг август ойида меҳнат таътилига чиқиб, кўп вақтимни ўқиган, ўсиб-улғайган жойим Денов шаҳрида ўтказдим. Бир куни туман газетаси «Ғалаба учун» таҳририятига кириб, сариосиёлик журналист Маъмуржон Ботиров билан учрашиб қолдим. Гап орасида ундан Менгзиё Сафаровни таниш-танимаслигини сўрадим.

— Танийман, биламан у одамни,- деди Маъмуржон. — Ўқитувчи эди, тарих фанидан дарс берарди. Бечоранинг бошига кўп ишлар тушди. Уни охир-оқибат, ишлаб турган жойидан бадарға қилдилар. Район халқ маорифи бўлими ҳам, райком ҳам уни негадир ёмон кўради. Яқинда кўрган эдим. Тошкентга кетмоқчи эканлигини айтди.
-Нега бундай бўлди, ахир ҳам археолог, ҳам тарихчи-ку? Тарих фанидан дарс беришга хақли.
— У дарсларини ноанъанавий тарзда ўтар экан.
— Яъни, қандай?
— Буни мен сизга тушунтириб беролмайман.

Бу гапларнинг сабаби кейинчалик маълум бўлди. Менгзиё Сафаров ўз дарсларини ўша йилларда энди куртак отиб келаётган Липетекик методи асосида ўта бошлаган. Дарс беришнинг бу усули Украинада туғилган бўлиб, ўқитувчи синфга кириши билан ўтган дарс мавзуи бўйича ўқувчилар билимини баҳолашни алоҳида ўқувчидан сўраб эмас, балки савол-жавоб асосида болаларни ялпи жалб этиб бажарар экан. Бунда ўтган дарс мавзуи мунозарага айланиб кетади. Дарсда ўқувчиларнинг фаоллиги ошиб, бири иккинчисини тўлдириб боради. Сўнгра ўқитувчи мавзуни якунлаб, доскага янги дарс темасини ёзади ва ўқувчиларга дарсликдан шу темани ўқиб чиқишни топширади. Болалар янги дарс темасини ўқиб чиққач, яна савол-жавоб, мунозара бошланиб кетади. Охирида ўқитувчи темани якунлайди. Бу методнинг афзаллиги шундаки, агар эски усул бўйича ўқитувчи 2-3 ўқувчининг билимини баҳолаган бўлса, бунда 10-15, ҳатто ундан кўп ўқувчининг билимини баҳолади. Ўқувчи дарс мазмунини яхши эслаб қолади ва уйда дарс тайёрлашга ҳожат бўлмайди.

Бу янгилик мактаб маъмуриятига ҳам, район халқ маорифи бўлими ва райкомдагиларга ҳам маъқул бўлмай, М.Cафаров муҳокама объектига айланиб кетади. Можаро узоқ давом этади ва унга ўқувчиларга тарих фанидан таълим бериш тақиқлаб қўйилади.

Кейинчалик Украинада яралган бундай дарс бериш услуби собиқ шўролар мамлакатидаги барча мактабларда кенг оммалашиб кетди.

— Сизга бир илтимосим бор, — дедим Маъмуржон Ботировга, — Менгзиё Сафаровга учраб, 1 сентябр куни Термизга бориб, менга учрашини айтсангиз.

 1965 йил 1 сентябр куни мусаҳҳиҳ қизларимиздан бири мени кўчада биров сўраб турганлигини айтди. Чиқдим. Қаршимда ўрта бўйли, на ориқ, на семиз, қангшари кенг, ясси юзли, қошлари бир-бирига чатишиб кетган, ўзим тенги, бир йигит турарди. Кўришдик, сўрашдик. У ўзини Мензиё Сафаров деб таништирди. Мен уни тўғри Теша Сайдалиевнинг хонасига (Теша ака бу вақтда муҳаррир ўринбосари, мен у кишининг ўрнига маънавият бўлими мудири бўлгандим) бошлаб кирдим.
-Теша ака, бу киши «Она тупроқ қўшиғи» нинг муаллифи Менгзиё Сафаров бўладилар. Мен уни сизларнинг номингиздан ишга таклиф қилгандим, — дедим узрли оҳангда.
— Ҳозир ваканция ҳам йўқ… — деди Теша ака ва телефондан тегишли рақамни тера бошлади. — Омина опа, илтимос, менинг олдимга бир кирсангиз?

Омина Баҳодирова хатлар бўлимининг мудираси бўлиб, кадрлар иши ҳам унга юклатилган эди. Омина опа кириши билан Теша ака сўради;
— Опахон, бизда бирон бир бўш иш ўрни борми?
— Ижодий ходимлик бўйича йўқ. Бироқ таржимонлик штати бўш турибди.

Менгзиё Сафаровга гарчи таржимон, деб буйруқ берилган бўлса-да, ундан адабий ходим сифатида фойдаланилди. Ўша ойнинг ўзидаёқ у ижарага уй топиб, оиласини Термизга кўчириб келди.

Яна нимасини айтай. Бўлган гап шу. Теша Сайдалиев билан Менгзиё Сафаров туфайли Сурхон воҳасида адабий муҳит янада жонланди.

Toshtemir Turdiev
SAMIMIY SATRLAR SOHIBI

“Ishonch bilan ayta olamanki, – degan edi akademik shoir G’afur G’ulom, — she’riyatimizga dadil, didli, ravshan va dono ijodkorlar kirib kelmoqda. Ular men boshlagan she’rni davom ettiradi. Yozolmagan satrlarimni yozadi. Husniddinni yoki Erkinni aytaymi, Tesha Saydalievni yoki Hamid Nuriyni tilga olaymi yoki boshqalarni, qisqasi, hammasida kishini o’ziga jalb qiluvchi nimadir bor!”

Ko’rinib turibdiki, alloma shoir bir guruh salohiyatli ijodkorlar qatorida Tesha Saydaliev nomini ham alohida mamnuniyat bilan tilga olar ekan “yozolmagan satrlarimni yozadi” degan bashoratida o’z faoliyatining davomchisini ko’rayapti.

Afsuski, shunday ishonch yuklangan, jo’shqin kayfiyatli kuychi 1972 yil 13 oktyabrda bir kam qirq yoshida halok bo’ldi. Fojea shu qadar tez yuz berdiki, bu haqdagi xabar uning qo’shiqlari radio orqali yangrab, she’rlari, hamshaharlari to’g’risidagi ocherk, lavhalari gazetalarda ketma-ket chop etilayotgan kunlarga to’g’ri keldi. Shoirning qalami, ish stoli, boshlab qo’ygan she’rlari, mutolaa qilinayotgan kitoblari, asarlarining qahramonlari, muharrirlik qilayotgan gazetasi, xullas, hamma ishlari, hamma tanish kishilari bir muddat og’ir yuk ostida qolgandek bo’ldi. Yo’q, bu yuk, bu ayriliq yukini bir muddat emas, do’stlari o’z yelkalarida uzoq vaqt titrab, tuyib turishdi.

Xalq nazariga tushish, e’tiboriga musharraf bo’lish hammaga ham muyassar bo’lavermaydi. Ijodkorni o’sha darajaga ko’taradigan kuch uning tug’ma qobiliyatidan tortib, tinimsiz izlanishiyu tirishqoq mehnati.

Tesha Saydaliev ijodiy izlanishi boshqa ko’pgina qalam ahli faoliyatida yuz berganidek, maktab partasida boshlandi. Farqi shuki, o’sha maktab o’quvchisining birinchi she’riyoq, respublika gazetasida, ko’rinarli sahifada e’lon qilindi, kishining qobiliyati uchun bundan ham katta ishonch bormi? Ha, uning dastlabki she’ri yoshlar gazetasida chop etilgandi. Bu unga yuqori kayfiyat, jo’shqin ehtiros, g’urur, o’z ishiga ishonch, baxsh etgandi.

Shoir eng haroratli asarlarini, asosan, Samarqand Davlat universtitetining filologiya fakul`tetida o’qib yurgan kezlarida bitdi. Samarqand va uning odamlarini tarannum etgan “Yoshliging”, “Samarqand himmati”, “To’yda”, “Atalgan so’zlar”, “Yonma-yon”, “Bir kun gul g’unchasini taqib o’tding, sen” kabi she’rlariyu “Ajoyib kishilar” turkumi shu maskanda yozildi. U o’quvchilarga birinchi she’rlar to’plami “Tuhfa”ni ham shu yerda taqdim etdi. Yozuvchilar uyushmasi a’zoligiga ham shu yerda qabul qilindi. Chunki, o’smirlik va navqiron umrining asosiy qismi shu yerga to’g’ri keldi. SamDUni tugatgach, viloyat gazetasida ijodiy hodim bo’lib ishladi. Bu yerda uning ajoyib safdoshlari, maslahatdoshlari bor edi. D. Fayziy, N. Narzullaev, B. Boyqobilov, X. Karimov, S. Oripov kabi shoirlar, S. Mirzaev, X. Doniyorov, N. Shukurov, S. Shermuhamedov kabi olimlar davrasining faol qatnashchisi bu yerdan osonlikcha ko’ngil uzib keta olmadi. Qachonki, ona shahri Termiz uni o’zida ishlashga chaqirganda, bu taklifni ham rad etolmadi. Bu joyni ko’pdan qumsardi, davralarda tug’ilgan maskani va odamlari bilan faxrlanib, gulgun yonib yurakdan kuylardi.

Shoir oltmishinchi yillarning boshlarida Termiz shahriga, viloyat gazetasiga ishga keldi. Adabiy harakatchilikni boshlovchilardan biri sifatida yosh ijodkorlarga ko’maklashdi. R. Abdullaeva, M. Safarov, CH. Yoqubov, A. Hasanov, M. Xanjarov kabi yoshlarning dastlabki asarlarini gazetaga tayyorlab tushira boshladi. Bu himmat esa, navnihol boshlovchilarda ijodga ixlos uyg’otdi.

Tesha Saydaliev gazetada ishlash bilan bir vaqtda, O’zbekiston Yozuvchilar uyushmasi viloyat bo’limiga mas’ul kotiblik vazifasiga tayinlandi. Bu vazifada umrining oxirigacha faoliyat ko’rsatdi. Shoirning asarlari ko’pgina yozuvchilar va adabiyotshunos olimlar tomonidan tadqiq qilingan. Ular ajoyib ijodkor faoliyatidagi ayrim kamchiliklarni e’tirof etish bilan bir qatorda, uning o’ziga xos fazilatlarini ham alohida ko’rsatib o’tganlar. O’zbekiston xalq shoiri Normurod Narzullaev “Hayot qo’shig’ini aytib…” maqolasida uqtiradi: “Shoir Tesha Saydaliev ijodida intim lirik she’rlar alohida o’rin tutadi. Bu she’rlarning barchasiga xos fazilat shuki, ularda niyati xolis, muhabbati sof yigit-qizlar kuylanadi. Sevgida hammaga o’rnak bo’lish nidosi yangraydi”. Qarang, bu o’rinda keltirgan misolimizda ham fikrlar lo’nda, tashbehlar sodda va ravon. Bu esa, she’rda aniq mazmun ahamiyat kasb etgan:

Ishqim avval bo’lsa ham uchqun
Harorati jon edi tanga.
Sirlashdimi senda o’sha kun
Bu uchqundan yondi alanga.
Alangaki tolmas qo’l bilan
Senga bog’lab qo’ydi dilimni.
Shu alanga so’nmas bir umr,
Yoritadi hayot yo’limni.

O’zbekiston Qahramoni Ozod Sharofiddinov shunday yozadi: “Tesha Saydalievning ko’pchilik she’rlarida
… jo’shqin lirizm kuchli ehtiros va chinakam yoshlik temperamenti bilan qo’shilib ketgan. Bu jihatdan, ayniqsa, uning “Qayna, yurak” she’ri diqqatga sazovor. Shoir bu she’rida ham boshqa she’rlaridagi kabi soddalikka intiladi. Murakkab va mavhum metaforalar qidirmaydi, she’rga tumtaroq bezak bermaydi. Ammo, u shunday jo’shqin va haroratli misralar tuzadiki, ulardagi jo’shqinlik yuksak poetik kayfiyat tug’diradi”.

“Tesha Saydaliev uchun xos xususiyatlaridan biri shundaki, – deb yozgan edi uning “Tuhfa” she’rlar to’plami haqidagi taqrizida filologiya fanlari doktori Mahmudali Yunusov – u ba’zi yoshlarda uchragani kabi biror munosabat tufayli she’rlar yozmay, o’zini to’lqinlantirgan, qattiq hayajonga solgan hodisalar to’g’risida yozadi”.

Bu bir jihatdan haq gap. Shoir nimasi bilandir nigohini tortgan narsalarni uzoq kuzatadi, tekshiradi, muhim shtrixlarni nomuhimlaridan ajratadi, farq qiladi, mavzuning ahamiyatini aniqlagach, sodda, ixcham bandlarda o’z hissiyotlarini naqshlaydi.

Tesha Saydaliev ijodining mavzui Gyotening “Har bir yozuvchi o’z asarida ma’lum darajada o’zini aks ettiradi”, degan dono gapini eslatadi. Binobarin, bu gap yodga olayotgan ijodkorimizga ham ozmi-ko’pmi xosdir. E’tibor bering. Shoir Termizda tug’ildi. “Termizdanman” she’rini yozdi. Samarqandda tahsil oldi. Samarqand haqida qator she’rlar, turkum yaratdi. Umrining asosiy qismi Surxon mintaqasida o’tdi. “Surxon sadolari” kitobi yuzaga keldi. Bu ajoyib mintaqaning odamlari yuragidan joy oldi. Shoir ularga bag’ishlab “Sen o’tgan ko’chalarda”, “Izlar”, “Do’stlarim” kabi she’rlarini bitdi. Va, nihoyat, gazeta-jurnallar ham uning hayot tezligida charx urayotgan hayolini jalb qildi. “Fazogir Vatan”, “Shodiyona”, “Ko’zlarimga yo’lamas uyqu” asarlari shu boisdan dunyoga keldi. Bular badiiy jihatdan puxta yozilgan.

Fikrimizga dalil tarzida ushbu satrlarga e’tibor beraylik:

Bir kun gul g’unchasin taqib o’tding, sen,
Bir kun hayo bilan boqib o’tding ,sen.
Bir kun daryo kabi oqib o’tding ,sen,
Har gal ishq gulxanin yoqib o’tding, sen.
Bilmayin, qandayin ko’yga qoldim, men,
Bilay deb, o’zimni o’yga oldim, men
Bu ne deb, tunlari o’yga toldim, men
Qalbimning urushin kuyga soldim, men.

She’r shu xilda davom etadi. Tinglayapsizmi, musiqaday eshitilayapti. Naqadar tiniq eshitilayapti.

Shoirning arxividan “Laylining maktublari” degan qissa qo’lyozmaligicha topildi. Buning ustiga, u hali tugallanmagan ekan. Ayrim boblarini gazetxonlarga taqdim etgan viloyat gazetasining sharhlab yozishicha, shoir bu asarni yozishga astoydil kirishgan. Ijodda o’ziga ma’lum darajada malaka, tajriba paydo bo’lganligiga ishonch yaralgandan so’nggina, nasriy asar yozishni boshlagan. Xat shaklida tarkib topgan mazkur qissada Laylining hayotga bo’lgan munosabati, o’zini tutishi, qobiliyati xatdan-xatga o’tgan sari ochilib boradi. Ijodkor ikki yoshning sevgisi bahonasi bilan hayotiy masalalarni o’rtaga tashlar ekan, poyoniga yetkazmasdan chala qolgan arxivdan Laylining bor-yo’g’i yigirma xati topildi.

Muallif asarni bundan keyin qanday tartibda davom ettirmoqchiligi noma’lum. Ma’lumi shuki, “Laylining maktublari”dan birida, Majnunning maktublari ham eslatilgan. “Majnunning maktublari” kompozitsion qanday qurilmaga ega bo’lishi kerak edi, bu haqda ham muallifning niyati noma’lum. Ma’lumi shuki, uni Laylining xatlari bilan birlashtirish masalasi ko’ndalang bo’lib turibdi. “Laylining maktublari”dan shunchaki xabardor qilish maqsadida emas, balki asarning ruhini berish, oz bo’lsa ham uning haqida o’quvchiga tasavvur qoldirish niyatida, undan “Beshinchi maktub”ini keltirish bilan qifoyalanamiz. Balki, bu xat gaplarimizdan ham ko’ra, o’quvchilarga muhimroqdir.

“Jonim, Asilim! Shuncha vaqt o’tibdi. Vaqtning buncha tez o’tishini qarang-a! Ish bilan bo’lib, odam hech bilmaskan. Yangi yilni yaxshi o’tkazibsiz, xursandman. Sog’ligimni so’rabsiz. Shukur, hozir yaxshi xis etayapman o’zimni. Ruhim ham tetik, ish qobiliyatim ham yomonmas, kayfiyatim ham. Hammasi o’tib ketdi. Endi bunday bo’lishiga yo’l qo’yish hech mumkinmas. “07”ni eslasam uyalaman. Kulmasmikansiz ustimdan? Shu xavotirlik hissi meni ko’p qiynaydi. Faqat… mening ishonchim mehriga tupurmasangiz, bas. Voy, nimalar deyapman. Uzr. Qo’rqaman-da. Meni tushunasiz, to’g’ri tushunasiz, deb o’ylayman. She’rlarimning barini-bir joyga to’pladim. Sizdan qattik iltimos qilaman, qattiqqul redaktor bo’lsangiz, Zulfiya opa menga yozgan bir maktublarida: “Daraxtning har guli ham meva beravermaydi”, degan edilar. Mening yozgan she’rlarimning ko’pchiligi ana shunaqa: yel tursa uchib ketadigan, mag’izga ega bo’lgan nafis she’rlar deyarli yo’q.

Lekin, men siz bilan bo’lgan do’stlikdan biror qora manfaat izlayotganim yo’q, gapning ochig’i-da. Shuning uchun sizning haqqoniy va qat’iy fikrlaringizni kutaman. Haqiqat va tanqidni tan olish poeziyada o’sishning yagona yo’li, “Lola”ning boshqa nusxasi yo’q, ma’qul bo’ladimi hali, yo’qmi, deb, mashinkada bostirmadim ham. Qat’iy hukmingizni kutaman. Agar shoir sifatida ma’qullasangiz, unga ham beraman: ishlayman, nashr ettiraman.

Agar mumkin bo’lsa, o’n kun ichida ko’rib chiqib, mulohazalaringizni yozib yuborsangiz, keyin men ularni (she’rlarimni) mashinkada bostirsam. Agar mumkin bo’lsa, she’rlarimni ham qaytarib yuborsangiz, malol kelmaydimi, jonim?

Mening qimmatligim! Ba’zan yuragimning sog’inchini qondirish uchun nima qilish kerak, deb o’ylab qolaman. Sizni topib, yuragimga joylab olgim kelar. Siz bunday sog’inmasangiz kerak. Shunday o’ylab, ba’zan qo’rqib ketaman. Mening bu sevishlarim sizga og’ir botmasmikan, “nadoedat`” qilmasmikan?

Sizning mehr bilan balqib turgan nurli yuzingizdan, payvasta qoshlaringizdan, ko’zingizdan mehr bilan, ohista o’paman. Sizni quchib,Laylingiz!”

Tesha Saydaliev merosini o’rganish lozim. Uning ijodi shunga munosib.

Xurram MAQSADQULOV
UMRLAR BO’LADIKI…

1965 yilning fevral` oyi edi. Maydalab qor yog’ardi. Odatdagi ish kuni boshlanib ketgan. Choshgoh payti. Xonada kamina va ikkala Ahmad bobo-Tillaev va Muxtarullin odati bo’yicha bir dona qipqizil sabzini cho’ntak korchasi bilan archib, kars ettirib tishlar ekan, dedi:
— Sabzi yegin, suv ichgin, semirmasang menga kel.-U sabzidan tag’in bir tishlam olib, qo’shig’ini yana takror qildi:-sabzi yegin, suv ichgin, semirmasang…
— Bas qil endi, Ahmad, shu diydiyongni. Jonga tegdingku axir! – so’ngra menga qarab:
— Har kuni shu ahvol…Medasiga tegmaydi,-dedi.

Men Ahmad Muxtarullinga xayrixohlik bilan bosh irg’ab qo’ydim. Ularning ikkisi ham ikkinchi jahon urushi qatnashchilari bo’lib, Tillaev frontlarda jang qilgan, Muxtarullin esa Erondagi sovet qo’shinlari safida urush tugashiga qadar nemislarning yo’lini poylab yotgan. Muxtarullin urushdan keyin qaytgach, dastlab matlubot sohasida ishlagan, keyin azbaroyi qiziqishi tufayli matbuotga o’tgan. Tillaev bo’lsa Sherobod raykomida ishlab qartaya boshlagach, uni «Ilg’or Surxon uchun» gazetasiga o’tkazib yuborishgan.

Xonaga Tesha Saydaliev kirib, ko’zlarini yarim yumgan holda barchamiz bilan ko’rishib chiqdi. So’ngra stolimga katta bir banderolni shap ettirib tashlar ekan:
— Buni o’qib chiqing,-dedi va Ahmad Tillaevga qarab olib, miyig’ida bir jilmayib qo’ydi. U bo’lsa, adashining so’zlariga parvo qilmasdan shiddat bilan sabzi chaynardi. Tesha akaning hazillashgisi keldi, shekilli, deraza tokchasida turgan suv to’la grafin bilan —stakanni olib, Tillaevning oldiga qo’ydi va:
—  Suv ichishni unutmang, kapitan, aks holda, sabzidan foyda yo’q,-dedi.

Muxtarullin qornini ushlab kula boshladi. Unga qo’shilib, men ham kulishga tushdim. Tesha aka bo’lsa askiyachilarga xos tarzda sharaqlatib kulardi.

Eshik qiya ochilib, muharrir Abdulla Lutfillaev mo’raladi. Kulishni bas qildik, muharrir kirib, «nima gap o’zi?» degandek, hammamizga bir-bir qarab chiqdi va keyin stoldagi banderolni salmoqlab ko’rdi-da, ichidagi narsani olib, sarlavhasini o’qidi:
—  «Ona tuproq qo’shig’i». Tarixiy ocherk. Mengziyo Safarov degan kishi yozgan. Katta narsa ekan. Avtor kim o’zi, taniysizlarmi?-deb so’radi mendan va Saydalievga ham qarab oldi.
—  Yo’q, bilmaymiz,-dedik ikkalamiz ham baravariga.
— Katta narsa ekan,-dedi u tag’in.- Bunday katta narsalar oblast` gazetasiga to’g’ri kelmaydi,-dedi-da, chiqib ketdi.

Shu kuni oxirida men bu qo’lyozmani uyda o’qish uchun o’zim bilan birga olib ketdim. Agar xotiram pand bermasa, qo’lyozma mashinkada bosilgan 50-60 sahifalik hajmda edi. Uni o’qib chiqqanimdan keyin uzoq o’ylanib qoldim. Meni lol etgan narsa, avvalo uning mahorat bilan yozilgani bo’lsa, ikkinchidan, Surxon vohasining nihoyatda boy tarixga ega ekanligi bo’ldi. Ajabo, tarixchilarning hamisha qizg’in baxslariga sabab bo’lib kelgan Baktriya /keyinchalik Yunon-Baqtriya/ Kushon, Chag’oniyon davlatlarining poytaxtlari boshqa joylarda emas, balki o’zimizning vohamizda joylashgan ekan. Ocherkda yurtimiz nafaqat insoniyatning beshigi — Teshiktosh g’oridan topilgan neandertal bolaning bosh chanog’i timsolida/, hatto ko’hna dunyoning madaniyat naqadar gullab-yashnagan joylaridan biri ekanligi ishonchli dalillar asosida isbotlab berilgan edi.

Ma’lumki, o’tgan asrning 60-yillari oxiri va 70-yillari boshlarida Surxon vohasida arxeologik qidiruv ishlari avj olib ketdi. Natijada Xolchayon yodgorligi qadim Baqtriyaning tepaligi buyuk Kushon davlatining poytaxtlari, Sinadagi Kofirqal’a Aleksandr Makedonskiyning aqlu xushini olgan go’zal Roksana /Roxshanak/ning vatani bo’lib chiqdi.

Tarix tilga kirganda ijodkor odam tek o’tira oladimi. Bundan tashqari, o’sha geologik qidiruv ishlarida M.Safarovning o’zi ham amaliyotchi talaba sifatida faol ishtirok etgan. Uning «Ona tuproq qo’shig’i» tarixiy ocherki ana shu qidiruv ishlari xulosalaridan kelib chiqib yozilgan. U badiiy publitsistika. Chunki unda ilmiylikdan ko’ra, badiiylik ustun turadi. Gazetxonlar uni katta qiziqish bilan o’qib, ularning qalb-qalbida ona yurtlariga, qadim ajdodlariga nisbatan iftixor tuyg’ulari uyg’onishini chuqur his etdim. Biroq bu narsa gazeta yuzini ko’ra olarmikan? Muharrirning so’zlarini eslab, yana o’yga toldim. Og’ir o’ylar og’ushida qanday uxlab turganimni ham eslolmayman.

Ertalab ishga borsam, Tesha aka hali kelmagan ekan. Qo’lyozmani shoirning stoli ustiga tashlab, o’z ishlarim bilan mashg’ul bo’ldim. Uzun ichakday cho’zilib, avval qariyalar, so’ngra Tesha aka ham kelib qoldi. U qo’lyozmani stolga tap-tap urib, yaxshilab taxlar ekan, so’radi:
— Qanday? Pichoqqa ilinadimi o’zi?
— Menga ma’qul bo’ldi. O’zingiz ham bir o’qib chiqsangiz yomon bo’lmasdi.
— Sizga yoqqan bo’lsa, bo’lgani. Men gazetadan o’qib olaveraman. Boblarni alohida-alohida qilib terishga tushiravering.
— Bu oson bo’lmaydi, Tesha aka. Avval kelishib olish kerak. Shuning uchun ham o’qib chiqing,-dedim. -Rejalashtirish oson bo’lmaydi. Muharrirning so’zlarini eshitdingiz…

Shu bilan bu haqdagi gapimiz tugadi. Tesha aka «mayli, o’qisam o’qiganim bo’lsin», deganday bosh silkib, ocherkni stol tortmasiga solib qo’ydi. Ertasi kuni ertalab, Tesha Saydaliev ko’tarinki bir ruh bilan xonaga kirib keldi. Pal`tosini osib qo’yib, hamma bilan ko’rishib chiqdi. Papkasidan qo’lyozmani olib menga qaytarar ekan:
— Behuda emas ekan gaplaringiz. Uni albatta chiqarishimiz kerak. Bunday narsalar hamisha kelib yotgani yo’q,-dedi.
— Buning ustiga, biz yangi bir ijodkorni kashf etgan bo’lamiz,-dedim men.
— Hammasidan ham shunisi muhim, —  dedi shoir.

Xullas, qay bir kuni gazetaning navbatdagi soni rejalashtirilayotganida Tesha Saydaliev «Ona tuproq qo’shig’i» haqida gap ochibdi.
— O’zim ko’rdim, katta narsa ekan.  Jurnalbop narsani gazetada berib bo’lmaydi. Qolaversa, obkomdan gap eshitib qolish ham mumkin. Biz gazetadan faqat dolzarb masalalarga o’rin berishimiz kerak, — depti muharrir.

Yurt tarixini, ajdodlarimiz hayotini ming yilliklar qatidan kovlab topib, maroq bilan yozadi-yu, bunday asar nega endi dolzarb bo’lmas ekan? Firdavsiy, Navoiy, Mirzo Boburlar, ularning asarlaridagi qahramonlar obrazi hamon biz bilan hamohang. To’maris, Shiroq, Spitamenlarning yovga qarshi kurashda ko’rsatgan jasoratlari ko’z o’ngimizda hamon kecha bo’lib o’tgandek gavdalanadi.

Sho’rolar davrida muayyan sohada ancha uzoq ishlagan kishilar nafaqa yoshiga yaqinlashib qolganda katta maosh oladigan ishlarga ko’chirilar edi. Bu narsa unga nafaqaga imtiyozli chiqish imkonini berardi. Abdulla Lutfillaev ham bizga mana shu yo’l bilan rahbar bo’lib kelgandi. U o’zi zo’r jurnalist bo’lmagani holda g’alati ishlari bilan ijodiy xodimlarning g’ashiga tega boshladi. Natijada muharririyatda ishlovchilarning yetmish foizi unga qarshi bosh ko’tardi. Xodimlar tomonidan yozilgan shikoyat-ariza obkomning birinchi kotibi marhum Nuriddin Murodov ishtirokida muhokama qilindi. Ammo Toshkentda A.Lutfillaevning orqasi mustahkam ekan. O’shanda uni ishdan oldirish haqidagi bizning sa’y-harakatimiz bekor ketganligini afsus bilan aytib o’taman, xolos.

Ocher xususida Tesha Saydalievning taklifi o’tmagach, men bu ocherkni tahririyatning barcha a’zolaridan o’qib chiqishlarini iltimos qildim. Oradan hafta-o’n kun o’tgach, ijodiy jamoa o’rtasida shunday ko’tarinki ruh paydo bo’ldiki, barcha shu asar haqida zavq-shavq bilan gapira boshladi.

Mart oyining boshlaridan ocherkni gazetada bosa boshladik. A.Lutfillaevning ko’pchilikka yon berishdan boshqa iloji qolmagandi. Hozir aniq eslolmayman. «Ona tuproq qo’shig’i» gazetaning 12-15 sonida bosilganday bo’ldi, shekilli.

Xullas, ocherk gazetada to’la bosilib bo’ldi. Ammo ocherk muallifini hamon tanimasdik. O’sha yilning avgust oyida mehnat ta’tiliga chiqib, ko’p vaqtimni o’qigan, o’sib-ulg’aygan joyim Denov shahrida o’tkazdim. Bir kuni tuman gazetasi «G’alaba uchun» tahririyatiga kirib, sariosiyolik jurnalist Ma’murjon Botirov bilan uchrashib qoldim. Gap orasida undan Mengziyo Safarovni tanish-tanimasligini so’radim.

— Taniyman, bilaman u odamni,- dedi Ma’murjon. -O’qituvchi edi, tarix fanidan dars berardi. Bechoraning boshiga ko’p ishlar tushdi. Uni oxir-oqibat, ishlab turgan joyidan badarg’a qildilar. Rayon xalq maorifi bo’limi ham, raykom ham uni negadir yomon ko’radi. Yaqinda ko’rgan edim. Toshkentga ketmoqchi ekanligini aytdi.
— Nega bunday bo’ldi, axir ham arxeolog, ham tarixchi-ku? Tarix fanidan dars berishga xaqli.
— U darslarini noan’anaviy tarzda o’tar ekan.
— Ya’ni, qanday?
— Buni men sizga tushuntirib berolmayman.

Bu gaplarning sababi keyinchalik ma’lum bo’ldi. Mengziyo Safarov o’z darslarini o’sha yillarda endi kurtak otib kelayotgan Lipetekik metodi asosida o’ta boshlagan. Dars berishning bu usuli Ukrainada tug’ilgan bo’lib, o’qituvchi sinfga kirishi bilan o’tgan dars mavzui bo’yicha o’quvchilar bilimini baholashni alohida o’quvchidan so’rab emas, balki savol-javob asosida bolalarni yalpi jalb etib bajarar ekan. Bunda o’tgan dars mavzui munozaraga aylanib ketadi. Darsda o’quvchilarning faolligi oshib, biri ikkinchisini to’ldirib boradi. So’ngra o’qituvchi mavzuni yakunlab, doskaga yangi dars temasini yozadi va o’quvchilarga darslikdan shu temani o’qib chiqishni topshiradi. Bolalar yangi dars temasini o’qib chiqqach, yana savol-javob, munozara boshlanib ketadi. Oxirida o’qituvchi temani yakunlaydi. Bu metodning afzalligi shundaki, agar eski usul bo’yicha o’qituvchi 2-3 o’quvchining bilimini baholagan bo’lsa, bunda 10-15, hatto undan ko’p o’quvchining bilimini baholadi. O’quvchi dars mazmunini yaxshi eslab qoladi va uyda dars tayyorlashga hojat bo’lmaydi.

Bu yangilik maktab ma’muriyatiga ham, rayon xalq maorifi bo’limi va raykomdagilarga ham ma’qul bo’lmay, M.Cafarov muhokama ob’ektiga aylanib ketadi. Mojaro uzoq davom etadi va unga o’quvchilarga tarix fanidan ta’lim berish taqiqlab qo’yiladi.

Keyinchalik Ukrainada yaralgan bunday dars berish uslubi sobiq sho’rolar mamlakatidagi barcha maktablarda keng ommalashib ketdi.

-Sizga bir iltimosim bor, — dedim Ma’murjon Botirovga, — Mengziyo Safarovga uchrab, 1 sentyabr kuni Termizga borib, menga uchrashini aytsangiz.

 1965 yil 1 sentyabr kuni musahhih qizlarimizdan biri meni ko’chada birov so’rab turganligini aytdi. Chiqdim. Qarshimda o’rta bo’yli, na oriq, na semiz, qangshari keng, yassi yuzli, qoshlari bir-biriga chatishib ketgan, o’zim tengi, bir yigit turardi. Ko’rishdik, so’rashdik. U o’zini Menziyo Safarov deb tanishtirdi. Men uni to’g’ri Tesha Saydalievning xonasiga (Tesha aka bu vaqtda muharrir o’rinbosari, men u kishining o’rniga ma’naviyat bo’limi mudiri bo’lgandim) boshlab kirdim.

— Tesha aka, bu kishi «Ona tuproq qo’shig’i» ning muallifi Mengziyo Safarov bo’ladilar. Men uni sizlarning nomingizdan ishga taklif qilgandim, -dedim uzrli ohangda.
— Hozir vakantsiya ham yo’q…-dedi u va telefondan tegishli raqamni tera boshladi. — Omina opa, iltimos, mening oldimga bir kirsangiz?

Omina Bahodirova xatlar bo’limining mudirasi bo’lib, kadrlar ishi ham unga yuklatilgan edi. Omina opa kirishi bilan Tesha aka so’radi;
— Opaxon, bizda biron bir bo’sh ish o’rni bormi?
— Ijodiy xodimlik bo’yicha yo’q. Biroq tarjimonlik shtati bo’sh turibdi.

Mengziyo Safarovga garchi tarjimon, deb buyruq berilgan bo’lsa-da, undan adabiy xodim sifatida foydalanildi. O’sha oyning o’zidayoq u ijaraga uy topib, oilasini Termizga ko’chirib keldi.

Yana nimasini aytay. Bo’lgan gap shu. Tesha Saydaliev bilan Mengziyo Safarov tufayli Surxon vohasida adabiy muhit yanada jonlandi.