Ўзбек адабиётида таржимачилик тараққиёти қадим илдизларга бориб тақалиши ҳеч кимга сир эмас. 20-йиллар мана шу қадимиятнинг энг муҳим саналарини ўзида жамлаган бир даврдир. Бу даврда таржимашунослик ва таржима танқидчилиги билан шуғулланиш иши ошланди, таржимага оид бир танқидий мақолалар ва ахборотлар газета ва журналларда босилиб турди. 1918-йилда Тошкентда бўлиб ўтган Туркистон коммунистларининг I сездида русча материалларни ўзбек ва бошқа Ўрта Осиё тилларига таржима қилиш ҳамда бу тиллардаги материалларни рус тилида бериш масаласи қўйилди.
ЎТГАН АСРНИНГ 20-ЙИЛЛАРИДА ТАРЖИМА БЎЛГАН
АСАРЛАРГА МУЛОҲАЗАЛАР
Саодат Файзиева
Саодат Файзиева 1992-йил 11-июлда Бухоро вилояти Олот туманида туғилган. 2009- йил тумандаги физика- математикага ихтисослаштирилган 31-ИБМИни тугатган. Ҳозирда Ўзбекистон Миллий университетининг ўзбек филологияси факултетида теҳсил олмоқда. Шеърлари ва мақолалари матбуотда чоп этилган, шунингдек, «Хуршид Даврон кутубхонаси» сайтида ҳам эълон қилинган .
Адабиёт майдонида таржима борасида:”Таржима бу-қандайдир учинчи адабиёт”, деган фикр юради. Бу бежиз эмас, албатта. Зеро, таржима қилинган асарлар фақатгина шу асар муаллифининг номини кўтаришга эмас, балки шу таржима билан танишадиган миллат адабиётини кўтаришга ҳам хизмат қилади. Шунинг учун Конрад ўзининг тадқиқотларидан бирида:”Замонавий адабиёт бу олдинги мумтоз адабиёт ва таржима адабиёти ўртасида пайдо бўладиган адабиёт ҳисобланади”,-деб таъкидлайди.
Ўзбек адабиётида таржимачилик тараққиёти қадим илдизларга бориб тақалиши ҳеч кимга сир эмас. 20-йиллар мана шу қадимиятнинг энг муҳим саналарини ўзида жамлаган бир даврдир. Бу даврда таржимашунослик ва таржима танқидчилиги билан шуғулланиш иши ошланди, таржимага оид бир танқидий мақолалар ва ахборотлар газета ва журналларда босилиб турди. 1918-йилда Тошкентда бўлиб ўтган Туркистон коммунистларининг I сездида русча материалларни ўзбек ва бошқа Ўрта Осиё тилларига таржима қилиш ҳамда бу тиллардаги материалларни рус тилида бериш масаласи қўйилди. “Туркистон мусуломон коммунист уюшмаларининг ўлка бюроси ҳақида низомнома”нинг асосий моддаларидан бирида “Туркий рисолаларни таржима ёки таалиф қилдирмоқ”масаласи алоҳида таъкидланади. “Иштирокиюн” газетаси ўша пайтда таржима ва таржимонлар масаласи”, “Таржимонлар керак” мақолалари шулар жумласидандир.
Хўш, 20-йилларда бадиий таржиманинг аҳволи қай тарзда кечди? Аввало, бу даврга таъмал тоши 1900-йиллардан бошлаб қўйилганини айтиб ўтиш керак. Н.Остраумов муҳаррирлигида чиқадиган “Туркистон вилоятининг газети” саҳифаларида 1900-йили Конфутсий ва унинг ҳикматлари ҳақида мақола; 1901-йили рус тилидан қилинган “Бир масеҳр дарахтзор тўқай” номли эртакнамо ҳикоя таржимаси; 1902-йили рус тилидан “Оллоҳ ҳаммасини кўрса ҳам, тез жавоб қайтармайди” ҳикояси, Криловнинг “Бўри ва Лайлак”, “Овдаги арслон”, “Маймун ила кўзойнак” масаллари, қирғиз тилидан қилинган қирғиз мақолларидан намуналар; 1903-йилдаги сонларда босилган “Бир вафолик заифа хусусида ҳикоя” номли русча ҳикоя; 1904-1905-йиллардаги тожикча шеърлар таржималарини санаш мумкин. 1920-1930-йиллар оралиғида таржима қилинган асарларни иккига бўлиб таҳлил қилиш мақсадга мувофиқ бўлади:
1. Алоҳида китоб ҳолида чоп этилган таржималар;
2. Даврий нашрларда (газета ва журналларда) эълон қилинган таржималар.
Алоҳида китоб ҳолида чоп этилган бадиий таржима намуналарига Елена Зартнинг Чўлпон таржимасида босилган тўрт ҳикояси; А.Меернинг Шоҳи Шер таржимасида босилган “Мулла Мўминнинг ҳийласи”, яна болалар учун чоп этилган бир-икки саҳна асарларини санаш мумкин. Кейин Навоий кутубхонасининг Нодир қўлёзмалар фондида сқақланаётгсн Жон Рид муаллифлигидаги “Дунёни титратган ўн кун” асари ҳам мавжуд. Аммо у сиёсий характерда бўлганлиги учун саноққа киритиш жоиз эмас, назаримизда.
20-йилларда бир неча газета-журналларда, хусусан, “Маориф ва ўқитғучи”, “Ер юзи”, Билим ўчоғи” каби даврий нашрларда рус, ҳинд, хитой, инглиз адабиётидан таржималар чоп этилган. Бу таржималар кейинчалик бизнинг адабиётимиз тараққиётига ҳам таъсир қилмай қолмади, албатта.
Энди шу асарларнинг айримлари бўйича мулоҳаза юритсак.
Бу даврда бир неча таржимонлар ижод қилган. Улардан бири Абдулҳамид Сулаймон ўғли Чўлпондир. Чўлпон нафақат шоир, балки ёзувчи ва таржимон сифатида ҳам самарали фаолият юритган.
Чўлпоннинг таржимонлик фаолияти ҳақида гапирилганда Эжен Поте, Максим Горкий, Вилям Шекспир, Иван Тургенев, Леонид Андреев, Александр Пушкин, Абулқосим Лоҳутий, Александр Блок, Иван Франко, Рабиндранат Тагор, Антон Чехов, Николай Гогол каби муаллифларнинг асарлари тилга олинади. Лекин ҳали Чўлпон таржимасидаги Елена Зарт асарлари билан у даражада таниш эмасмиз. 1927-йилда Ўзбекистон Давлат нашриёти ва Кенгаш иттифоқи халқларининг Марказ нашриёти томонидан Елена Зарт қаламига мансуб тўртта ҳикоя тўрт минг нусхадан босилган. “Кўҳи Малак”, “Девона”, “Мироб”, “Қиммат” номли ушбу асарлар Чўлпон қалами билан таржима қилинган. Хўш, Елена Зарт аслида ким ўзи?
И. Ф. Масановнинг “Рус ёзувчи, олим ва жамоат арбобларининг тахаллуслар луғати” китобида адиба ҳақида озгина маълумот берилади. Унга кўра ёзувчининг асл исми Носкова Елена Сергеевна бўлиб, “Зарт” унинг адабий тахаллусидир. Ёзувчининг 1926-йили “Шарқ ҳикоялари” номли тўплами нашр этилган. Тўпламга ўнта ҳикоя киритилган. Улар “Мироб”, “Девона”, Кўпкари”, “Тимофей”, “Тоғларда” каби номланган.
Энг қизиқ факт шуки, Чўлпоннинг “Мироб” таржимаси 1927-йил чиққан бўлса, айнан шу ҳикоянинг Бойиш (Аҳмад Бойишев) томонидан қилинган таржимаси 1926-йилда “Маориф ва ўқитғучи” журналида босилган. Иккита таржимани ёнма-ён қўйиб, кузатсак, улар орасида унчалик фарқланиш сезмаймиз. Чўлпон Бойишнинг таржимасини кўчирганми, деган ҳақли савол туғилади. Лекин бу масалага бошқа томондан ёндашсак, фикримиз ўзгаради. Чунки икки муаллиф таржимасининг деярли ўхшашлигига сабаб кўчирмакашлик эмас, балки Зарт асарларининг сўз қурилишидадир. Фикримизча, ҳар икки муаллиф бир-биридан хабарсиз бир хил пайтда бу асарни таржима қилган, аммо журналда бирон асар чоп эттириш китоб чоп эттиришдан осонроқ кечгани учун Бойишнинг таржимаси ўқувчиларга олдинроқ ҳавола этилган.
Чўлпон ҳақида гап кетар экан, яна шуни алоҳида кўрсатиб ўтиш керакки, унинг ижодига Р. Тагорнинг ҳам таъсири катта бўлган. У ўзбек адабиётига биринчи бўлиб бу муаллифни таништирди. “Улуғ ҳиндий”, “Тагур ва тагуршунослик” мақолалари алоҳида эътирофга лойиқ. Лекин “Улуғ ҳиндий” мақоласининг адоғида берилган Тагор қаламига мансуб бадианамо ҳикоячаларнинг таржимаси биронта табдилда учрамаслиги қизиқ ҳолат. Мақолада бу уч асар муаллифнинг “Ўроқ ой” деган асаридан олингани ва “гўдак аҳволи руҳиясини” кўрсатиши Чўлпон томонидан айтилади. Ҳикоячалар “Қоғоздан қайиқчалар”, “Оқ булутлар билан тўлқунлар”, “Кўнгилчанлик” деб номланади.
Бу икки муаллиф ижодидаги “Қиммат” ва “Суба” ҳикоялари Чўлпон ҳикояларидаги архитектоника ва сужет қурилишига таъсир этмай қолмаган, албатта.
Максим Горкий ижоди 20-йилларда ўзбек адабиётига ҳам кириб келди. 1926-йили Ойбек ёзувчининг “Лочин қўшиғи”ни таржима қилди. Бу таржима “Ер юзи” журналининг 16-сонида босилган. 1927-йил Горкийнинг яна бир асари- “Хон ва хонзода” эълон қилинди. Бу асарнинг таржимони сифатида “Б.Ҳ.” деган имзо келтирилади, холос. Бу борада Ҳ. Авлонова фикр юритиб, асар муаллифини М.Калон (Мирзакалон Исмоилий) деб кўрсатади. Бизнингча, бу фикр асосли эмас. Сабаби “Б.Ҳ.” имзоси 20-йилларнинг фаол муаллифларидан бўлган ва “Ер юзи” журналида мунтазам таржима ва мақолалари чоп этилган Баҳром Ҳайдарийнинг адабий тахаллусларидан биридир.
“Маориф ва ўқитғучи” журнали ҳам жаҳон адабиётидан намуналар беришда “Ер юзи”дан қолишмайдиган нашрлардан эди. 1925-1927-йиллар оралиғида жами ўн саккизта шеър ва ҳикоялар босилган. Хусусан, Гоголнинг Ўлмас таржимасидаги “Украин кечаси”, Сиддиқий-Ажзий таржимасидаги “Шинел” асарлари; Тургеневнинг Маҳмуд Субай таржимасидаги “Бўсаға”, “Тиланчи” асарлари; Лермонтовнинг Эркин таржимасидаги “Мунозара” шеъри; М.Горкийнинг Й.Омон таржимасидаги “Қизиқликлар” асарлари шулар жумласидандир.
1927-йилдаги 3-4-сонларда З.Омон деган муаллиф таржимасида “Хитой турмушидан” изоҳи билан муаллифи кўрсатилмаган “Хун Че Фу” номли ҳикоя босилган. Асарнинг сужет кўлами унинг ўзбек муаллифига тегишли эмаслигини кўрсатади. Бу ҳикояда ўз ўғлидан айрилган ота изтироблари, бурч ва қалб тўқнашуви, қаҳрамонлар психологизми яхши очиб берилганлиги унинг асосий ютуғи бўлган.
Хулоса ўрнида шуни айтиш мумкинки, 20-йилларда жаҳон адабиётидан қилинган бадиий асарлар таржималари ўзбек адабиётида икки йўналишда из қолдирди. Биринчидан, ўзбек китобхонлари адабиёт манзаралари тубдан ўзгараётган паллада дунёда қандай асарлар яратилаётгани билан танишган бўлса, иккинчидан, таржима қилинган асарлар ўзбек муаллифларининг асарларидаги айрим янгиланишларга, хусусан, сужетларнинг ислоҳ қилиниши, характер яратиш кабиларга йўл очди.
Қуйида “Маориф ва ўқитғучи” журналининг 1929-йил 1-сонида япон адибининг А.Ҳафиз таржимасидаги “Ҳинд қизи” ҳикоячасини келтирамиз.
ҲИНД ҚИЗИ
А.Ҳафиз таржимаси
Кечки туман Ганг дарёсининг кенг кўкраги устига зангор ғоз каби пардасини ёпди.
Дарё бўйи орхидея гулларининг ҳиди билан тўлғон. Чаманлар орасида қизил ўт учқунлари каби илон кўзлари жимиллайди… Кумуш ойинадек дарё устида юлдуз шуълалари ўйнайди. Шулар орасида кичик фонус йироқдан оқ нуқта каби кўринмас йилтиллаб оқиб боради. Бу-фол. Суюкли йигит тўғрисида…
Ҳинд қизлари орасида ҳозирғи кунгача шундай бир расм сақланғон. Агар фонус сувнинг тўлқинлари устида тебраниб, кўздан йўқолғунча ўчмаса, номаълум элларга кетган суюкли йигит тирик бўлади. Агар фонус тўлқунлар ичида ўчиб қолса, ёш қизнинг кичкина юраги қайғу билан тўлади…
Мен тол дарахтлари соясида фонуснинг эгасини кўрдим. Узун киприкли, қора кўзли бу ёш ҳинд қизи тўлқунлари орасида оқиб борғон фонусдан кўзларини олмай ҳаракатсиз босиб туради…
Дарёнинг қирғоғида соқчи англиз аскарларининг казармаси кўринади. Казарма тонг ўнгирида очиқ майдончада. Мен, унда англизлар қўлиға тутқун бўлғон ёш ҳинд йигити борлиғини билар эдим… Сиз ҳам тушунгансиздир. Ҳинд қизининг дарёга фонус оқизиши ўша ҳинд йигити учун эди.
Ул-мустамлака ёшларининг бири эди.
Эзилган халқ қатъий қичқирди:
— Ур!
Қўлиға яланғоч қилич тутган озодлик илоҳаси буюрди:
— Йиқит!
Бир неча қаттиқ урушлар бўлди. Соқчи англиз аскарларининг милтиқларидан сепилган ўқ ёмғири остида ҳинд халқининг қон дарёсидан ваҳималик гуллар очилди.
Ҳиндлиларнинг эгри қиличлари оқ золимнинг бошлари устида яшиндек яшнади. Халқ урушга тушган эди. Ҳиндлилар арслонлар каби уришдилар. Лекин охирида яраланиб сафдан чиққанлари англиз аскарларига тутқун бўлдилар.
Фонус дарё устидаги туман тўлқинлари орасида тебранади. Қизнинг кичик ихчам оёқлари дириллайди:
— Эй худо, ба Раҳмон!
Оҳ!- Мен ҳам ихтиёрсиз қичқириб юбордим.
Кичкинагина фонуснинг ҳаёти қора тўлқунлар томонидан ютилди. Худди шу минутда жаранглаган милтиқ товушлари тоғ олдидағи туннинг қора пардасини йиртиб ўтдилар. Казарманинг йиртиб ўтдилар. Казарманинг баланд девори ёнида йигирмалаб ўйиб кўкрагини ушлаган ҳолда ёш ҳиндли йигит йиқилди…
Дарё лабидаги қум устига қизнинг гавдаси оғди. Бир оздан унинг гавдаси қум билан силжиб товушсизғина тўлқунлар ичига тушиб йўқолди…
O’TGAN ASRNING 20-YILLARIDA TARJIMA BO’LGAN ASARLARGA MULOHAZALAR
Saodat Fayzieva
O’zMU talabasi
Saodat Fayzieva 1992-yil 11-iyulda Buxoro viloyati Olot tumanida tug’ilgan. 2009- yil tumandagi fizika- matematikaga ixtisoslashtirilgan 31-IBMIni tugatgan. Hozirda O’zbekiston Milliy universitetining o’zbek filologiyasi fakultetida tehsil olmoqda. She’rlari va maqolalari matbuotda chop etilgan, shuningdek, «Xurshid Davron kutubxonasi» saytida ham e’lon qilingan .
Adabiyot maydonida tarjima borasida:”Tarjima bu-qandaydir uchinchi adabiyot”, degan fikr yuradi. Bu bejiz emas, albatta. Zero, tarjima qilingan asarlar faqatgina shu asar muallifining nomini ko‘tarishga emas, balki shu tarjima bilan tanishadigan millat adabiyotini ko‘tarishga ham xizmat qiladi. Shuning uchun Konrad o‘zining tadqiqotlaridan birida:”Zamonaviy adabiyot bu oldingi mumtoz adabiyot va tarjima adabiyoti o‘rtasida paydo bo‘ladigan adabiyot hisoblanadi”,-deb ta’kidlaydi.
O‘zbek adabiyotida tarjimachilik taraqqiyoti qadim ildizlarga borib taqalishi hech kimga sir emas. 20-yillar mana shu qadimiyatning eng muhim sanalarini o‘zida jamlagan bir davrdir. Bu davrda tarjimashunoslik va tarjima tanqidchiligi bilan shug‘ullanish ishi oshlandi, tarjimaga oid bir tanqidiy maqolalar va axborotlar gazeta va jurnallarda bosilib turdi. 1918-yilda Toshkentda bo‘lib o‘tgan Turkiston kommunistlarining I syezdida ruscha materiallarni o‘zbek va boshqa O‘rta Osiyo tillariga tarjima qilish hamda bu tillardagi materiallarni rus tilida berish masalasi qo‘yildi. “Turkiston musulomon kommunist uyushmalarining o‘lka byurosi haqida nizomnoma”ning asosiy moddalaridan birida “Turkiy risolalarni tarjima yoki taalif qildirmoq”masalasi alohida ta’kidlanadi. “Ishtirokiyun” gazetasi o‘sha paytda tarjima va tarjimonlar masalasi”, “Tarjimonlar kerak” maqolalari shular jumlasidandir.
Xo‘sh, 20-yillarda badiiy tarjimaning ahvoli qay tarzda kechdi? Avvalo, bu davrga ta’mal toshi 1900-yillardan boshlab qo‘yilganini aytib o‘tish kerak. N.Ostraumov muharrirligida chiqadigan “Turkiston viloyatining gazeti” sahifalarida 1900-yili Konfutsiy va uning hikmatlari haqida maqola; 1901-yili rus tilidan qilingan “Bir masehr daraxtzor to‘qay” nomli ertaknamo hikoya tarjimasi; 1902-yili rus tilidan “Olloh hammasini ko‘rsa ham, tez javob qaytarmaydi” hikoyasi, Krilovning “Bo‘ri va Laylak”, “Ovdagi arslon”, “Maymun ila ko‘zoynak” masallari, qirg‘iz tilidan qilingan qirg‘iz maqollaridan namunalar; 1903-yildagi sonlarda bosilgan “Bir vafolik zaifa xususida hikoya” nomli ruscha hikoya; 1904-1905-yillardagi tojikcha she’rlar tarjimalarini sanash mumkin. 1920-1930-yillar oralig‘ida tarjima qilingan asarlarni ikkiga bo‘lib tahlil qilish maqsadga muvofiq bo‘ladi:
1. Alohida kitob holida chop etilgan tarjimalar;
2. Davriy nashrlarda (gazeta va jurnallarda) e’lon qilingan tarjimalar.
Alohida kitob holida chop etilgan badiiy tarjima namunalariga Yelena Zartning Cho‘lpon tarjimasida bosilgan to‘rt hikoyasi; A.Meyerning Shohi Sher tarjimasida bosilgan “Mulla Mo‘minning hiylasi”, yana bolalar uchun chop etilgan bir-ikki sahna asarlarini sanash mumkin. Keyin Navoiy kutubxonasining Nodir qo‘lyozmalar fondida sqaqlanayotgsn Jon Rid muallifligidagi “Dunyoni titratgan o‘n kun” asari ham mavjud. Ammo u siyosiy xarakterda bo‘lganligi uchun sanoqqa kiritish joiz emas, nazarimizda.
20-yillarda bir necha gazeta-jurnallarda, xususan, “Maorif va o‘qitg‘uchi”, “Yer yuzi”, Bilim o‘chog‘i” kabi davriy nashrlarda rus, hind, xitoy, ingliz adabiyotidan tarjimalar chop etilgan. Bu tarjimalar keyinchalik bizning adabiyotimiz taraqqiyotiga ham ta’sir qilmay qolmadi, albatta.
Endi shu asarlarning ayrimlari bo‘yicha mulohaza yuritsak.
Bu davrda bir necha tarjimonlar ijod qilgan. Ulardan biri Abdulhamid Sulaymon o‘g‘li Cho‘lpondir. Cho‘lpon nafaqat shoir, balki yozuvchi va tarjimon sifatida ham samarali faoliyat yuritgan.
Cho‘lponning tarjimonlik faoliyati haqida gapirilganda Ejen Potye, Maksim Gorkiy, Vilyam Shekspir, Ivan Turgenev, Leonid Andreev, Aleksandr Pushkin, Abulqosim Lohutiy, Aleksandr Blok, Ivan Franko, Rabindranat Tagor, Anton Chexov, Nikolay Gogol kabi mualliflarning asarlari tilga olinadi. Lekin hali Cho‘lpon tarjimasidagi Yelena Zart asarlari bilan u darajada tanish emasmiz. 1927-yilda O’zbekiston Davlat nashriyoti va Kengash ittifoqi xalqlarining Markaz nashriyoti tomonidan Yelena Zart qalamiga mansub to’rtta hikoya to’rt ming nusxadan bosilgan. “Ko‘hi Malak”, “Devona”, “Mirob”, “Qimmat” nomli ushbu asarlar Cho‘lpon qalami bilan tarjima qilingan. Xo‘sh, Yelena Zart aslida kim o‘zi?
I. F. Masanovning “Rus yozuvchi, olim va jamoat arboblarining taxalluslar lug‘ati” kitobida adiba haqida ozgina ma’lumot beriladi. Unga ko‘ra yozuvchining asl ismi Noskova Yelena Sergeevna bo‘lib, “Zart” uning adabiy taxallusidir. Yozuvchining 1926-yili “Sharq hikoyalari” nomli to‘plami nashr etilgan. To‘plamga o‘nta hikoya kiritilgan. Ular “Mirob”, “Devona”, Ko‘pkari”, “Timofey”, “Tog‘larda” kabi nomlangan.
Eng qiziq fakt shuki, Cho‘lponning “Mirob” tarjimasi 1927-yil chiqqan bo‘lsa, aynan shu hikoyaning Boyish (Ahmad Boyishev) tomonidan qilingan tarjimasi 1926-yilda “Maorif va o‘qitg‘uchi” jurnalida bosilgan. Ikkita tarjimani yonma-yon qo‘yib, kuzatsak, ular orasida unchalik farqlanish sezmaymiz. Cho‘lpon Boyishning tarjimasini ko‘chirganmi, degan haqli savol tug‘iladi. Lekin bu masalaga boshqa tomondan yondashsak, fikrimiz o‘zgaradi. Chunki ikki muallif tarjimasining deyarli o‘xshashligiga sabab ko‘chirmakashlik emas, balki Zart asarlarining so‘z qurilishidadir. Fikrimizcha, har ikki muallif bir-biridan xabarsiz bir xil paytda bu asarni tarjima qilgan, ammo jurnalda biron asar chop ettirish kitob chop ettirishdan osonroq kechgani uchun Boyishning tarjimasi o‘quvchilarga oldinroq havola etilgan.
Cho‘lpon haqida gap ketar ekan, yana shuni alohida ko‘rsatib o‘tish kerakki, uning ijodiga R. Tagorning ham ta’siri katta bo‘lgan. U o‘zbek adabiyotiga birinchi bo‘lib bu muallifni tanishtirdi. “Ulug‘ hindiy”, “Tagur va tagurshunoslik” maqolalari alohida e’tirofga loyiq. Lekin “Ulug‘ hindiy” maqolasining adog‘ida berilgan Tagor qalamiga mansub badianamo hikoyachalarning tarjimasi bironta tabdilda uchramasligi qiziq holat. Maqolada bu uch asar muallifning “O‘roq oy” degan asaridan olingani va “go‘dak ahvoli ruhiyasini” ko‘rsatishi Cho‘lpon tomonidan aytiladi. Hikoyachalar “Qog‘ozdan qayiqchalar”, “Oq bulutlar bilan to‘lqunlar”, “Ko‘ngilchanlik” deb nomlanadi.
Bu ikki muallif ijodidagi “Qimmat” va “Suba” hikoyalari Cho‘lpon hikoyalaridagi arxitektonika va sujet qurilishiga ta’sir etmay qolmagan, albatta.
Maksim Gorkiy ijodi 20-yillarda o‘zbek adabiyotiga ham kirib keldi. 1926-yili Oybek yozuvchining “Lochin qo‘shig‘i”ni tarjima qildi. Bu tarjima “Yer yuzi” jurnalining 16-sonida bosilgan. 1927-yil Gorkiyning yana bir asari- “Xon va xonzoda” e’lon qilindi. Bu asarning tarjimoni sifatida “B.H.” degan imzo keltiriladi, xolos. Bu borada H. Avlonova fikr yuritib, asar muallifini M.Kalon (Mirzakalon Ismoiliy) deb ko‘rsatadi. Bizningcha, bu fikr asosli emas. Sababi “B.H.” imzosi 20-yillarning faol mualliflaridan bo‘lgan va “Yer yuzi” jurnalida muntazam tarjima va maqolalari chop etilgan Bahrom Haydariyning adabiy taxalluslaridan biridir.
“Maorif va o‘qitg‘uchi” jurnali ham jahon adabiyotidan namunalar berishda “Yer yuzi”dan qolishmaydigan nashrlardan edi. 1925-1927-yillar oralig‘ida jami o‘n sakkizta she’r va hikoyalar bosilgan. Xususan, Gogolning O‘lmas tarjimasidagi “Ukrain kechasi”, Siddiqiy-Ajziy tarjimasidagi “Shinel” asarlari; Turgenevning Mahmud Subay tarjimasidagi “Bo‘sag‘a”, “Tilanchi” asarlari; Lermontovning Erkin tarjimasidagi “Munozara” she’ri; M.Gorkiyning Y.Omon tarjimasidagi “Qiziqliklar” asarlari shular jumlasidandir.
1927-yildagi 3-4-sonlarda Z.Omon degan muallif tarjimasida “Xitoy turmushidan” izohi bilan muallifi ko‘rsatilmagan “Xun Che Fu” nomli hikoya bosilgan. Asarning sujet ko‘lami uning o‘zbek muallifiga tegishli emasligini ko‘rsatadi. Bu hikoyada o‘z o‘g‘lidan ayrilgan ota iztiroblari, burch va qalb to‘qnashuvi, qahramonlar psixologizmi yaxshi ochib berilganligi uning asosiy yutug‘i bo‘lgan.
Xulosa o‘rnida shuni aytish mumkinki, 20-yillarda jahon adabiyotidan qilingan badiiy asarlar tarjimalari o‘zbek adabiyotida ikki yo‘nalishda iz qoldirdi. Birinchidan, o‘zbek kitobxonlari adabiyot manzaralari tubdan o‘zgarayotgan pallada dunyoda qanday asarlar yaratilayotgani bilan tanishgan bo‘lsa, ikkinchidan, tarjima qilingan asarlar o‘zbek mualliflarining asarlaridagi ayrim yangilanishlarga, xususan, sujetlarning isloh qilinishi, xarakter yaratish kabilarga yo‘l ochdi.
Quyida “Maorif va o‘qitg‘uchi” jurnalining 1929-yil 1-sonida yapon adibining A.Hafiz tarjimasidagi “Hind qizi” hikoyachasini keltiramiz.
HIND QIZI
A.Hafiz tarjimasi
Kechki tuman Gang daryosining keng ko‘kragi ustiga zangor g‘oz kabi pardasini yopdi.
Daryo bo‘yi orxideya gullarining hidi bilan to‘lg‘on. Chamanlar orasida qizil o‘t uchqunlari kabi ilon ko‘zlari jimillaydi… Kumush oyinadek daryo ustida yulduz shu’lalari o‘ynaydi. Shular orasida kichik fonus yiroqdan oq nuqta kabi ko‘rinmas yiltillab oqib boradi. Bu-fol. Suyukli yigit to‘g‘risida…
Hind qizlari orasida hozirg‘i kungacha shunday bir rasm saqlang‘on. Agar fonus suvning to‘lqinlari ustida tebranib, ko‘zdan yo‘qolg‘uncha o‘chmasa, noma’lum ellarga ketgan suyukli yigit tirik bo‘ladi. Agar fonus to‘lqunlar ichida o‘chib qolsa, yosh qizning kichkina yuragi qayg‘u bilan to‘ladi…
Men tol daraxtlari soyasida fonusning egasini ko‘rdim. Uzun kiprikli, qora ko‘zli bu yosh hind qizi to‘lqunlari orasida oqib borg‘on fonusdan ko‘zlarini olmay harakatsiz bosib turadi…
Daryoning qirg‘og‘ida soqchi angliz askarlarining kazarmasi ko‘rinadi. Kazarma tong o‘ngirida ochiq maydonchada. Men, unda anglizlar qo‘lig‘a tutqun bo‘lg‘on yosh hind yigiti borlig‘ini bilar edim… Siz ham tushungansizdir. Hind qizining daryoga fonus oqizishi o‘sha hind yigiti uchun edi.
Ul-mustamlaka yoshlarining biri edi.
Ezilgan xalq qat’iy qichqirdi:
— Ur!
Qo‘lig‘a yalang‘och qilich tutgan ozodlik ilohasi buyurdi:
— Yiqit!
Bir necha qattiq urushlar bo‘ldi. Soqchi angliz askarlarining miltiqlaridan sepilgan o‘q yomg‘iri ostida hind xalqining qon daryosidan vahimalik gullar ochildi.
Hindlilarning egri qilichlari oq zolimning boshlari ustida yashindek yashnadi. Xalq urushga tushgan edi. Hindlilar arslonlar kabi urishdilar. Lekin oxirida yaralanib safdan chiqqanlari angliz askarlariga tutqun bo‘ldilar.
Fonus daryo ustidagi tuman to‘lqinlari orasida tebranadi. Qizning kichik ixcham oyoqlari dirillaydi:
— Ey xudo, ba Rahmon!
Oh!- Men ham ixtiyorsiz qichqirib yubordim.
Kichkinagina fonusning hayoti qora to‘lqunlar tomonidan yutildi. Xuddi shu minutda jaranglagan miltiq tovushlari tog‘ oldidag‘i tunning qora pardasini yirtib o‘tdilar. Kazarmaning yirtib o‘tdilar. Kazarmaning baland devori yonida yigirmalab o‘yib ko‘kragini ushlagan holda yosh hindli yigit yiqildi…
Daryo labidagi qum ustiga qizning gavdasi og‘di. Bir ozdan uning gavdasi qum bilan siljib tovushsizg‘ina to‘lqunlar ichiga tushib yo‘qoldi…
