Ўша оқшом куз қуёшининг ёруғида ўтмишининг қайси азиз кунидан бўлса ҳам бош кўтарган жуда ширин бир хотира уйғонган эди. Бутун борлиқ юракни ларзага солувчи табиийлик билан шовулларди. Тоғларнинг сийнасида барқ урган ўрмон улкан ўчоқдай ловуллпаб ёнар, қоялар олов шуъласи сингари осмон остида жилваланарди.

Собир Рустамхонли
ШАҲНОЗНИНГ ЁДГОРИ
Озарбайжончадан Файзи Шоҳисмоил таржимаси

Таниқли озарбайжон шоири, ёзувчиси ва сиёсий арбоби Собир Рустамхонли 1946 йилнинг 20 майида Озарбайжоннинг Ярдимли туманидаги Ҳамаркент қишлоғида туғилган. Озарбайжон давлат университетининг филология факультетида таҳсил олган. Меҳнат фаолиятини «Адабиёт ва санъат» газетасида бошлаган. 1976 йили «Мулла Насриддин ва фольклор» мавзусида докторлик илмий ишини ёқлаган. Озарбайжон халқ шоири (2005). Мамлакат парламенти аъзоси (Миллат вакили). 1992 йилдан Ватандошлар ҳамкорлиги партияси раиси.
Собир Рустамхонли 20 дан ортиқ шеърий ва насрий китоблар муаллифи. Унинг сценарийлари ва асарлари асосида ўттизга яқин бадиий ва ҳужжатли фильмлар тасвирга олинган.

Ўша оқшом куз қуёшининг ёруғида ўтмишининг қайси азиз кунидан бўлса ҳам бош кўтарган жуда ширин бир хотира уйғонган эди. Бутун борлиқ юракни ларзага солувчи табиийлик билан шовулларди. Тоғларнинг сийнасида барқ урган ўрмон улкан ўчоқдай ловуллпаб ёнар, қоялар олов шуъласи сингари осмон остида жилваланарди.
Қияликлардан, учурумлардан пастга отилаётган шалолалар оқариб кўринар, дараларнинг торлигидан шоша-пиша, уриниб-суриниб, водийга қараб чопарди.
Бу гўзалликда иккаласини ҳам жимликни бузмасликка ундаган сир яширинганди…

Машинани ота ҳайдарди. Куннинг кўзи очилгандан бери йўл босаётган бўлса-да чарчагани билинмасди. Бурилишларда, дараларда зўриқиб-зўриқиб юқорига ўрмалаган қадим тоғ йўлларида уни ҳаяжонли туйғулар судраб борарди, ярим асрлик муддатнинг у томонидан таниш бўлган ерлар меҳрибонлик билан уни чорларди. Рулни тутган йирик ва оғир қўллари орасидан нигоҳи тепаликларга қадалган, йўлнинг тиклашган унгурларига илашиб қолганди. Камрон отасидан кўзини узмас, хаёлдан чалғитиб, учурум устида унинг диққатини йўлга қаратишни истарди.
— Ота, балки мен ҳайдарман. Чарчагандирсиз.

Машина қайрилишда бурилгандан сўнг Қарибали юзини ўгирмасдан гапирди:
— Бу ер Муғон эмас. Тоғ-тошда қийин. Нотаниш йўл… Бирор марта ҳам оёғинг тегмаган жойда машина ҳайдамоқчимисан..
Қамрон пешонасига тушган сочларини кафти билан четга суриб қўйди-да отасига бурилди:
— Аслим қаерданлигини қачон эшитганман, қаерда туғилганман билмайман-ку, ахир. Мени иш деб юборишмаганда, бу ерларга келиш хаёлингизда йўқ эди…
— Кўп нарса менинг хаёлимдан ўчиб кетадиган пайт ҳозир. Бусиз ҳам кўп нарса менга ортиқчалик қилаяпти. Навбат сеники…
— Кўраяпсиз-ку, мен ҳам етиб келдим бу ерларга!
— Киндигинг шу ерда кесилган ахир…
— Авваллари болалар уйда туғиларди, энди туғруқхоналарда. Киндиклар ҳам ўша ерда кесилади.

Қарибали негадир кулимсиради. Боядан бери илк марта ўғлига ўгирилди. У кенг юзли одам эди. Пешонасини, кўзларининг атрофини ўраган ажинларга қараган заҳоти синовлардан ўтган бақувват одам бўлганига ишонч ҳосил қиласан. Бошига ота-буваларидан қолган қоракўл телпак кийганди. Калта қирқилган сочлари оппоқ оқарган эди.
— Қидирувларингиз қандай ўтди?..
— Ё биринчи бор бўлгани учун ёки эски қишлоқларга келганимдан бўлди. Билмадим, мен қониқиш ҳосил қилдим. Аммо қийин. Тўрт-бешта молнинг еми эмас бу. Буни илмий қидирув дейдилар, керак бўлса тонгдан кечгача чўкич урасан…
— Сизлардагилар мактаб битирган, қўли ишдан чиққан одамлар.
— Мендан бошқа барчаси эски геологлар эди. Масала эса қўли ишдан чиққанликда эмас. Машина бизнинг илмдан бошқа ҳамма жойга осон йўл топади. — Қаерда ишлагандингиз?
— Моранқалъада.
— Қояларнинг тепасидами? У ерлар эсингиздами, ота?
— Қўй боққанимиз, турли ўйинлар ўйнаганимиз ерлар эди…
— Айтишларича, чўпонлар йиғиладиган жойи бор экан. Теп-текис экан.
— Яхши тўшама тошлари бор эди, кафтдай текис бўларди. Ўти ҳам ширин эди, сурувларни жалб қиларди. Нимасини айтасан, эски қабристон эди. Тошларнинг қайси бирини кўтарсак, тагидан ғор оғзидай йўл очиларди. Бир вақтлар одамларни катта хумларда кўмишарди. Эркак киши ўлганда хотинини ҳам тириклай унинг ёнига қўярканлар. Мол-мулкини ҳам хумларга жойлашаркан.
— Мусулмонликдан аввалги воқеа бўлса керак.
— Ҳа, анча олдин.
— Яхши аёлларнинг уруғи қуриганди. Мундоқ бир ўйлаб кўр, ҳар бир шарти кетиб, парти қолган эркакнинг ёнида уч-тўрттадан гўзал келинни кўмишган бўлишса…

Ота бироз ўйлаб туриб илова қилди:
— Ким билади дейсан, бу қоидани чиқарганлар нимани ўйлашган экан. Одат йўқ жойдан яратилмайди… Мардон бўларди, Ҳусайнзода, эшитган бўлсанг керак… Халқнинг, давлатнинг молини ўзлаштириб, ўзиники қилиб олган. Отасининг молидай. Охири фош бўлди. Судгача чидай олмади, юраги касал экан. Ёш хотини қолди, битта боласи билан. Кейин болани ҳам қайнонасига ташлаб шаҳарга кетиб қолди. Ўқишга. Пул бор, таниш бор… Иймонимни куйдира олмайман, мен ҳам бировдан эшитганман, Айтишларича, ўқиш баҳона, қўл-қанотини ёзгиси келган экан, ўйнаб-кулиш дегандай. Шунақасини эри билан кўмишса, яхши бўларди. Мол-давлат қўлнинг кири. Ота мисоли на яхши ўғилга керак, на ёмон ўғилга…

Камрон отасининг олисдан бошлаган гурунгини чўзиб усталик билан ўгит-насиҳат-ла тугатганини кўриб, суҳбат мавзусини ўзгартирди:
— Текис тоғдан юқори кўтарилганда, қадим бир шаҳарнинг изини топдик, у ердаги ўчоқ эсингиздадир, баланд, бино. Битта қоя ҳам бор, борганлар ният қилиб майда тош ёпиштирадилар.
— У ер муқаддас жой…
— Қазиш ишлари олиб бордик. Уйлар, тош тўшалган йўллар чиқди. Одамларнинг айтишича, пайғамбар ўтган жой эмиш. Тошларнинг устида тиззаларининг, бармоқларининг изи қолган. Эгари рангли сополга айланибди, сопол узангиларда оёқ изи…
— Одамлар беҳуда гапни айтмайдилар. Бизнинг катталар аввалдан ўқимишли бўлганлар. Ардабил, Машҳад мадрасаларида. Тўғри эскича савод чиқаришарди. Лекин билимли эдилар. Бугунгиларга ўхшамаганлар. Бир бурда нон учун динни ҳам сотадилар, иймонни ҳам. Ҳақни ноҳақга алмаштирадилар. Улуғларимизнинг оғзидан эшитганман, айтардиларки, муқаддас нарсага бепарво бўлманглар. Баъзан юзлаб шоҳнинг, юзлаб саркарданинг қўриқлай олмаган обидани, китобни, ёзувни биргина “Муқаддас” сўзи асрайди…

Камрон отасининг юзига қаради. Унинг ҳафсаласини пир қилган масалаларнинг отаси учун бунақа ойдин бўлиши, одамнинг ҳар бир нарсага содда, бемалол ёндашуви Камронни таажжублантирди. Балки шунинг учун ҳам отасининг айтганини қадрлар, гапини икки қилмасди. Кўпдан бери кўришмаганлари учун отасининг бу гапларидан завқланарди.
— Ҳали анча узоқми, ота?
— Йўқ, ҳув анави қоя остига бораяпмиз.
— Телеграмма бермасам келмасдингизми?
— Энди мазам йўқ. Юрагим чидамайди деб қўрқаман. Ўзинг ҳам кеч ҳаракат қилибсан.
— Ишдан қўл бўшамасди.
— Ўртоқларинг қачон жўнашибди?
— Бугун. Тумандан кузатиб қўйдим уларни. Сизни кутиб қолдим. Тўғриси йўлланма қоғозини деб.
— Авваллари кимнинг ёнига боришингни айтишарди. Энди сени қидириш олдидан ҳеч гап айтилмади. Ота-бобо юртимизга йиллар бўйи бир парча қоғоз деб ҳасрат яшаймиз.

* * *

Дарё пастда, учурумнинг чуқурлигида қолиб кетганди, етиб келаётган шарқираши олис тоғларда бошланаётган бўрон сингари ваҳимали эди… Ҳар икки соҳил бўйлаб боғ-роғлардан қизил ғишт рангидаги ажралиб турган уйлар саф тортганди. Қишлоқлар орасидаги йўллар дарёга қуйилаётган ариқлар сингари оқариб кўринади. Ҳосилдан бўшаган полиз ерлари қарағайзорларда яланглар сингари тизилган. Бу ердан қишлоқ уйлари кичик-кичик оқ қутиларга ўхшайди. Ота-бола ўртасида суҳбат тўхтаб машина ҳаракати секинлашди.

Ҳа, Таза канд, янги қишлоқ деганлари мана шу. Туппа тузук шаҳар экан бу. Биз кетганимизда бу ерда сел олиб келган тошдан, шох-шаббадан бошқа нарса йўқ эди. Тоғдан қайтиб тушиб дарё бўйида уйлар тиклашибди. Қайтиб келганлар орасида бизникилар ҳам бор.

Йўл тепага кўтарилган сари қишлоқнинг кенг бағри очилиб бораётир. Уйлар, ҳовлилар сой бўйлаб, дарё жилғачалари ёқалаб тоғларга, қиёликларга ёндашиб, тик қояларга, ғрмоннинг ўтиб бўлмас дарахтларигача етиб борибди… Янги экилган ниҳоллар орасидан ўтиб боришаяпти. Кўчатларнинг кўм-кўк гуллари бўй чўзган. Ёз гуллари ниҳоллар қўлида юзларча майда бодаларга ўхшайди. Гўё кўчатлар тоғлар соғлиги учун қадаҳ кўтараётгандай. Машинага нам тупроқ ва хас-ҳашак ҳиди уриларди.

Офтоб олддан, сўқмоқларнинг устидан туша бошлади. Ёруғликдан ёки нигоҳидаги аччиқ ҳасратни оғриқни яшириш истагидан Қарибалининг кўзлари сузилади.
Зич эманзор билан қопланган даралар ортда қолди. Довондан бурилиб, текис кўндаланг йўлга тушишди. Олдинда қоялар уч томондан ўраб турган кенг қия текислик намоён бўлди. Бу кенгликни ёнғоқ дарахтининг зич қаторлари тўлдирганди. У ер-бу ерда чинорлар юксалиб турарди.

* * *

Қарибали машинани ўзига таниш бўлган хотиралар бўйича ҳайдарди. Бу хотиралар уни қишлоққа кираверишдаги улкан ёнғоқ дарахти остида тўхтатди. Бир-бирига индамасдилар. Афтидан ҳар бири ўз хаёли билан банд эди. Майдончанинг пастки чеккасида тошлар орасидан чашма жилдирарди. Ёғоч новга тушарди.
Қарибали оёқларини тошга қўйиб сувни ҳовучлади. Бир икки қултум ичди, кейин шапиллатиб юзига урди. Бармоқларини қовоқларига сурди. Сувнинг салқинлиги билан кўз қовоқларининг чарчоғини ювмоқ истарди ёки қорачиғини қоплаган ёшни сувгаа аралаштириб ўғлидан яширишга ҳаракат қилаётганмиди – аниқ эмасди… У яшил майсаларни қизил ғунча каби ёпган баргларни ғирчиллатиб эзиб ўтарди.
— Ўзингга шукур, ё Тангрим…

Унинг бу ерга қайтганига, келиб шу булоқни ўз жойида, аввалги ҳолида, ҳамон ўша салқинлигида кўрганига шукур қилаяптими, ёки бу бир эътирозми, билиб бўлмасди.
Камрон қўлларини новдаги сувга тўлдириб ичди. Новдан оқаётган кўм-кўк сув ичра мовий само тўлқинланар, ёнғоқ дарахтининг шохлари титрарди, япроқлар орасидан қора қарға қараб турарди. Қуш қанот қоқди ва қудуққа тушган тош каби сувнинг шаффофлигида ғойиб бўлди. Ота-бола маймунжон қоплаган эски четан тўсиқлар орасидан юриб кетишди.
Қарибали олдинда борарди. Айлана четан тўсиқларнинг, қулаган деворларнинг ораси билан вақт совута олмаган иссиқ бир ўчоққа қараб интиларди. Оёқлари оғирлашганди, бу ерда ўтган кунлари билан ҳозирги дамлари орасида ўтган хаёлга сиғмаган кенглик бирданига унга умрнинг ўтиб кетганини, кексалик келиб ёқасидан олганини ҳис эттирарди. Қадам босгани бу дунёда ўша пайт ҳали оталик ҳиссини сезмаганди, ўзи ҳам ёш болага ўхшарди. Одамга бўй бермайдиган ўт-ўлан босиб, йўқолиб кетган йўлдлар, хароба қишлоқ уни ўз ўтмиши билан учраштираётганди. У бир вақтлар учрашув учун йўлга отланар ва ушбу тўсиқлар устидан йўлга энгашган кунгабоқар каби рўмолча ҳилпирарди… Очиқ турган кўча эшигини босиб ўта олмади, чириган устунга суяниб қолди…

Тоғларнинг кун ботишидан дарак берган еллари бошланганди. Даралардан чийиллаб ўтган шамол қишлоқ оралаб айланар, боғларни шовуллатиб ҳазин, мунгли навога айланарди…
Кичкина пирилдоққа ўхшаган ўрама илон кўча эшик олдидан шиддат билаб ўрмалаб ўтди. Буталар орасига кириб, кўздан ғойиб бўлди. Унинг орқасидан кўтарилган қуруқ хас-чўплар ҳавода айланиб қолди. Йирик-йирик, оғир ёнғоқ япроқлари ҳовлида сочилиб ётарди. Гўё тупроқ остида оҳанрабо юритишаяпти-ю, унинг таъсирида бу темир варақлар беихтиёр титрашар, учиб-қўнишарди.

Рўпарада турли мевали дарахтлар анчадан бери қўл теккизилмаганидан ёввойилашиб йўғонлашган, шох-шабба ёзиб чангалозорга айланганди. Узоқдан диққатни тортувчи бир жуфт ёнғоқ дарахти алвон чодир сингари ҳовлини қанотлари остига олганди. Пастки бурчакда эса уч туп финдиқ1 новдаси баҳордаги каби ям-яшил турарди. Боғ майдони йўлга қадар чўзилганди. Йирик олма дарахтларининг ҳали узилиб тушмаган мевалари қизариб турарди. Дарахтларнинг ҳеч кимдан, ҳеч нарсадан мадад кўрмай, уларни экиб ўстирганлардан бехабар эмин-эркин гуллаши, мева солиши, шох ёзиб, қад ростлаши ғаройиб кўринарди. Ташлаб кетилган, қулаб тушган уйларнинг олдларида дарахтларнинг ғариб, танҳо туришида соҳибининг қабри узра бош эгиб мунғайиб турган отнинг эътиборига ўхшаш зирқироқ бир жозиба бор. Ҳовлининг ўртасида қуриб қолган дарахтнинг пўстлоғи ҳам тўкилиб кетибди. Ҳовлини ажриқ босибди. Ясси тошлардан ўрилган зинапоя иккинчи қаватда айвоннинг чеккасига ёндашиб турибди. Уйнинг томини ўзи бузиб, ғиштини олиб кетганди. Тоғ эманидан йўнилиб ётқизилган оғир тўшама йўсин босиб кетган, лекин чириб тўкилмаганди. Эшик-деразаларнинг уринлари кўр одамдай ном-нишонсиз олисларга қараб турарди.

Қарибали зинанинг ер билан туташган учида — биқинидан майда оқ қўзиқоринлар бўй чўзган тошнинг устига ўтирди. Папирос чекди. Жаҳли чиққан пайтларда бўлгани каби қўли билан чап тиззасини силай бошлади.

Табиий, илиқ бир ҳаракат Камроннинг қалбини титратиб ўтди. Гўё унинг бир ярим-икки ёшли бола хаёлининг қайсидир қунжида бу ҳаёт шундайлигича қотиб қолган, энди бўлса, ўткинчи, лаҳзалик хотира қудуқ тубида милтиллаган сув сингари ялтирашга, даврнинг жуда олис уфқларидан товус патларидай товлана бошлади. Оёқлари остида қуриган ёнғоқ пўстлоқлари сочилиб ётарди. Шудрингда ювилган, тозаланиб, оппоқ бўлиб ётган майда ёнғоқлар бир-бирига урилиб шарақларди. Ҳовучидаги қўш ёнғоқни синдириб, тозалаганича дарахтлар орасидан юриб кетди.

Боғнинг ичидан сўқмоқ йўл тушганди. Четан тўсиқ тагидан кўкариб чиққан маймунжондан ҳатлаб ўтиб тўхтади. Йўл кўндаланг чўзилиб, кичик тепалик орқасига ўтиб кетарди. Камрон тепачага кўтарилиб, чуқурликдаги уйни кўрди. Икки қаватли уйнинг ҳовлисида товуқлар ер титкиларди. Сут машинаси кўзга ташланарди. Қаланган ўтинлар устида оғзи пастга қаратилган идишлар оқариб турарди.
Чуқурликда қишлоқ манзарасидан кескин фарқ қилувчи беш-олтита уй бир-биридан аразлаган каби орали-орали туришарди. Ҳаммасининг пештоқи бир томонга қаратилганди. Ҳовлида дарахтдан-дарахтга тортилган ипдан ювилган кийимларни йиғиштираётган қиз Камроннинг атрофни кузатаётган назарига тушди. У бу ерда бировни учратаман деб ўйламаганди. Қизнинг юзи нариги томонга қарагани учун йигитни кўрмасди. Енгида ипдан олинган кийимлар бор эди. Юқори чўзилганда тиззаларидан баланд кўтарилган қизил кўйлаги кечки шабадада ҳилпирар, бўйнига тушган дурраси остида икки ўрим сочи тўлғанарди.
Орқага бурилиб кўйлакларни бўш тоғорага жойлаётганда уни кўрди. Қўлини кўйлаклардан олмасдан юзини елкасидан осилиб турган ўриклари орасидан Камронга томон ўгирди..
Аста-секин бошини кўтарди. Сийнасидан пастга осилиб, бели узра чулғанаётган соч ўримларини қўли билан орқасига ташлади. Бошининг кескин ҳаракати билан курагига жойлади. Тепалик устида, куз оқшомининг оқарган уфқлари оғушида Камроннинг қомати катталашганди, бўйи-басти янада аниқ кўзга ташланарди.
— Хуш келибсиз!

Қизнинг жарангдор ва титроқ овозида бу уйнинг, эҳтимол бутун қишлоқ номидан гапира олиш ҳиссидан пайдо бўлган бамайлихотирлик ва собитлик сезиларди. Кўриниб турибдики, ора-сира келиб бирор нарса сўраган одамларга жавоб бериб кўникма ҳосил қилган, малака оширган ва рўпарасидаги одамнинг кимлиги уни унчалик ҳам қизиқтирмасди. Қайсидир эгасиз уйнинг меҳмони бўлса керак. Демак уларнинг меҳмони…
Орасидан ўтиб келган бўм-бўш боғ, уйлар каби қиз ҳам Камронга жуда табиий туюлди. Бу эгасизлик, кимсасизликда ўз иши билан банд қизнинг сиймоси йигитнинг юрагида марҳаматга мойил кадарли бир ҳис уйғотди.
— Хушвақт бўлинг!

Бу сўз юзида майин табассумга айланди. Айтадиган бирор гапи, сўрайдиган бирор саволи йўқ эди. Келган йўли билан аста-аста орқага қайтди.
Қарибали ҳамон ўша жойида ўтирарди.
— Бу ерда яшаётганлар ким, ота?
— Фермага қараётганлар бўлса керак. Шундай деб эшитганман…

* * *

Булоқ ёнида ўн-тўрт-ўн беш ёшли икки бола турарди. Улар машинани томоша қилишарди.
Йигитчалар дағаллашган қўлларини узатиб, одоб билан кўришиб, саломлашдилар.
— Кимсизлар, болам?
— Байларнинг ўғлимиз, амаки.
Эшитган исми тилига келган бошқа бир саволга монелик қилди. Озғин, баланд бўйли, очиқ чеҳрали тоғлик болаларни бошдан-оёқ кўздан кечирди.
Думалоқ юзлари, чағалай қаноти каби учидан қайрилиб пастга эгилган узун қошлари тагида катта кўзлари билан қарашарди. Қисилган лаблари юзларига жиддийлик бахш этар, уларни бўй етган йигитларга ўхшатарди.

“Қош-кўзлари мунча оналарига ўхшаб кетибди… Шаҳнознинг болалари”. Олис йилларнинг, чанг йўлларнинг нафасини янгитдан туйгандай бўлди. Қишлоқнинг охиридаги четан тўсиқнинг нариги томонидан йиғлаётган аёлларнинг боши узра Шаҳнознинг рўмоли Байларнинг эмас, унинг орқасидан силкиниб қолганди…
Нигоҳи беихтиёр ўша томонга қадалди. Ўша жойда, айни Шаҳноз турган жойда энди олча дарахти силкиниб турарди. Уруш йўли оғир мусибатларда ўтганди. Ленинград қамали… Ўзига ҳам туш каби эсланаётган қора, азобли кунлар…. Уни ўлим чангалидан ва асирлик асоратидан б ир тасодиф қутқарганди. Буларнинг барчаси ҳаётининг оқимини тўхтатган, уни урушдан кейин ҳам анча ур-сурларга рўпара қилганди. Урушдан кечикиб қайтди. У келганда Шаҳноз йўқ, Байларнинг хотини бор эди.
Ҳали ҳозирнинг ўзида ҳам ойдинлаштира олмасди. Ўша пайт Байлардан хафа бўлишда, адоват сақлашда ҳақлилашди? Ахир, унинг истагидан Шаҳноздан бошқа кимнинг хабари бор эди? Унга энди ҳеч қандай қўл етолмайди. Совуқ тупроқ устига тортилган пардани ҳеч хоҳиш-ирода кўтара олмайди. Қақшаб қуриган баданнинг, ҳамманинг кўз ўнгида шамдай эриб сўнган гўзалликнинг ёдгорлари Қарибалининг олдида туришибди. “Шаҳнознинг ёдгорлари…”

Байлар колхоз раиси эди. Юқорида, чўққиларга элтувчи сўқмоқларда, чегара ёқаларида бўлган қадимий қишлоқлар ер майдонлари, экин-тикин ерлари етишмайди баҳонасида чўлга кўчирилганда, Муғонда йирик хўжаликлар ташкил этилганда, у тоғдан кўчиб кетмаган, дарё бўйидаги қўшни қишлоққа тушган, хўжалик кичиклашса-да, ишни ташламаганди.
— Байлар қаерда, аҳволи қандай, нима иш қилаяпти?
— Ферма мудири, овулларга кетганди, қайтадиган пайтлари бўлди.
Байлар билан учрашуви энди унга авваллар бўлгани сингари кўнгилсизлик туғдирмасди…

* * *

От туёғининг товушига ўгирилдилар.
— Отам келди,– деди болалардан бири.
Байларнинг оти йўрғалиб келарди. Эгар чарчатганидан ёнлаб ўтириб олганди. Елкасида эски ов милтиғи. Озғин, соғлом юзидаги табассуми ёшлигидан қолганди, ўзгармаганди.
Ҳой бола, меҳмонни булоқ ёнида ушлаб ўтирадиларми?!– ўшқирди раис болаларига.
Отнинг бошидан ошириб юганни уларнинг устига ташлади. Телпагини пешонасидан орқароққа сурди-да, меҳмонларга диққатла қаради. Баланд, суякдор гавдасини олдинга энгаштириб, қўлларини кенг очди. Уларни танидими, танимадими, қучоқлашиб кўришмоқчи эди. Ҳар икковини диққат билан кўздан кечирди.
— Нима, шунчалик танилмайдиган бўлиб қолибмизми, Байлар?
— Қарибали!

Ўтган йиллар ҳеч қайсининг овозини ўзгартирмаганди.
Қучоқлашишди. Байлар севинчидан гапини тўхтата олмасди.
— Хўш келдинг, жўра, сафо келтирдинг, Марҳабо. Барибир шайтонга ҳай бердинг, оёғини синдирдинг-а. Шунчалар эътибор бўладими?!
Камронга юзланди:
— Бу ҳам сизлардан чиқар, Камронми ёки?!
— Ўхшайди шекилли.
— Ҳа, холаси гўзал, нега четда турибсан. Одам қишлоқи амаки-сини ёқтирмайдими? Олдимда ўйнаб, югуриб юрардинг.
Камронни қучоқлаб, юзидан ўпди. Орқага тисарилиб бўй бастига қаради.
— Мошоллоҳ, отангга тортибсан. Еганларинг бўйингга берибди-да. Аммо лекин ақлдан уларга ўхшамабсан. Таърифингни эшитганман. Тоғликмиз дема. Бу гап бизларга тегишли! Булар менгинг Тарлан, Элмон болаларим. Келиб амакиларингиз билан танишсаларингчи, ҳой аҳмоқлар!
— Кўришганмиз.
— Унда югуринглар уйга. Милтиқ билан ўйнашманглар, хўпми. Гулшанга айтинглар, меҳмонимиз бор деб. Эгардаги қушларга ҳам қарасин. Чўл одамлари каклик димламасига ўч бўлишади.

Қарибалига томон бурилди.
— Машинани нега бу ерда қолдирдинг?
— Четанлар орасидан ўтолмаймиз деб қўрқдик.
— Қишлоқнинг чеккасидан айланамиз. Юқоридаги йўл текисроқ.
Машина эшигини очиб, олдинга, Қарибали ёнига ўтирди. Кун ботиш томондан Қизилқояга қараб юришди. Қояларнинг этакларида мармар сингари силлиқ тошлар қалаб ташланганди. Шу ердан қабристон бошланарди.

Машина тўсатдан тўхтади.
— Тушиб, бу ёққа кел, Байлар!
Қабристоннинг катталиги Комронни ҳайратга солди, ғарбда бир учир қояга бориб тақалган сўқмоқ бўйи чўзилиб кетганди. Қабр тошларининг усти бошдан-оёқ ёзувлар билан тўла эди. Эски алифбода битилган тошлар ёзуви ўқиб бўлмас даражага келганди. Гўё дунё яралгандан бери бу тошлар ҳам шундай безакли – ёзувли саф тортиб турардилар. Уфққа энгашган куннинг сўнгги нурлари тошларнинг сояларини қишлоққача узайтирганди. Камрон чўккан оқшомда, харобаликларда, янги йўнилган қабр тошлари каби қишлоқ устида юксалган чинорларда, бу эгри-бугри эски ёзувларда қандайдир сезилмас, кўзга кўринмас бир боғлиқлик туярди.

Отасининг ўз қавмларини йўқлаб зиёратга келганини ҳис қиларди. Бир-биридан унча ажратиб бўлмайдигани жалб қилувчи туйғу вақт деворини бузиб, наслининг руҳи ётган қишлоқ қабристонининг чекка бир гўшасига сени оёқларинг беихтиёр етаклайди.
— Бизникилар шу ерда ётишибди…
Камрон қабр тошларининг устидаги ёзувларни ҳижжалай бошлади: “Қоражали Жаҳонгир…” Байлар унга таажжубла қараб турарди.
— Бу ёзувларни қандай ўқияпсан?– сўради у.
Камрон эса жавоб бермай ўз ичида давом этарди: “Қоражали.. Қоражали… Қоражали Камрон”. У бу номни ҳайрат-ла баланд овозда ўқиди. Отаси:
— Бўлибди, – деди. – Шундай бир одам… Бундан анча олдин. Исмини сенга қўйишган. Бувангнинг истаги эди.

* * *

Боя Камрон кўрган уйга келишди.
Кенг хонага гилам, шолчалар тўшалганди. Девор бўйлаб ерга қуроқ кўрпачалар ташланганди.
Қарибали билан Байлар тўрда ёнма-ён ўтиришди. Комрон Байларнинг чап томонида, курсига ўтирди.
— Ўтира олмаяпсанми, ҳой йигит! Кўча-кўчлик-да, биродар. Ёз-куз эса уйимиз. Қуйи қишлоққа келсанг, иншоллоҳ… Чўлчиликни кечирасан, албатта.
— Ҳа, менинг куним ҳам чўлда ўтаяпти,– жавоб берди Камрон гиламнинг ўсиқ тукларини қўли билан текисларкан.
– Ҳунарлари шунақа. Кўҳна юрт ерларини қазишади. Ёзда бизнинг Моранқалъада ишлашди.
– Унда нега хабар бермадинглар. Ёки бизларни бегона санай-сизларми?
– Ўғлим танимайди, менинг эса ҳеч эсимга келмабди.
Гулшан ўрталиққа дастурхон ёзаркан, суҳбатга қулоқ соларди. Хона тўлитб кетди. Меҳмонлар билан кўришиб, ўтирдилар. Кейин аёллар рўмолларининг учи билан кўзларини арта-арта битта-биттадан чиқиб кетишди.

Дастурхонга капалак қанотидай юпқагина Юха қўйилди. Катта-катта идишларда буғи чиқиб турган қовурма қўзи гўшти тортилди.
Каклик чиғиртасини мемонлар олдига суришди. Қатлама, пишлоқ, мева-чева дастурхонни безади.
– Ҳой, Гулшан қизим, бурчакларни бир ахтариб кўп, томоқ ҳўллайдиган бирор нарса топилармикан?
Гулшан қалин бардоқлар ва бир неча “томоқ ҳўллагич”лардан келтириб қуйди.

Байларнинг узоқ йиллар дарди, қувончи, бир бўлган ён қўшниси билан қанча вақт айрилиқдан сўнг учрашишдан ҳис этган севинчи, ширин меҳмоннавозлиги ўтиришни янада қиздириб юборганди.
Қарибалининг ҳаёти, Камроннинг Бокудаги иши – касби тоғ қишлоқларини янгидан ободонлаштириш учун чўлдан қайтиб кўчиб келган одамларнинг умргузаронлиги ҳақидаги суҳбатлар давра-дагиларга алоҳида кўтаринкилик бахш этганди. Қарибали ҳамқишлоқларидан бўлак тушганди, ҳамиша сўраб суриштиролмасди. Энди бўлса янги хабарлар эшитиб турибди. Аҳоли аҳволининг яхшиланиши уни севинтирарди.
– Қуйи қишлоқни кўрдим, туппа-тузук шаҳарча бўлибди-қолибди.
– Ҳали жануб томонларни кўрасан! Билсанг агар қанча уйлар қурилиб, ҳовли жойлар солинган. Ҳаммаси ҳам чўлда яхши яшаган эканлар. Анчагина йиғиниб, машинали бўлиб қайтишибди.
– Машинаси борларга бу йўлларда юриш анча қийин бўлади-да.
– Ҳамма нарса турмушга боғлиқ, биродар. Ҳаёт ўзгарса, уй-жой бўлса, нон-намак бўлгандан кейин йўл ўз-ўзидан тузалиб кетади. Юрган оёқ ўзига из топади. Энди, барака топгур, ширкатларимиз чўлдаги қайси хўжаликдан кам? Тоза ҳавомизни, сувимизни, ўтин-ўчоғимизни айтмаяпман. Бу соҳани тезроқ йўлга солиш керак эди. Ёзда кўрасан яйловларимизни. Буғдой бўй баравар кўтарилади. Картошка майдонларининг боши-охири кўринмайди. Шунча экин майдонларининг эгасиз ётишига кимнинг кўзи қияди.

Қарибали папиросини тутаганича қулоқ солиб ўтирарди. Кўз ўнгида Қизилқоянинг йигирма-ўттиз йил олдинги қиёфаси гавдаланарди.
– Ҳой, Гулшан, самоварни олиб келсанг-чи…
Қарибали бу сафар хаёлида уйғонган хотиралари таъсири биланми ёки нимагадир қизга диққат-ла қаради… “Ё тавба, худди онасининг ўзи-я”. Пойгакда ўтирган Алиш ўрнидан туриб самоварни олди. Бардоқ-чойнаклар турган патниснинг чеккасига ўрнатди.
– Демак чойнинг азобини ўзим тортарканман-да.
– Ҳо золим ўғли, намунча оғир ишга урдинг ўзингни,– сўз отиб кулди Байлар.

Алишнинг қисилган нозик лаблари овқатдан кейин ялтираб турарди. Қарибали қишлоқда ўтган ёш-яланглар кечаларини эслади.
– Ҳой Алиш, балабанинг2 турибдими?
Алиш кулди.
– Эсингиздан чиқмабди-да.
–Ё Оллоҳ, уни сўраттир. Сен чалган наволарни эсласам бурнимнинг учи ачишарди.
Байларнинг юрагидагини топишганди.
– Қуйсанг-чи, нозингни. Шу одатинг қолмади-қолмади-да!
Алиш қаддини ростлади, пижжагининг чўнтагидан қорайиб кетган, устида бармоқларининг изи қолган ялпоқ балабанни олди.
– Қарибали келибди деб эшитдим, эҳтиёт чорасини кўрдим. Ўша пайттлардаги одатларимиз эсимдан чиққани йўқ.

Ясси балабан йўғон, юракни титратувчи табиий товуш билан куйлай бошлади. Шикаста куйида кечанинг тароватидан, олис юлдузлар шуъласидан, тоғларнинг сўзсиз наволаридан йиғилган бир жозиба бор эди. Шикаста наво ой шуъласида даралар бўйи чўзилган тоғ жилғалари сингари сут рангини таратар, уйга теварак атрофнинг, баҳмал чаманларнинг атрини, ҳавосини уфурарди. Аёллар айвонда, дераза олдида ўтиришарди. Гулшан ичкари ўтганди. Эшик олдида деворга суяниб турарди.
Камрон йиллар оша отасининг хотирасида яшаган бу ҳавонинг кучини, сирини туюшни истардим. Бирданига унга шундай туюлдики, бу ҳаво топиб юзага чиқарганлари хум қабрларининг тарихидан сўзлайди. Бу товушда қадимий шаҳарнинг деворларида акс-садо бергувчи баятиларнинг1 ҳазинлиги яшайди. Қабристондаги мозор тошлари сингари шикастада ҳам неча наслнинг номи, муҳри бор. Нигоҳлар эшик олдида ўзини унутиб турган қизга қаратилди. Боядан бери илк дафа қизга диққат билан қаради. Алиш чалаётган наво тоғ булоқларининг суви сингари қизнинг юзидан чарчоқни, қайғуларни ювиб кетганди. Кўзининг олдида умрининг энг гуллаган чоғини яшаётган бир гўзал турарди.

Камронга шундай туюлдики, бу наво билан унинг қулоқларига неча замон шу мўъжазгина қишлоқда қад ростлаб ўсган ёнғоқ, чинор дарахтларининг тупроққа сингган узоқ шитирлашлари, юз йиллар давомида булоқлар бўйида жилваланган гўзалларнинг мозор тошлари остида яширинган наволари янграмоқда.
Қарибалининг папироси тутаб турарди. Байларнинг кулги аримайдиган юзи жиддийлашганди. Сукутни балабанни чўнтагига жойлаган Алишнинг ўзи бузди.
– Мана шундай ишлар…

* * *

Байларнинг барча эътирозларига қарамай, Қарибали ўз уйи айвонида ётиш фикридан қайтмади. Даврада ўтирганлар ҳам унинг орзусига қарши чиқолмадилар.
– Қўй, ҳовлида бир чироқ ёқсин,– дейишди.
Байлар Гулшанни чақирди.
– Чироқ олиб бор, болаларнинг ҳар бирига бир сидрадан кўрпа-тўшак бер. Амакингларнинг айвонини тозала, шолча тўша, ётишга жой тайёрла.
Қарибали Камронга ўгирилди.
– Сен ҳам тур, ёрдамлаш. Балки машинадан чодирни оларсан?
Кимдир эътироз билдирди.
– Худди ёз ҳавосига ўхшайди. Очиқ ҳавода ухлаш ҳаммасидан яхши.

* * *

Айвоннинг бир чеккасига қўйилган чироқ тўлин ой ёруғида хиралашганди. Гулшан айвонга жой солди.
Тарлон билан Элмон четан атрофидан хас-хашак келтириб ҳовлида ўт ёқишди. Оёқлари билан кураб олиб келган хазон оловда ловуллар, барг излари нозик сим каби оқарар, ўчоқнинг устида нақшлар чизарди. Ой ёруғи парда мисол боғлар устига қўнганди. Қишлоқнинг бўшлиги сезилмасди. Сўқмоқ бўйлаб чегара соқчилари манзилларининг чироқлари қаторлашиб кетганди.
Гулшан кириб келди. Гулхан олдида туриб совқотгандай қўлларини оловга тутди. Юзи гулхан ёруғини кўзгудай акс эттирарди. Камронга агар қизга яқинроқдан қараса унинг ёноқларида ўз аксини кўриши мумкиндай туюлди.
– Кечаси сизларга совуқ бўлади. Қарибали амакини ўз айтганидан қайтара олмадик.
– Тоғларнинг аёзигаа кўникканман.
– Бутун ёз бизнинг воҳада ишлабсизда?
– Ҳа.
– Бизларникига эса энди келдингиз…
– Сизларни танимасдим. Ҳеч қайси қишлоқни ҳам танимасдим.

Қиз бошини кўтарди, бўйнини сал эгиб, оловнинг устидан унга қаради. Унинг кўзларида бир савол чақнагандай бўлди. Буни Камрон “Танисангиз келармидингиз?”– деган маънода тушунди.
Камрон ҳамишаги одати – сочларини пешонасидан четга суриб қўйди. Кулимсиради. Гўё танимаганининг гуноҳи унда эди.
Боғ ораси йўлда Қарибалининг папироси ёришиб келарди. Байлар билан гаплаша-гаплаша яқинлашардилар.
Байлар қизига ўгирилди:– Бор, болаларнинг жойини сол. Ухлашсин. Ҳадемай дарсга боришади.

Қарибали гулхан ёнида юзма-юз турган ёшларга қаради. Ҳар бирининг юзи оловдан қизарганди. У бирданига Камрон билан Гулшан бир-бирига жуда ҳам ўхшаркан деб ўйлаб қолди ва миясига келган бу фикрдан фахрланиб қўйди. Энди унинг тасаввурида ўғлига ёнма-ён турадиган Гулшандан, “Шаҳнознинг ёдгори”дан лойиқ қиз топилмасди.
Гулшан укалари билан кетди.
– Ҳа,– деди Байлар,– болалар ҳам менинг аҳволимга тушиб қолишди. Ҳар куни пастдаги қишлоққа қатнашади. Қиз бултур мактабни битирди. Институтга бормади. Сизни ёлғиз қолдиролмайман, деди. У бўлмаса фермада ишлай олмасдим.– Бироз жим қолгач, илова қилди.– Авлодингнинг яхшиси бахтинг экан. Қизим онаси тириклигида жафокаш эди. Кейин эса болаларга оналик қилди.
Камрон истар-истамас, кетганларнинг ортидан бўйнини чўзиб қаради… Улар дарахтларнинг панасига ўтишганди.

* * *

Каттакон, юмшоқ болишга тирсакланиб, ҳовлига қарарди. У ерда отаси билан Байлар секин гаплашиб туришарди. Камронга уларнинг ёнида Гулшан ҳам бояги вазиятда турганича бўйнини сал ён томонга эгиб, оловнинг ёруғидан янада йириклашган кўзларини олиб унга қараётгандек туюлди. Кўрпага маҳкам бурканиб олди. Юмшоққина тўшак жонига ора кирди.

* * *

Отаси ундан олдин уйғонганди. Папиросини тутатганча ҳовлида юрарди.
Айвоннинг пастидан кимдир келарди. Камрон эрта тонгда умрида ҳеч қачон туймаган бир гўзаллик ва севинч ҳис этди. Устунлар орасидан чиққан Гулшан эди. Икки-уч кунлик қўнғир қўзичоқнинг олд оёқларидан кўтарганча олиб келаётганди. Қарибали билан саломлашиб ўтди.
– Чой тайёр, амаки…
Камронга бу овоз узоқ йиллардан бери танишдек туюлди.

Ўрнида бурилиб тиккайди. Кўзларига ишонмади. У томонда, паст-баланд тоғларнинг устида ўй-хаёллар етиб боролмайдиган юксакликда оқарган чўққи тонг шафағи остида барқ урар, оппоқ мўъжиза каби ял-ял ёнарди.
Ўғлининг қаерга қараётганини сезган ота:
– Саваланг тоғи шу,– деб қўйди.
Бу сўзда изоҳсиз, иловасиз ҳар нарсага ойдинлик киритадиган бир қудрат бор эди…

* * *

– Бир-икки кун қолсангиз, осмон узилиб ерга тушармиди, Қарибали!
– Йўқ, ҳаво яхшилигида қайтиб борганимиз дуруст. Камрон ҳам ишга шошаяпти.
– Ҳеч бўлмаса тез-тез келиб тур…
– Саломатлик бўлса…

Камрон машинани юргизди. Булоқ ёнида Байлар ва ўғиллари кутиб турарди. Сал нарида Гулшаннинг қизил кўйлаги кўзга ташланарди. Ёнғоқ дарахтининг шохида патларини ҳурпайтириб ёлғиз бўз чумчуқ чий-чийларди. Камрон нимагадир ўйга толиб турган қиз билан шу кичкинагина қушча орасида яқинлик борлигини ҳис этди.
Қизилқоя бутун бир тош каби юксалар, саҳар ёруғида кўз қамаштирарди. Бошқа-бошқа рангларда товланаётган тошлар, қоянинг сийнасидаги қия-қия йўллари Камронга қабр тошларидаги ёзувларни эслатди…
Узоқ йўллар қат-қат бўлиб очилар, водийда оқарган дарё билан қўшиб кетарди. Кузнинг тиниқ сувлари пўлат эритмаси каби кумушланарди. Лекин тоғлар эриб тугайдиганга ўхшамасди.

М: “Жаҳон адабиёти” журнали, 2011 йил, 9-сон.

Ўзбекистон халқ шоири Хуршид Даврон Озарбайжон халқ шоири Собир Рустамхонли билан. Баку, 2013 йил

Sobir Rustamxonli
SHAHNOZNING YODGORI
Ozarbayjonchadan Fayzi Shohismoil tarjimasi

Taniqli ozarbayjon shoiri, yozuvchisi va siyosiy arbobi Sobir Rustamxonli 1946 yilning 20 mayidat Ozarbayjonning Yardimli tumanidagi Hamarkent qishlog’ida tug’ilgan. Ozarbayjon davlat universitetining filologiya fakul`tetida tahsil olgan. Mehnat faoliyatini «Adabiyot va san’at» gazetasida boshlagan. 1976 yili «Mulla Nasriddin va fol`klor» mavzusida doktorlik ilmiy ishini yoqlagan. Ozarbayjon xalq shoiri (2005). Mamlakat parlamenti a’zosi. 1992 yildan Vatandoshlar hamkorligi partiyasi raisi.
Sobir Rustamxonli 20 dan ortiq she’riy va nasriy kitoblar muallifi. Uning stsenariylari va asarlari asosida o’ttizga yaqin badiiy va hujjatli fil`mlar tasvirga olingan.

O‘sha oqshom kuz quyoshining yorug‘ida o‘tmishining qaysi aziz kunidan bo‘lsa ham bosh ko‘targan juda shirin bir xotira uyg‘ongan edi. Butun borliq yurakni larzaga soluvchi tabiiylik bilan shovullardi. Tog‘larning siynasida barq urgan o‘rmon ulkan o‘choqday lovullpab yonar, qoyalar olov shu’lasi singari osmon ostida jilvalanardi.
Qiyaliklardan, uchurumlardan pastga otilayotgan shalolalar oqarib ko‘rinar, daralarning torligidan shosha-pisha, urinib-surinib, vodiyga qarab chopardi.
Bu go‘zallikda ikkalasini ham jimlikni buzmaslikka undagan sir yashiringandi…
Mashinani ota haydardi. Kunning ko‘zi ochilgandan beri yo‘l bosayotgan bo‘lsa-da charchagani bilinmasdi. Burilishlarda, daralarda zo‘riqib-zo‘riqib yuqoriga o‘rmalagan qadim tog‘ yo‘llarida uni hayajonli tuyg‘ular sudrab borardi, yarim asrlik muddatning u tomonidan tanish bo‘lgan yerlar mehribonlik bilan uni chorlardi. Rulni tutgan yirik va og‘ir qo‘llari orasidan nigohi tepaliklarga qadalgan, yo‘lning tiklashgan ungurlariga ilashib qolgandi. Kamron otasidan ko‘zini uzmas, xayoldan chalg‘itib, uchurum ustida uning diqqatini yo‘lga qaratishni istardi.
— Ota, balki men haydarman. Charchagandirsiz.
Mashina qayrilishda burilgandan so‘ng Qaribali yuzini o‘girmasdan gapirdi:
— Bu yer Mug‘on emas. Tog‘-toshda qiyin. Notanish yo‘l… Biror marta ham oyog‘ing tegmagan joyda mashina haydamoqchimisan..
Qamron peshonasiga tushgan sochlarini kafti bilan chetga surib qo‘ydi-da otasiga burildi:
— Aslim qaerdanligini qachon eshitganman, qaerda tug‘ilganman bilmayman-ku, axir. Meni ish deb yuborishmaganda, bu yerlarga kelish xayolingizda yo‘q edi…
— Ko‘p narsa mening xayolimdan o‘chib ketadigan payt hozir. Busiz ham ko‘p narsa menga ortiqchalik qilayapti. Navbat seniki…
— Ko‘rayapsiz-ku, men ham yetib keldim bu yerlarga!
— Kindiging shu yerda kesilgan axir…
— Avvallari bolalar uyda tug‘ilardi, endi tug‘ruqxonalarda. Kindiklar ham o‘sha yerda kesiladi.
Qaribali negadir kulimsiradi. Boyadan beri ilk marta o‘g‘liga o‘girildi. U keng yuzli odam edi. Peshonasini, ko‘zlarining atrofini o‘ragan ajinlarga qaragan zahoti sinovlardan o‘tgan baquvvat odam bo‘lganiga ishonch hosil qilasan. Boshiga ota-buvalaridan qolgan qorako‘l telpak kiygandi. Kalta qirqilgan sochlari oppoq oqargan edi.
— Qidiruvlaringiz qanday o‘tdi?..
— Yo birinchi bor bo‘lgani uchun yoki eski qishloqlarga kelganimdan bo‘ldi. Bilmadim, men qoniqish hosil qildim. Ammo qiyin. To‘rt-beshta molning yemi emas bu. Buni ilmiy qidiruv deydilar, kerak bo‘lsa tongdan kechgacha cho‘kich urasan…
— Sizlardagilar maktab bitirgan, qo‘li ishdan chiqqan odamlar.
— Mendan boshqa barchasi eski geologlar edi. Masala esa qo‘li ishdan chiqqanlikda emas. Mashina bizning ilmdan boshqa hamma joyga oson yo‘l topadi. — Qaerda ishlagandingiz?
— Moranqal’ada.
— Qoyalarning tepasidami? U yerlar esingizdami, ota?
— Qo‘y boqqanimiz, turli o‘yinlar o‘ynaganimiz yerlar edi…
— Aytishlaricha, cho‘ponlar yig‘iladigan joyi bor ekan. Tep-tekis ekan.
— Yaxshi to‘shama toshlari bor edi, kaftday tekis bo‘lardi. O‘ti ham shirin edi, suruvlarni jalb qilardi. Nimasini aytasan, eski qabriston edi. Toshlarning qaysi birini ko‘tarsak, tagidan g‘or og‘ziday yo‘l ochilardi. Bir vaqtlar odamlarni katta xumlarda ko‘mishardi. Erkak kishi o‘lganda xotinini ham tiriklay uning yoniga qo‘yarkanlar. Mol-mulkini ham xumlarga joylasharkan.
— Musulmonlikdan avvalgi voqea bo‘lsa kerak.
— Ha, ancha oldin.
— Yaxshi ayollarning urug‘i qurigandi. Mundoq bir o‘ylab ko‘r, har bir sharti ketib, parti qolgan erkakning yonida uch-to‘rttadan go‘zal kelinni ko‘mishgan bo‘lishsa…
Ota biroz o‘ylab turib ilova qildi:
— Kim biladi deysan, bu qoidani chiqarganlar nimani o‘ylashgan ekan. Odat yo‘q joydan yaratilmaydi… Mardon bo‘lardi, Husaynzoda, eshitgan bo‘lsang kerak… Xalqning, davlatning molini o‘zlashtirib, o‘ziniki qilib olgan. Otasining moliday. Oxiri fosh bo‘ldi. Sudgacha chiday olmadi, yuragi kasal ekan. Yosh xotini qoldi, bitta bolasi bilan. Keyin bolani ham qaynonasiga tashlab shaharga ketib qoldi. O‘qishga. Pul bor, tanish bor… Iymonimni kuydira olmayman, men ham birovdan eshitganman, Aytishlaricha, o‘qish bahona, qo‘l-qanotini yozgisi kelgan ekan, o‘ynab-kulish deganday. Shunaqasini eri bilan ko‘mishsa, yaxshi bo‘lardi. Mol-davlat qo‘lning kiri. Ota misoli na yaxshi o‘g‘ilga kerak, na yomon o‘g‘ilga…
Kamron otasining olisdan boshlagan gurungini cho‘zib ustalik bilan o‘git-nasihat-la tugatganini ko‘rib, suhbat mavzusini o‘zgartirdi:
— Tekis tog‘dan yuqori ko‘tarilganda, qadim bir shaharning izini topdik, u yerdagi o‘choq esingizdadir, baland, bino. Bitta qoya ham bor, borganlar niyat qilib mayda tosh yopishtiradilar.
— U yer muqaddas joy…
— Qazish ishlari olib bordik. Uylar, tosh to‘shalgan yo‘llar chiqdi. Odamlarning aytishicha, payg‘ambar o‘tgan joy emish. Toshlarning ustida tizzalarining, barmoqlarining izi qolgan. Egari rangli sopolga aylanibdi, sopol uzangilarda oyoq izi…
— Odamlar behuda gapni aytmaydilar. Bizning kattalar avvaldan o‘qimishli bo‘lganlar. Ardabil, Mashhad madrasalarida. To‘g‘ri eskicha savod chiqarishardi. Lekin bilimli edilar. Bugungilarga o‘xshamaganlar. Bir burda non uchun dinni ham sotadilar, iymonni ham. Haqni nohaqga almashtiradilar. Ulug‘larimizning og‘zidan eshitganman, aytardilarki, muqaddas narsaga beparvo bo‘lmanglar. Ba’zan yuzlab shohning, yuzlab sarkardaning qo‘riqlay olmagan obidani, kitobni, yozuvni birgina “Muqaddas” so‘zi asraydi…
Kamron otasining yuziga qaradi. Uning hafsalasini pir qilgan masalalarning otasi uchun bunaqa oydin bo‘lishi, odamning har bir narsaga sodda, bemalol yondashuvi Kamronni taajjublantirdi. Balki shuning uchun ham otasining aytganini qadrlar, gapini ikki qilmasdi. Ko‘pdan beri ko‘rishmaganlari uchun otasining bu gaplaridan zavqlanardi.
— Hali ancha uzoqmi, ota?
— Yo‘q, huv anavi qoya ostiga borayapmiz.
— Telegramma bermasam kelmasdingizmi?
— Endi mazam yo‘q. Yuragim chidamaydi deb qo‘rqaman. O‘zing ham kech harakat qilibsan.
— Ishdan qo‘l bo‘shamasdi.
— O‘rtoqlaring qachon jo‘nashibdi?
— Bugun. Tumandan kuzatib qo‘ydim ularni. Sizni kutib qoldim. To‘g‘risi yo‘llanma qog‘ozini deb.
— Avvallari kimning yoniga borishingni aytishardi. Endi seni qidirish oldidan hech gap aytilmadi. Ota-bobo yurtimizga yillar bo‘yi bir parcha qog‘oz deb hasrat yashaymiz.

* * *

Daryo pastda, uchurumning chuqurligida qolib ketgandi, yetib kelayotgan sharqirashi olis tog‘larda boshlanayotgan bo‘ron singari vahimali edi… Har ikki sohil bo‘ylab bog‘-rog‘lardan qizil g‘isht rangidagi ajralib turgan uylar saf tortgandi. Qishloqlar orasidagi yo‘llar daryoga quyilayotgan ariqlar singari oqarib ko‘rinadi. Hosildan bo‘shagan poliz yerlari qarag‘ayzorlarda yalanglar singari tizilgan. Bu yerdan qishloq uylari kichik-kichik oq qutilarga o‘xshaydi. Ota-bola o‘rtasida suhbat to‘xtab mashina harakati sekinlashdi.
Ha, Taza kand, yangi qishloq deganlari mana shu. Tuppa tuzuk shahar ekan bu. Biz ketganimizda bu yerda sel olib kelgan toshdan, shox-shabbadan boshqa narsa yo‘q edi. Tog‘dan qaytib tushib daryo bo‘yida uylar tiklashibdi. Qaytib kelganlar orasida biznikilar ham bor.
Yo‘l tepaga ko‘tarilgan sari qishloqning keng bag‘ri ochilib borayotir. Uylar, hovlilar soy bo‘ylab, daryo jilg‘achalari yoqalab tog‘larga, qiyoliklarga yondashib, tik qoyalarga, g‘rmonning o‘tib bo‘lmas daraxtlarigacha yetib boribdi… Yangi ekilgan nihollar orasidan o‘tib borishayapti. Ko‘chatlarning ko‘m-ko‘k gullari bo‘y cho‘zgan. Yoz gullari nihollar qo‘lida yuzlarcha mayda bodalarga o‘xshaydi. Go‘yo ko‘chatlar tog‘lar sog‘ligi uchun qadah ko‘tarayotganday. Mashinaga nam tuproq va xas-hashak hidi urilardi.
Oftob olddan, so‘qmoqlarning ustidan tusha boshladi. Yorug‘likdan yoki nigohidagi achchiq hasratni og‘riqni yashirish istagidan Qaribalining ko‘zlari suziladi.
Zich emanzor bilan qoplangan daralar ortda qoldi. Dovondan burilib, tekis ko‘ndalang yo‘lga tushishdi. Oldinda qoyalar uch tomondan o‘rab turgan keng qiya tekislik namoyon bo‘ldi. Bu kenglikni yong‘oq daraxtining zich qatorlari to‘ldirgandi. U yer-bu yerda chinorlar yuksalib turardi.

* * *

Qaribali mashinani o‘ziga tanish bo‘lgan xotiralar bo‘yicha haydardi. Bu xotiralar uni qishloqqa kiraverishdagi ulkan yong‘oq daraxti ostida to‘xtatdi. Bir-biriga indamasdilar. Aftidan har biri o‘z xayoli bilan band edi. Maydonchaning pastki chekkasida toshlar orasidan chashma jildirardi. Yog‘och novga tushardi.
Qaribali oyoqlarini toshga qo‘yib suvni hovuchladi. Bir ikki qultum ichdi, keyin shapillatib yuziga urdi. Barmoqlarini qovoqlariga surdi. Suvning salqinligi bilan ko‘z qovoqlarining charchog‘ini yuvmoq istardi yoki qorachig‘ini qoplagan yoshni suvgaa aralashtirib o‘g‘lidan yashirishga harakat qilayotganmidi – aniq emasdi… U yashil maysalarni qizil g‘uncha kabi yopgan barglarni g‘irchillatib ezib o‘tardi.
— O‘zingga shukur, yo Tangrim…
Uning bu yerga qaytganiga, kelib shu buloqni o‘z joyida, avvalgi holida, hamon o‘sha salqinligida ko‘rganiga shukur qilayaptimi, yoki bu bir e’tirozmi, bilib bo‘lmasdi.
Kamron qo‘llarini novdagi suvga to‘ldirib ichdi. Novdan oqayotgan ko‘m-ko‘k suv ichra moviy samo to‘lqinlanar, yong‘oq daraxtining shoxlari titrardi, yaproqlar orasidan qora qarg‘a qarab turardi. Qush qanot qoqdi va quduqqa tushgan tosh kabi suvning shaffofligida g‘oyib bo‘ldi. Ota-bola maymunjon qoplagan eski chetan to‘siqlar orasidan yurib ketishdi.
Qaribali oldinda borardi. Aylana chetan to‘siqlarning, qulagan devorlarning orasi bilan vaqt sovuta olmagan issiq bir o‘choqqa qarab intilardi. Oyoqlari og‘irlashgandi, bu yerda o‘tgan kunlari bilan hozirgi damlari orasida o‘tgan xayolga sig‘magan kenglik birdaniga unga umrning o‘tib ketganini, keksalik kelib yoqasidan olganini his ettirardi. Qadam bosgani bu dunyoda o‘sha payt hali otalik hissini sezmagandi, o‘zi ham yosh bolaga o‘xshardi. Odamga bo‘y bermaydigan o‘t-o‘lan bosib, yo‘qolib ketgan yo‘ldlar, xaroba qishloq uni o‘z o‘tmishi bilan uchrashtirayotgandi. U bir vaqtlar uchrashuv uchun yo‘lga otlanar va ushbu to‘siqlar ustidan yo‘lga engashgan kungaboqar kabi ro‘molcha hilpirardi… Ochiq turgan ko‘cha eshigini bosib o‘ta olmadi, chirigan ustunga suyanib qoldi…
Tog‘larning kun botishidan darak bergan yellari boshlangandi. Daralardan chiyillab o‘tgan shamol qishloq oralab aylanar, bog‘larni shovullatib hazin, mungli navoga aylanardi…
Kichkina pirildoqqa o‘xshagan o‘rama ilon ko‘cha eshik oldidan shiddat bilab o‘rmalab o‘tdi. Butalar orasiga kirib, ko‘zdan g‘oyib bo‘ldi. Uning orqasidan ko‘tarilgan quruq xas-cho‘plar havoda aylanib qoldi. Yirik-yirik, og‘ir yong‘oq yaproqlari hovlida sochilib yotardi. Go‘yo tuproq ostida ohanrabo yuritishayapti-yu, uning ta’sirida bu temir varaqlar beixtiyor titrashar, uchib-qo‘nishardi.
Ro‘parada turli mevali daraxtlar anchadan beri qo‘l tekkizilmaganidan yovvoyilashib yo‘g‘onlashgan, shox-shabba yozib changalozorga aylangandi. Uzoqdan diqqatni tortuvchi bir juft yong‘oq daraxti alvon chodir singari hovlini qanotlari ostiga olgandi. Pastki burchakda esa uch tup findiq novdasi bahordagi kabi yam-yashil turardi. Bog‘ maydoni yo‘lga qadar cho‘zilgandi. Yirik olma daraxtlarining hali uzilib tushmagan mevalari qizarib turardi. Daraxtlarning hech kimdan, hech narsadan madad ko‘rmay, ularni ekib o‘stirganlardan bexabar emin-erkin gullashi, meva solishi, shox yozib, qad rostlashi g‘aroyib ko‘rinardi. Tashlab ketilgan, qulab tushgan uylarning oldlarida daraxtlarning g‘arib, tanho turishida sohibining qabri uzra bosh egib mung‘ayib turgan otning e’tiboriga o‘xshash zirqiroq bir joziba bor. Hovlining o‘rtasida qurib qolgan daraxtning po‘stlog‘i ham to‘kilib ketibdi. Hovlini ajriq bosibdi. Yassi toshlardan o‘rilgan zinapoya ikkinchi qavatda ayvonning chekkasiga yondashib turibdi. Uyning tomini o‘zi buzib, g‘ishtini olib ketgandi. Tog‘ emanidan yo‘nilib yotqizilgan og‘ir to‘shama yo‘sin bosib ketgan, lekin chirib to‘kilmagandi. Eshik-derazalarning urinlari ko‘r odamday nom-nishonsiz olislarga qarab turardi.
Qaribali zinaning yer bilan tutashgan uchida — biqinidan mayda oq qo‘ziqorinlar bo‘y cho‘zgan toshning ustiga o‘tirdi. Papiros chekdi. Jahli chiqqan paytlarda bo‘lgani kabi qo‘li bilan chap tizzasini silay boshladi.
Tabiiy, iliq bir harakat Kamronning qalbini titratib o‘tdi. Go‘yo uning bir yarim-ikki yoshli bola xayolining qaysidir qunjida bu hayot shundayligicha qotib qolgan, endi bo‘lsa, o‘tkinchi, lahzalik xotira quduq tubida miltillagan suv singari yaltirashga, davrning juda olis ufqlaridan tovus patlariday tovlana boshladi. Oyoqlari ostida qurigan yong‘oq po‘stloqlari sochilib yotardi. Shudringda yuvilgan, tozalanib, oppoq bo‘lib yotgan mayda yong‘oqlar bir-biriga urilib sharaqlardi. Hovuchidagi qo‘sh yong‘oqni sindirib, tozalaganicha daraxtlar orasidan yurib ketdi.
Bog‘ning ichidan so‘qmoq yo‘l tushgandi. Chetan to‘siq tagidan ko‘karib chiqqan maymunjondan hatlab o‘tib to‘xtadi. Yo‘l ko‘ndalang cho‘zilib, kichik tepalik orqasiga o‘tib ketardi. Kamron tepachaga ko‘tarilib, chuqurlikdagi uyni ko‘rdi. Ikki qavatli uyning hovlisida tovuqlar yer titkilardi. Sut mashinasi ko‘zga tashlanardi. Qalangan o‘tinlar ustida og‘zi pastga qaratilgan idishlar oqarib turardi.
Chuqurlikda qishloq manzarasidan keskin farq qiluvchi besh-oltita uy bir-biridan arazlagan kabi orali-orali turishardi. Hammasining peshtoqi bir tomonga qaratilgandi. Hovlida daraxtdan-daraxtga tortilgan ipdan yuvilgan kiyimlarni yig‘ishtirayotgan qiz Kamronning atrofni kuzatayotgan nazariga tushdi. U bu yerda birovni uchrataman deb o‘ylamagandi. Qizning yuzi narigi tomonga qaragani uchun yigitni ko‘rmasdi. Yengida ipdan olingan kiyimlar bor edi. Yuqori cho‘zilganda tizzalaridan baland ko‘tarilgan qizil ko‘ylagi kechki shabadada hilpirar, bo‘yniga tushgan durrasi ostida ikki o‘rim sochi to‘lg‘anardi.
Orqaga burilib ko‘ylaklarni bo‘sh tog‘oraga joylayotganda uni ko‘rdi. Qo‘lini ko‘ylaklardan olmasdan yuzini yelkasidan osilib turgan o‘riklari orasidan Kamronga tomon o‘girdi..
Asta-sekin boshini ko‘tardi. Siynasidan pastga osilib, beli uzra chulg‘anayotgan soch o‘rimlarini qo‘li bilan orqasiga tashladi. Boshining keskin harakati bilan kuragiga joyladi. Tepalik ustida, kuz oqshomining oqargan ufqlari og‘ushida Kamronning qomati kattalashgandi, bo‘yi-basti yanada aniq ko‘zga tashlanardi.
— Xush kelibsiz!
Qizning jarangdor va titroq ovozida bu uyning, ehtimol butun qishloq nomidan gapira olish hissidan paydo bo‘lgan bamaylixotirlik va sobitlik sezilardi. Ko‘rinib turibdiki, ora-sira kelib biror narsa so‘ragan odamlarga javob berib ko‘nikma hosil qilgan, malaka oshirgan va ro‘parasidagi odamning kimligi uni unchalik ham qiziqtirmasdi. Qaysidir egasiz uyning mehmoni bo‘lsa kerak. Demak ularning mehmoni…
Orasidan o‘tib kelgan bo‘m-bo‘sh bog‘, uylar kabi qiz ham Kamronga juda tabiiy tuyuldi. Bu egasizlik, kimsasizlikda o‘z ishi bilan band qizning siymosi yigitning yuragida marhamatga moyil kadarli bir his uyg‘otdi.
— Xushvaqt bo‘ling!
Bu so‘z yuzida mayin tabassumga aylandi. Aytadigan biror gapi, so‘raydigan biror savoli yo‘q edi. Kelgan yo‘li bilan asta-asta orqaga qaytdi.
Qaribali hamon o‘sha joyida o‘tirardi.
— Bu yerda yashayotganlar kim, ota?
— Fermaga qarayotganlar bo‘lsa kerak. Shunday deb eshitganman…

* * *

Buloq yonida o‘n-to‘rt-o‘n besh yoshli ikki bola turardi. Ular mashinani tomosha qilishardi.
Yigitchalar dag‘allashgan qo‘llarini uzatib, odob bilan ko‘rishib, salomlashdilar.
— Kimsizlar, bolam?
— Baylarning o‘g‘limiz, amaki.
Eshitgan ismi tiliga kelgan boshqa bir savolga monelik qildi. Ozg‘in, baland bo‘yli, ochiq chehrali tog‘lik bolalarni boshdan-oyoq ko‘zdan kechirdi.
Dumaloq yuzlari, chag‘alay qanoti kabi uchidan qayrilib pastga egilgan uzun qoshlari tagida katta ko‘zlari bilan qarashardi. Qisilgan lablari yuzlariga jiddiylik baxsh etar, ularni bo‘y yetgan yigitlarga o‘xshatardi.
“Qosh-ko‘zlari muncha onalariga o‘xshab ketibdi… Shahnozning bolalari”. Olis yillarning, chang yo‘llarning nafasini yangitdan tuyganday bo‘ldi. Qishloqning oxiridagi chetan to‘siqning narigi tomonidan yig‘layotgan ayollarning boshi uzra Shahnozning ro‘moli Baylarning emas, uning orqasidan silkinib qolgandi…
Nigohi beixtiyor o‘sha tomonga qadaldi. O‘sha joyda, ayni Shahnoz turgan joyda endi olcha daraxti silkinib turardi. Urush yo‘li og‘ir musibatlarda o‘tgandi. Leningrad qamali… O‘ziga ham tush kabi eslanayotgan qora, azobli kunlar…. Uni o‘lim changalidan va asirlik asoratidan b ir tasodif qutqargandi. Bularning barchasi hayotining oqimini to‘xtatgan, uni urushdan keyin ham ancha ur-surlarga ro‘para qilgandi. Urushdan kechikib qaytdi. U kelganda Shahnoz yo‘q, Baylarning xotini bor edi.
Hali hozirning o‘zida ham oydinlashtira olmasdi. O‘sha payt Baylardan xafa bo‘lishda, adovat saqlashda haqlilashdi? Axir, uning istagidan Shahnozdan boshqa kimning xabari bor edi? Unga endi hech qanday qo‘l yetolmaydi. Sovuq tuproq ustiga tortilgan pardani hech xohish-iroda ko‘tara olmaydi. Qaqshab qurigan badanning, hammaning ko‘z o‘ngida shamday erib so‘ngan go‘zallikning yodgorlari Qaribalining oldida turishibdi. “Shahnozning yodgorlari…”
Baylar kolxoz raisi edi. Yuqorida, cho‘qqilarga eltuvchi so‘qmoqlarda, chegara yoqalarida bo‘lgan qadimiy qishloqlar yer maydonlari, ekin-tikin yerlari yetishmaydi bahonasida cho‘lga ko‘chirilganda, Mug‘onda yirik xo‘jaliklar tashkil etilganda, u tog‘dan ko‘chib ketmagan, daryo bo‘yidagi qo‘shni qishloqqa tushgan, xo‘jalik kichiklashsa-da, ishni tashlamagandi.
— Baylar qaerda, ahvoli qanday, nima ish qilayapti?
— Ferma mudiri, ovullarga ketgandi, qaytadigan paytlari bo‘ldi.
Baylar bilan uchrashuvi endi unga avvallar bo‘lgani singari ko‘ngilsizlik tug‘dirmasdi…

* * *

Ot tuyog‘ining tovushiga o‘girildilar.
— Otam keldi,– dedi bolalardan biri.
Baylarning oti yo‘rg‘alib kelardi. Egar charchatganidan yonlab o‘tirib olgandi. Yelkasida eski ov miltig‘i. Ozg‘in, sog‘lom yuzidagi tabassumi yoshligidan qolgandi, o‘zgarmagandi.
Hoy bola, mehmonni buloq yonida ushlab o‘tiradilarmi?!– o‘shqirdi rais bolalariga.
Otning boshidan oshirib yuganni ularning ustiga tashladi. Telpagini peshonasidan orqaroqqa surdi-da, mehmonlarga diqqatla qaradi. Baland, suyakdor gavdasini oldinga engashtirib, qo‘llarini keng ochdi. Ularni tanidimi, tanimadimi, quchoqlashib ko‘rishmoqchi edi. Har ikkovini diqqat bilan ko‘zdan kechirdi.
— Nima, shunchalik tanilmaydigan bo‘lib qolibmizmi, Baylar?
— Qaribali!
O‘tgan yillar hech qaysining ovozini o‘zgartirmagandi.
Quchoqlashishdi. Baylar sevinchidan gapini to‘xtata olmasdi.
— Xo‘sh kelding, jo‘ra, safo keltirding, Marhabo. Baribir shaytonga hay berding, oyog‘ini sindirding-a. Shunchalar e’tibor bo‘ladimi?!
Kamronga yuzlandi:
— Bu ham sizlardan chiqar, Kamronmi yoki?!
— O‘xshaydi shekilli.
— Ha, xolasi go‘zal, nega chetda turibsan. Odam qishloqi amaki-sini yoqtirmaydimi? Oldimda o‘ynab, yugurib yurarding.
Kamronni quchoqlab, yuzidan o‘pdi. Orqaga tisarilib bo‘y bastiga qaradi.
— Mosholloh, otangga tortibsan. Yeganlaring bo‘yingga beribdi-da. Ammo lekin aqldan ularga o‘xshamabsan. Ta’rifingni eshitganman. Tog‘likmiz dema. Bu gap bizlarga tegishli! Bular menging Tarlan, Elmon bolalarim. Kelib amakilaringiz bilan tanishsalaringchi, hoy ahmoqlar!
— Ko‘rishganmiz.
— Unda yuguringlar uyga. Miltiq bilan o‘ynashmanglar, xo‘pmi. Gulshanga aytinglar, mehmonimiz bor deb. Egardagi qushlarga ham qarasin. Cho‘l odamlari kaklik dimlamasiga o‘ch bo‘lishadi.
Qaribaliga tomon burildi.
— Mashinani nega bu yerda qoldirding?
— Chetanlar orasidan o‘tolmaymiz deb qo‘rqdik.
— Qishloqning chekkasidan aylanamiz. Yuqoridagi yo‘l tekisroq.
Mashina eshigini ochib, oldinga, Qaribali yoniga o‘tirdi. Kun botish tomondan Qizilqoyaga qarab yurishdi. Qoyalarning etaklarida marmar singari silliq toshlar qalab tashlangandi. Shu yerdan qabriston boshlanardi.
Mashina to‘satdan to‘xtadi.
— Tushib, bu yoqqa kel, Baylar!
Qabristonning kattaligi Komronni hayratga soldi, g‘arbda bir uchir qoyaga borib taqalgan so‘qmoq bo‘yi cho‘zilib ketgandi. Qabr toshlarining usti boshdan-oyoq yozuvlar bilan to‘la edi. Eski alifboda bitilgan toshlar yozuvi o‘qib bo‘lmas darajaga kelgandi. Go‘yo dunyo yaralgandan beri bu toshlar ham shunday bezakli – yozuvli saf tortib turardilar. Ufqqa engashgan kunning so‘nggi nurlari toshlarning soyalarini qishloqqacha uzaytirgandi. Kamron cho‘kkan oqshomda, xarobaliklarda, yangi yo‘nilgan qabr toshlari kabi qishloq ustida yuksalgan chinorlarda, bu egri-bugri eski yozuvlarda qandaydir sezilmas, ko‘zga ko‘rinmas bir bog‘liqlik tuyardi.
Otasining o‘z qavmlarini yo‘qlab ziyoratga kelganini his qilardi. Bir-biridan uncha ajratib bo‘lmaydigani jalb qiluvchi tuyg‘u vaqt devorini buzib, naslining ruhi yotgan qishloq qabristonining chekka bir go‘shasiga seni oyoqlaring beixtiyor yetaklaydi.
— Biznikilar shu yerda yotishibdi…
Kamron qabr toshlarining ustidagi yozuvlarni hijjalay boshladi: “Qorajali Jahongir…” Baylar unga taajjubla qarab turardi.
— Bu yozuvlarni qanday o‘qiyapsan?– so‘radi u.
Kamron esa javob bermay o‘z ichida davom etardi: “Qorajali.. Qorajali… Qorajali Kamron”. U bu nomni hayrat-la baland ovozda o‘qidi. Otasi:
— Bo‘libdi, – dedi. – Shunday bir odam… Bundan ancha oldin. Ismini senga qo‘yishgan. Buvangning istagi edi.

* * *

Boya Kamron ko‘rgan uyga kelishdi.
Keng xonaga gilam, sholchalar to‘shalgandi. Devor bo‘ylab yerga quroq ko‘rpachalar tashlangandi.
Qaribali bilan Baylar to‘rda yonma-yon o‘tirishdi. Komron Baylarning chap tomonida, kursiga o‘tirdi.
— O‘tira olmayapsanmi, hoy yigit! Ko‘cha-ko‘chlik-da, birodar. Yoz-kuz esa uyimiz. Quyi qishloqqa kelsang, insholloh… Cho‘lchilikni kechirasan, albatta.
— Ha, mening kunim ham cho‘lda o‘tayapti,– javob berdi Kamron gilamning o‘siq tuklarini qo‘li bilan tekislarkan.
– Hunarlari shunaqa. Ko‘hna yurt yerlarini qazishadi. Yozda bizning Moranqal’ada ishlashdi.
– Unda nega xabar bermadinglar. Yoki bizlarni begona sanay-sizlarmi?
– O‘g‘lim tanimaydi, mening esa hech esimga kelmabdi.
Gulshan o‘rtaliqqa dasturxon yozarkan, suhbatga quloq solardi. Xona to‘litb ketdi. Mehmonlar bilan ko‘rishib, o‘tirdilar. Keyin ayollar ro‘mollarining uchi bilan ko‘zlarini arta-arta bitta-bittadan chiqib ketishdi.
Dasturxonga kapalak qanotiday yupqagina Yuxa qo‘yildi. Katta-katta idishlarda bug‘i chiqib turgan qovurma qo‘zi go‘shti tortildi.
Kaklik chig‘irtasini memonlar oldiga surishdi. Qatlama, pishloq, meva-cheva dasturxonni bezadi.
– Hoy, Gulshan qizim, burchaklarni bir axtarib ko‘p, tomoq ho‘llaydigan biror narsa topilarmikan?
Gulshan qalin bardoqlar va bir necha “tomoq ho‘llagich”lardan keltirib quydi.
Baylarning uzoq yillar dardi, quvonchi, bir bo‘lgan yon qo‘shnisi bilan qancha vaqt ayriliqdan so‘ng uchrashishdan his etgan sevinchi, shirin mehmonnavozligi o‘tirishni yanada qizdirib yuborgandi.
Qaribalining hayoti, Kamronning Bokudagi ishi – kasbi tog‘ qishloqlarini yangidan obodonlashtirish uchun cho‘ldan qaytib ko‘chib kelgan odamlarning umrguzaronligi haqidagi suhbatlar davra-dagilarga alohida ko‘tarinkilik baxsh etgandi. Qaribali hamqishloqlaridan bo‘lak tushgandi, hamisha so‘rab surishtirolmasdi. Endi bo‘lsa yangi xabarlar eshitib turibdi. Aholi ahvolining yaxshilanishi uni sevintirardi.
– Quyi qishloqni ko‘rdim, tuppa-tuzuk shaharcha bo‘libdi-qolibdi.
– Hali janub tomonlarni ko‘rasan! Bilsang agar qancha uylar qurilib, hovli joylar solingan. Hammasi ham cho‘lda yaxshi yashagan ekanlar. Anchagina yig‘inib, mashinali bo‘lib qaytishibdi.
– Mashinasi borlarga bu yo‘llarda yurish ancha qiyin bo‘ladi-da.
– Hamma narsa turmushga bog‘liq, birodar. Hayot o‘zgarsa, uy-joy bo‘lsa, non-namak bo‘lgandan keyin yo‘l o‘z-o‘zidan tuzalib ketadi. Yurgan oyoq o‘ziga iz topadi. Endi, baraka topgur, shirkatlarimiz cho‘ldagi qaysi xo‘jalikdan kam? Toza havomizni, suvimizni, o‘tin-o‘chog‘imizni aytmayapman. Bu sohani tezroq yo‘lga solish kerak edi. Yozda ko‘rasan yaylovlarimizni. Bug‘doy bo‘y baravar ko‘tariladi. Kartoshka maydonlarining boshi-oxiri ko‘rinmaydi. Shuncha ekin maydonlarining egasiz yotishiga kimning ko‘zi qiyadi.
Qaribali papirosini tutaganicha quloq solib o‘tirardi. Ko‘z o‘ngida Qizilqoyaning yigirma-o‘ttiz yil oldingi qiyofasi gavdalanardi.
– Hoy, Gulshan, samovarni olib kelsang-chi…
Qaribali bu safar xayolida uyg‘ongan xotiralari ta’siri bilanmi yoki nimagadir qizga diqqat-la qaradi… “Yo tavba, xuddi onasining o‘zi-ya”. Poygakda o‘tirgan Alish o‘rnidan turib samovarni oldi. Bardoq-choynaklar turgan patnisning chekkasiga o‘rnatdi.
– Demak choyning azobini o‘zim tortarkanman-da.
– Ho zolim o‘g‘li, namuncha og‘ir ishga urding o‘zingni,– so‘z otib kuldi Baylar.
Alishning qisilgan nozik lablari ovqatdan keyin yaltirab turardi. Qaribali qishloqda o‘tgan yosh-yalanglar kechalarini esladi.
– Hoy Alish, balabaning turibdimi?
Alish kuldi.
– Esingizdan chiqmabdi-da.
–Yo Olloh, uni so‘rattir. Sen chalgan navolarni eslasam burnimning uchi achishardi.
Baylarning yuragidagini topishgandi.
– Quysang-chi, nozingni. Shu odating qolmadi-qolmadi-da!
Alish qaddini rostladi, pijjagining cho‘ntagidan qorayib ketgan, ustida barmoqlarining izi qolgan yalpoq balabanni oldi.
– Qaribali kelibdi deb eshitdim, ehtiyot chorasini ko‘rdim. O‘sha payttlardagi odatlarimiz esimdan chiqqani yo‘q.
Yassi balaban yo‘g‘on, yurakni titratuvchi tabiiy tovush bilan kuylay boshladi. Shikasta kuyida kechaning tarovatidan, olis yulduzlar shu’lasidan, tog‘larning so‘zsiz navolaridan yig‘ilgan bir joziba bor edi. Shikasta navo oy shu’lasida daralar bo‘yi cho‘zilgan tog‘ jilg‘alari singari sut rangini taratar, uyga tevarak atrofning, bahmal chamanlarning atrini, havosini ufurardi. Ayollar ayvonda, deraza oldida o‘tirishardi. Gulshan ichkari o‘tgandi. Eshik oldida devorga suyanib turardi.
Kamron yillar osha otasining xotirasida yashagan bu havoning kuchini, sirini tuyushni istardim. Birdaniga unga shunday tuyuldiki, bu havo topib yuzaga chiqarganlari xum qabrlarining tarixidan so‘zlaydi. Bu tovushda qadimiy shaharning devorlarida aks-sado berguvchi bayatilarning1 hazinligi yashaydi. Qabristondagi mozor toshlari singari shikastada ham necha naslning nomi, muhri bor. Nigohlar eshik oldida o‘zini unutib turgan qizga qaratildi. Boyadan beri ilk dafa qizga diqqat bilan qaradi. Alish chalayotgan navo tog‘ buloqlarining suvi singari qizning yuzidan charchoqni, qayg‘ularni yuvib ketgandi. Ko‘zining oldida umrining eng gullagan chog‘ini yashayotgan bir go‘zal turardi.
Kamronga shunday tuyuldiki, bu navo bilan uning quloqlariga necha zamon shu mo‘‘jazgina qishloqda qad rostlab o‘sgan yong‘oq, chinor daraxtlarining tuproqqa singgan uzoq shitirlashlari, yuz yillar davomida buloqlar bo‘yida jilvalangan go‘zallarning mozor toshlari ostida yashiringan navolari yangramoqda.
Qaribalining papirosi tutab turardi. Baylarning kulgi arimaydigan yuzi jiddiylashgandi. Sukutni balabanni cho‘ntagiga joylagan Alishning o‘zi buzdi.
– Mana shunday ishlar…

* * *

Baylarning barcha e’tirozlariga qaramay, Qaribali o‘z uyi ayvonida yotish fikridan qaytmadi. Davrada o‘tirganlar ham uning orzusiga qarshi chiqolmadilar.
– Qo‘y, hovlida bir chiroq yoqsin,– deyishdi.
Baylar Gulshanni chaqirdi.
– Chiroq olib bor, bolalarning har biriga bir sidradan ko‘rpa-to‘shak ber. Amakinglarning ayvonini tozala, sholcha to‘sha, yotishga joy tayyorla.
Qaribali Kamronga o‘girildi.
– Sen ham tur, yordamlash. Balki mashinadan chodirni olarsan?
Kimdir e’tiroz bildirdi.
– Xuddi yoz havosiga o‘xshaydi. Ochiq havoda uxlash hammasidan yaxshi.

* * *

Ayvonning bir chekkasiga qo‘yilgan chiroq to‘lin oy yorug‘ida xiralashgandi. Gulshan ayvonga joy soldi.
Tarlon bilan Elmon chetan atrofidan xas-xashak keltirib hovlida o‘t yoqishdi. Oyoqlari bilan kurab olib kelgan xazon olovda lovullar, barg izlari nozik sim kabi oqarar, o‘choqning ustida naqshlar chizardi. Oy yorug‘i parda misol bog‘lar ustiga qo‘ngandi. Qishloqning bo‘shligi sezilmasdi. So‘qmoq bo‘ylab chegara soqchilari manzillarining chiroqlari qatorlashib ketgandi.
Gulshan kirib keldi. Gulxan oldida turib sovqotganday qo‘llarini olovga tutdi. Yuzi gulxan yorug‘ini ko‘zguday aks ettirardi. Kamronga agar qizga yaqinroqdan qarasa uning yonoqlarida o‘z aksini ko‘rishi mumkinday tuyuldi.
– Kechasi sizlarga sovuq bo‘ladi. Qaribali amakini o‘z aytganidan qaytara olmadik.
– Tog‘larning ayozigaa ko‘nikkanman.
– Butun yoz bizning vohada ishlabsizda?
– Ha.
– Bizlarnikiga esa endi keldingiz…
– Sizlarni tanimasdim. Hech qaysi qishloqni ham tanimasdim.
Qiz boshini ko‘tardi, bo‘ynini sal egib, olovning ustidan unga qaradi. Uning ko‘zlarida bir savol chaqnaganday bo‘ldi. Buni Kamron “Tanisangiz kelarmidingiz?”– degan ma’noda tushundi.
Kamron hamishagi odati – sochlarini peshonasidan chetga surib qo‘ydi. Kulimsiradi. Go‘yo tanimaganining gunohi unda edi.
Bog‘ orasi yo‘lda Qaribalining papirosi yorishib kelardi. Baylar bilan gaplasha-gaplasha yaqinlashardilar.
Baylar qiziga o‘girildi:– Bor, bolalarning joyini sol. Uxlashsin. Hademay darsga borishadi.
Qaribali gulxan yonida yuzma-yuz turgan yoshlarga qaradi. Har birining yuzi olovdan qizargandi. U birdaniga Kamron bilan Gulshan bir-biriga juda ham o‘xsharkan deb o‘ylab qoldi va miyasiga kelgan bu fikrdan faxrlanib qo‘ydi. Endi uning tasavvurida o‘g‘liga yonma-yon turadigan Gulshandan, “Shahnozning yodgori”dan loyiq qiz topilmasdi.
Gulshan ukalari bilan ketdi.
– Ha,– dedi Baylar,– bolalar ham mening ahvolimga tushib qolishdi. Har kuni pastdagi qishloqqa qatnashadi. Qiz bultur maktabni bitirdi. Institutga bormadi. Sizni yolg‘iz qoldirolmayman, dedi. U bo‘lmasa fermada ishlay olmasdim.– Biroz jim qolgach, ilova qildi.– Avlodingning yaxshisi baxting ekan. Qizim onasi tirikligida jafokash edi. Keyin esa bolalarga onalik qildi.
Kamron istar-istamas, ketganlarning ortidan bo‘ynini cho‘zib qaradi… Ular daraxtlarning panasiga o‘tishgandi.

* * *

Kattakon, yumshoq bolishga tirsaklanib, hovliga qarardi. U yerda otasi bilan Baylar sekin gaplashib turishardi. Kamronga ularning yonida Gulshan ham boyagi vaziyatda turganicha bo‘ynini sal yon tomonga egib, olovning yorug‘idan yanada yiriklashgan ko‘zlarini olib unga qarayotgandek tuyuldi. Ko‘rpaga mahkam burkanib oldi. Yumshoqqina to‘shak joniga ora kirdi.

* * *

Otasi undan oldin uyg‘ongandi. Papirosini tutatgancha hovlida yurardi.
Ayvonning pastidan kimdir kelardi. Kamron erta tongda umrida hech qachon tuymagan bir go‘zallik va sevinch his etdi. Ustunlar orasidan chiqqan Gulshan edi. Ikki-uch kunlik qo‘ng‘ir qo‘zichoqning old oyoqlaridan ko‘targancha olib kelayotgandi. Qaribali bilan salomlashib o‘tdi.
– Choy tayyor, amaki…
Kamronga bu ovoz uzoq yillardan beri tanishdek tuyuldi.
O‘rnida burilib tikkaydi. Ko‘zlariga ishonmadi. U tomonda, past-baland tog‘larning ustida o‘y-xayollar yetib borolmaydigan yuksaklikda oqargan cho‘qqi tong shafag‘i ostida barq urar, oppoq mo‘‘jiza kabi yal-yal yonardi.
O‘g‘lining qaerga qarayotganini sezgan ota:
– Savalang tog‘i shu,– deb qo‘ydi.
Bu so‘zda izohsiz, ilovasiz har narsaga oydinlik kiritadigan bir qudrat bor edi…

* * *

– Bir-ikki kun qolsangiz, osmon uzilib yerga tusharmidi, Qaribali!
– Yo‘q, havo yaxshiligida qaytib borganimiz durust. Kamron ham ishga shoshayapti.
– Hech bo‘lmasa tez-tez kelib tur…
– Salomatlik bo‘lsa…
Kamron mashinani yurgizdi. Buloq yonida Baylar va o‘g‘illari kutib turardi. Sal narida Gulshanning qizil ko‘ylagi ko‘zga tashlanardi. Yong‘oq daraxtining shoxida patlarini hurpaytirib yolg‘iz bo‘z chumchuq chiy-chiylardi. Kamron nimagadir o‘yga tolib turgan qiz bilan shu kichkinagina qushcha orasida yaqinlik borligini his etdi.
Qizilqoya butun bir tosh kabi yuksalar, sahar yorug‘ida ko‘z qamashtirardi. Boshqa-boshqa ranglarda tovlanayotgan toshlar, qoyaning siynasidagi qiya-qiya yo‘llari Kamronga qabr toshlaridagi yozuvlarni eslatdi…
Uzoq yo‘llar qat-qat bo‘lib ochilar, vodiyda oqargan daryo bilan qo‘shib ketardi. Kuzning tiniq suvlari po‘lat eritmasi kabi kumushlanardi. Lekin tog‘lar erib tugaydiganga o‘xshamasdi.

М: “Jahon adabiyoti” jurnali, 2011 yil, 9-son.