Самад Беҳрангий (1939-1968) замонавий Эрон адабиётининг ёрқин сиймоларидан биридир. Форс ва озарбайжон тилларида ижод қилган адибнинг машҳур асарларидан бири, Италиянинг номдор “Булуми Олтин Мукофоти”га сазовор бўлган “Қора балиқча” эртагидир. Болалар билан бирга катталарни ҳам бефарқ қолдирмайдиган бу эртак дунёнинг жуда кўплаб тилларига таржима қилинган.
Самад Беҳрангий
ҚОРА БАЛИҚЧА
Маъруфжон Йўлдошев таржима қилган
Самад Беҳрангий (форсча: صمد بهرنگی, азарбайжонча: Səməd Behrəngi; 1939-1968) замонавий Эрон адабиётининг ёрқин сиймоларидан биридир. У 1939 йилнинг 23-июнида Эроннинг Табриз шаҳрида озарбайжон оиласида дунёга келган. Самад ўрта мактабни тамомлагандан сўнг 1955 йилда муаллимлар тайёрлаш билим юртига ўқишга кирган. Талабалик пайтида ҳамфикр дўстлари билан бирга “Гулуш” номли сатирик журнал чиқара бошлаган. 1957 йилдан умрининг охиригача Эроннинг озарий қишлоқларида муаллимлик қилган. Шу билан бирга озарий қишлоқларини кезиб халқ оғзаки ижоди намуналарини тўплаган. 1963 йилда халқ оғзаки ижоди намуналаридан иборат “Пора пора” (шеър ва тез айтишлар) китоби нашр қилинган. Таниқли форс шоирлари Аҳмад Шомлу, Фурӯғ Фаррухзод шеърларини, шунингдек, бир неча турк ёзувчиларининг асарларини озарбайжон тилига ўгирган. Унинг “Эрон таълим тизими муаммолари” ва “Озарбайжон мактаблари учун озарий алифбо” номли китоблари катта баҳс ва мунозараларга сабаб бўлган. 1967-1968 йиллар адиб ижодининг энг сермаҳсул даври бўлган. Италиянинг номдор “Булуми Олтин Мукофоти”га сазовор бўлган “Қора балиқча” асари ҳам 1968 йилда босилган ва ўша йилнинг ўзида дунёнинг жуда кўплаб тилларига таржима қилинган.
Самад Беҳрангий 1968 йилнинг сентябрида фожиали бир тарзда ҳаётдан кўз юмган. Адибнинг Арас дарёсига чўкиб ўлгани ҳақидаги хабар Эрон халқи билан бирга унинг асарларини ўқиган барча китобхонларни қайғуга ғарқ қилди.
Самад Беҳрангий ҳикоя ва эртаклари болалар билан бирга катталарни ҳам бефарқ қолдирмайдиган асарлардир.
Қишнинг чилла кечаси эди. Денгиз тубида кекса бир балиқ ўн икки минг боласи ва набирасини атрофига тўплаб олиб эртак айтиб бераётган экан:
— Бир бор экан, бир йўқ экан, қадим замонда кичкинабир ирмоқда қора балиқча онаси билан бирга яшар экан. Ирмоқ баланд тоғдаги бир қоядан чиқиб водийнинг этакларигача оқиб борар экан. Она-бола балиқ ирмоқ тубидаги катта тош тагини ўзларига уй қилиб олишган экан. Тошни қоплаган йўсинлар уйнинг томи вазифасини бажарар экан. Балиқлар тунда йўсин остига кириб ухлашар экан. Қора балиқча бир марта бўлса ҳам йўсинлар остидан чиқиб ой нурини кўришни орзу қилар экан. Она балиқ ва миттивой эрталабдан кечгача бир–бирини ортидан сузиб айланиш билан кун ўтказишар, баъзида бошқа балиқлар билан бирга кичик ирмоқда у ёқдан бу ёққа сузиб юришар экан.
Бола балиқ ўзини жуда ёлғиз сезар экан. Чунки ўн минг увилдириқдан бор–йўғи шу қора балиқча тирик қолган экан. Қора балиқча бир неча кун ғамгин бўлиб қолибди. Худди бетоб бўлгандек, у ёндан бу ёнга секин-секин сузиб юрар, бошқа вақтдаям худди шундай жимгина онасига эргашиб юраверар экан. Онаси миттивойнинг аҳволидан ташвишланар, тезроқ тузалиб кетишини умид қилар экан. Аммо қора балиқчанинг дарди шунчаки ўткинчи бир дард эмас экан.
Митти балиқ бир куни эрта тонгдан, ҳали қуёш чиқиб улгурмасдан онасини уйғотиб:
– Ойижон, келинг, бироз гаплашиб ўтирайлик, – дебди.
Онаси уйқусираб:
– Болажоним, гаплашгани топган вақтингни қара-я. Кейинроқ гаплашсак бўлмайдими? Агар хоҳласанг бирга сайрга чиқишимиз мумкин, нима дейсан? – дебди.
– Йўқ, ойижон, сайр қилишни умуман хоҳламайман. Мен бу ердан бутунлай кетмоқчиман!
– Бутунлай кетмоқчиман, деганинг нимаси?
– Ҳа, ойижон, кетишим керак.
– Аммо, каллайи саҳарлаб қаерга кетмоқчисан?
– Шу ирмоқ қаергача боришини ўз кўзим билан кўрмоқчиман. Биласизми, ойижон, қачонлардан бери ирмоқнинг охири қаерда экан, деган ўй менга тинчлик бермайди. Ўйлаб ўйимга етолмаяпман. Кечадан бери уйқум қочиб ухлолмаяпман. Ниҳоят, ирмоқнинг охиригача бориб ўз кўзим билан кўриб келишга қарор қилдим. Бошқа жойларда нималар бўлиб ўтаётганидан хабардор бўлмоқчиман.
Онаси кулиб дебди:
– Мен ҳам сендайлигимда бу ҳақда кўп ўйлаганман. Болажоним, дарёнинг боши ҳам охири ҳам бўлмайди. Буни ақлингдан чиқарма! Дарё доим оқиб туради ва бирон жойга ҳам бормайди.
– Аммо, ойижон, ҳамма нарсанинг ҳам охири бўладику. Тун тугаб тонг отади, ой, йиллар ҳам шундай…
Онаси унинг сўзини бўлибди:
– Бундай бемаъни гапларни бас қил, қани бўлақол, бирга айланиб келамиз. Гап сотадиган вақт эмас, эрталабки сайр вақти бўлди.
– Йўқ, ойижон. Мен бунақанги сайрлардан зерикдим. Саёҳатга чиқиб, дунёни кезишни истайман. Бошқа жойларда нималар бўлаётганидан хабардор бўлишни хоҳлайман. Бу гапларни кимдир қулоғимга қуйган, деб ўйласангиз, билиб қўйинг, мен кўпдан бери бу ҳақда ўйлайман. Албатта, бошқалардан ҳам кўп нарсани ўргандим. Масалан шуни тушуниб етдим: Кўпчилик балиқлар қариганда умри бекорга ўтиб кетганидан шикоят қилишади. Тинмай нолишади, кимларнидир лаънатлаб, ҳуда-беҳуда қарғаш билан вақт ўтказишади. Мен шуни билмоқчиман: ҳаёт дегани ҳақиқатан ҳам шу бир ҳовуч жойда қариб ўлгунча айланишдан иборатми? Ёки бу дунёда бошқа шаклда ҳам яшаса бўладими?
– Болажоним, ақлдан оздингми, сен? Дунё, дунё дейсан… Дунё деганинг нимаси? Мана шу ер дунё бўлади. Эл қатори яшаб юрибмиз, ҳаёт дегани бундан бошқача бўлмайди…
Шу пайт уларнинг уйига бир катта балиқ яқинлашибди:
– Қўшни, болангиз билан боядан бери нимани тортишяпсизлар? Бугун сайрга чиқмайсизларми, дейман? – дебди.
Она балиқ қўшнисининг ёнига чиқиб дебди:
– Қандай кунларга қолдик, кўрмайсизми, қўшнижон! Болалар энди оналарига ақл ўргатадиган бўлиб қолишди.
Қўшни:
– Нима бўлди, ўзи?
Она балиқ:
– Манави нодоннинг айтган гапини қаранг. Кетмоқчиман, дейди. Дунёда нималар бўлиб ўтаётганини ўз кўзим билан кўрмоқчиман, дейди. Кетаман деб оёқ тираб олди. Бўйидан ошадиган гапларни айтиб ётибди!
Қўшни:
– Миттивой, сен қачон ўқиб олим, файласуф бўла қолдинг-а? Биз бехабар қолибмиз-ку!
Қора балиқча:
– Хола, сиз кимни олим-файласуф деяпсиз, мен билмайман. Аммо бундай ҳар кунги сайрлардан зерикдим. Бу бемаъни сайрларга чиқишни истамайман. Кўз очиб юмгунча сизлардек қариб қоламан. Кўзим кўрмас, қулоғим эшитмас бўлиб қоламан. Хоҳламайман, тушуняпсизми, хоҳламайман!
Қўшни:
– Вой тавба қилдим! Бу қанақа гап бўлди?
Онаси:
– Яккаю ягона ўғлим бу кўйга тушади деб сира ўйламагандим. Қайси яшшамагур ақлли болагинамни йўлдан урган экан-а?
Қора балиқча:
– Ҳеч ким йўлдан ургани йўқ. Ўзимнинг ақлим, ўй-фикрим бор, ахир! Кўзим бор, ҳаммасини кўриб-билиб турибман.
Қўшни балиқчанинг онасига қараб:
– Қўшнижон, ҳалиги ғийбатчи шиллиқ қурт бор эдику…
Онаси:
– Ҳай, эсим қурсин, яхши эслатдингиз, қўшни. Боламни атрофида гирди капалак эди. Вой, ярамас-ей!
Қора балиқча:
– Бўлди қилинг, ойижон. Ахир у менинг дўстим эди-ку!
Онаси:
– Балиқ билан шиллиққурт дўст бўларканми? Умрим бино бўлиб бунақасини эшитмаганман!
Қора балиқча:
– Балиқ билан шиллиққурт душман ҳам бўлмаган-ку! Бекорга гуноҳини оляпсиз.
Қўшни:
– Ғирт бемаънилик!
Қора балиқча:
– Ҳамма бемаънилик сизда-ку!
Онаси:
– Ўлимига ўзи сабабчи бўлди. Дуч келган ерда оғзига келганни валақлайверарди, эсингдан чиқдими?
Қора балиқча:
– Ундай бўлса, мени ҳам ўлдиринглар! Мен ҳам шунга ўхшаш гапларни гапиряпман. Онгингиз заҳарланиб қолмасин, тағин.
Тортишув кучайиб овозлар юксалгач бошқа балиқлар ҳам уларнинг атрофига йиғилишибди. Митти балиқчанинг гапи ҳамма балиқларни ғазаблантирибди.
Кекса балиқлардан бири:
– Шундай қилсам, ачинади, деб ўйлапсан, чоғи?!
Бошқаси:
– Миттивой бошига бало орттирмоқчими, дейман!
Қора балиқчанинг онаси:
– Бас қилинг! Менинг болам билан ишингиз бўлмасин!
Бир балиқ:
– Хоним, билиб қўйинг, болангизга ҳозирдан яхши тарбия бермасангиз, кейин азобини тортасиз.
Қўшни:
– Сизга қўшни бўлганимдан афсусдаман.
Бошқа бирови:
– Бошқаларни ҳам айнитмасидан, шиллиққуртнинг ёнига гумдон қилиб қўя қолайлик?!
Балиқлар митти қора балиқни жазолаш учун келишганида дўстлари унинг атрофини ўраб ҳимоя қилишибди. Қора балиқчанинг онаси эса: “Вой–дод! Боламни ўлдириб қўйишади! Бу кўргилик ҳам бормиди! Нима қилдим энди?! Бошимни қайси тошга урай?!” деб дод–фарёд қила бошлабди.
Қора балиқча:
– Онажон, мен учун йиғламанг. Шу ожиз, қари балиқларнинг ҳолига йиғланг.
Балиқлардан бири узоқда туриб бақирибди:
– Маҳмадона, оғзингга қараб гапир!
Иккинчиси:
– Кетсанг пушаймон бўласан, қайтиб келсанг сафимизга олмаймиз сени.
Учинчиси:
– Бу шунчаки ўткинчи ҳою–ҳавас, кетма, болакай! –дебди.
Тўртинчиси:
– Бу ернинг нимаси ёқмай қолди?
Бешинчиси:
– Бошқа дунё деганинг хомхаёл. Дунё мана шу ер, ақлинг борида қайт.
Олтинчиси:
– Эс–хушингни йиғиб, вақтида бу савдодан воз кечсанг, сенинг ақлли балиқ эканингга ишонамиз.
Еттинчиси:
– Биз сенга ўрганиб қолгандик…
Онаси:
– Менга раҳминг келсин, болагинам! Кетма!
Митти балиқнинг уларга айтадиган гапи қолмабди. Тенг–тўшларидан бир неча балиқ уни шалолагача кузатиб қўйибди. Кичик балиқ улардан айрилаётиб:
– Дўстларим, алвидо! Мени унитманглар! – дебди.
Дўстлари:
– Сени унутиб бўларканми?! Бизнинг кўзимизни очдинг. Етти ухлаб тушимизга кирмаган нарсаларни ўргатдинг. Йўлинг очиқ бўлсин, доно ва жасур дўстимиз! –дейишибди.
Қора балиқча шалоладан ўзини пастга отибди. Шалоладан ҳосил бўлган кўлчага тушибди. Аввал ҳадиксираб атрофни кузатибди. Кейин кўлчани айланиб томоша қилибди. Олдин бунақанги кўлни сира кўрмаган экан.
У ерда тухумдан энди чиққан минглаб қурбақа сузиб юрган экан. Митти балиқни кўрган қурбақачалар кула бошлашибди:
– Вой, манавинга қаранглар! Сен қанақа маҳлуқсан?
Балиқ уларни бошдан-оёқ кузатиб:
– Илтимос, одобингизни сақланг. Менинг отим “Кичик қора балиқ.” Сизлар ҳам исмингизни айтинг, танишиб қўяйлик. – дебди.
Бир қурбақа боласи:
– Биз бир–биримизни Қурбақача, деб чақирамиз, дейишибди.
Бошқаси:
– Насл-насаби улуғларданмиз.
Яна бири:
– Дунёда биздан чиройли маҳлуқ йўқ!
Бошқа бирови:
– Сенга ўхшаган хунук ва тасқара эмасмиз.
Қора балиқча:
– Сизнинг бу даражада ўзингизни ёқтиришингизни билмас эканман. Шундай бўлса ҳам сизларни кечираман. Чунки, нодонлигингиздан шундай деяпсиз.
Бир қурбақа боласи:
– Биз нодон эканмизми?
Қора балиқча:
– Нодон бўлмаганингизда эди, дунёдаги бошқа жонзотларнинг ўзига яраша чиройи борлигини билган бўлардингиз. Исмингиз ҳам йўқку, хатто!
Қурбақачалар бу гапларни эшитиб роса жаҳллари чиқибди аммо балиқчанинг гаплари тўғри бўлгани учун гапни бошқа ёққа буришибди:
– Сен бекорга овора бўляпсан. Биз ҳар куни эртадан кечгача сайру саёҳат қиламиз. Аммо шу пайтгача ўзимиздан ва ота–онамиздан бошқа ҳеч кимни кўрмаганмиз. Албатта қумурсқаларни ҳисобга олмаганда.
Қора балиқча:
– Шу кўлчадан нарига чиқмасдан туриб дунё айланамиз, сайру саёҳат қиламиз деганингиз нимаси?!
Қурбақачалар:
– Бу кўлдан ташқарида бошқа дунё ҳам бор эканми?
Қора балиқча:
– Албатта бор! Ўйлаб кўринг, бу сув кўлга қаердан келяпти ва сувдан ташқарида нималар бор?
Қурбақачалар:
– Сувдан ташқарида деганинг нимаси? Биз сувнинг ташқарисини ҳеч кўрган эмасмиз. Ҳа–ҳа–ҳа! Сен эсингни еб қўйибсан!
Митти қора балиқ ҳам кула бошлабди. Қурбақа болалари ёнидан тезроқ узоқлашгани маъқул эканлигини англабди. Фақат уларнинг оналари билан бир–икки оғиз гаплашишни ихтиёр қилибди.
– Онангиз ҳозир қаерда?
Қора балиқча соҳил томондан эшитилган бир қурбақанинг кучли овозидан чўчиб тушибди.
Соҳилда тош устида ўтирган қурбақа сувга сакрабди–да балиқнинг ёнига келиб:
– Мана, қаршингда турибман, гапир!
Қора балиқча:
– Салом, хоним!
Қурбақа:
– Зоти бетайин маҳлуқ! Олифтагарчиликни йиғиштир! Болаларимнинг бошини айлантиришга ким рухсат берди? Валдираганинг валдираган! Мен дунёнинг шу кўлдан иборат эканлигини англашга етадиган даражада узоқ яшадим. Қани, бўл, жўнаб қол. Болаларимнинг онгини заҳарлашингга йўл қўймайман!
Қора балиқча:
– Юз баробар ортиқ яшасангиз ҳам яна нодон ва ожиз қурбақа бўлиб қолаверасиз. – дебди.
Қурбақа аччиқланиб митти қора балиқнинг устига сакрабди. Балиқча сув тубига шўнғибди ва сувни лойқалатиб қурбақани чалғитиб қочиб қолибди.
Балиқча илон изидек узанган даралардан олға илгарилаб бораверибди. Ирмоқ суви ҳам тўлиб тошиб оқаркан. Аммо тоғдан дарага қарасангиз ирмоқ оқ арқондек бўлиб кўринар экан. Тоғдан катта бир қоя ажралиб дарага қулаб сув йўлини иккига ажратиб қўйган экан.
Катта бир калтакесак тошга ёпишган ҳолда бироз нарида қурбақани еяётган қисқичбақани кузатаётган экан. Балиқча қисқичбақни кўриб бирдан қўрқиб кетибди. Узоқдан салом берибди. Қисқичбақа менсимайгина унга қараб дебди:
–“Сен жуда одобли балиқ экансан. Қани яқин кел-чи, қоқиндиқ, кела қол!
Қора балиқча:
– Дунёни сайр қилиш учун йўлга чиқдим. Сизга ем бўлишни хоҳламайман.
Қисқичбақа:
– Намунча бадният ва қўрқоқ бўлмасанг, митти балиқ?!
Қора балиқча:
– Мен бадният ҳам эмасман, қўрқоқ ҳам. Кўзим кўрганини, ақлим ишонганини айтаман.
Қисқичбақа:
– Яхши, унда айт-чи, кўзинг нимани кўрди, ақлинг нима деди-ю сен емишга айланишингни ўйлаб қолдинг?
Қора балиқча:
– Гапни чувалатишнинг кераги йўқ.
Қисқичбақа:
– Қурбақани кўрганингни айтмоқчимисан? Сен ҳам жуда содда экансан, миттивой! Қурбақалар билан орамиз яхши эмас. Шунинг учун уларни овлайман. Дунёдаги ягона ва энг бахтли мавжудот деб билишади ўзларини. Мен уларга дунёнинг эгаси кимлигини кўрсатиб қўйишни истайман. Ана, энди қўрқмасанг ҳам бўлаверади, болажоним. Қани яқинроқ кел, кела қол.
Қисқичбақа сўзларини тамомлагач митти балиқнинг ёнига эшилиб-буралиб яқинлаша бошлабди. Уни кўриб қора балиқча беихтиёр қаҳқаҳ отиб кулиб юборибди.
– Бечора! Сен эплаб юришни ҳам билмас экансан-ку, дунёнинг соҳиби кимлигини қаёқдан билардинг?
Қора балиқча қисқичбақанинг ёнидан узоқлашибди. Ўша пайт сувга бир соя тушибди ва кучли зарб қисқичбақани сув остига кўмиб юборибди. Калтакесак қисқичбақанинг ҳолига кулаётиб сирғаниб сувга тушиб кетаёзибди. Қисқичбақа қайтиб чиқмабди. Митти балиқ сув бўйида кичик бир чўпон боланинг уларни кузатиб турганини кўрибди. Сувга қўй ва эчки подаси яқинлашибди. Қониб сув ичишибди, маъраб ўйнашибди. Овозлари водийда жаранглабди.
Митти қора балиқ қўй ва эчкилар сув ичиб кетишгунча уларни кузатибди. Кейин калтакесакка қараб:
– Калтакесакжон, мен митти қора балиқман. Дарёнинг охирини қидириб кетяпман. Сенинг ақлли жонзот эканлигингга шубҳа қилмайман. Бир нима сўрасам майлими? –дебди.
Калтакесак:
– Бемалол сўрайвер. – дебди.
Қора балиқча:
– Бирқозон, арра балиқ ва чағалайлар йўлда мени роса қўрқитишди. Улар ҳақида нималарни биласан, айтиб бер.
Калтакесак:
– Арра балиқ билан чағалай бу ерларда йўқ. Арра балиқ денгизда яшайди. Бирқозон қушлари баъзан учраб туради. Лаққа тушиб тўрвасига илиниб ўтирмагин.
Қора балиқча:
– Қанақа тўрва?
Калтакесак:
– Бирқозон қушининг томоғида каттакон тўрваси бўлади. Сувда сузиб юрганида балиқлар ўзлари билмаган ҳолда бирқозоннинг тўрвасига кириб қолади ва ўша ердан тўппа-тўғри ошқозонга тушади. Агар бирқозон оч бўлмаса илинган балиқларни ўша тўрвада сақлаб юради.
Қора балиқча:
– Агар балиқ тўрвага кириб қолса чиқиб кета олмайдими?
Калтакесак:
– Тўрвани тешишдан бошқа чораси йўқ. Мен сенга бир ханжар бераман. Бирқозон сени тутиб олса, айтганимни қил.
Калтакесак бир тошнинг орасига кириб кичкина бир ханжар олиб чиқибди. Балиқ ханжарни олиб:
– Калтакесакжон, жуда меҳрибонсан. Сенга қандай миннатдорчилик билдиришни ҳам билолмаяпман.
Калтакесак:
– Арзимайди, миттивой. Менда бундай ханжарлардан кўп. Бўш қолганда буталарнинг тиканидан ханжар ясайман ва сенга ўхшаш ақлли балиқларга бераман.
Қора балиқча:
– Мендан олдин ҳам бу ердан ўтган балиқ бўлдими?
Калтакесак:
– Кўп ўтди. Ҳозир улар бир гала бўлиб балиқчиларни қийратиб ётишибди.
Қора балиқча:
– Кечирасан, қизиқиб қолдим. Эзма экан деб ўйлама, тағин. Балиқчиларни қандай қийратишгани ҳақида айтиб бера оласанми?
Калтакесак:
– Ҳар доим бир жойда туришмайди. Балиқчилар тўр ташлашганида тўрнинг ичига тушиб олишади-да тўрни денгиз тубига тортишади.
Калтакесак тош орасига қулоғини яқинлаштириб диққат билан тинглай бошлади:
– Мен кетай энди, болаларим уйғонибди.
Калтакесак тош ёриғига кириб кетибди. Қора балиқча йўлида давом этибди. Миясига савол кетидан савол келаверибди. “Ирмоқ денгизга қуйилармикан? Бирқозонга дуч келиб қолмасмиканман? Арра балиқ ўз қавмидагиларни ҳам ермикан? Чағалайнинг бизга нима хусумати бор экан-а?”
Митти балиқ йўл-йўлакай шуларни ўйлаб борар экан. Ҳар бир қаришда янги нарсаларни кўрар ва бир нималарни ўрганиб борар экан. Шалолалардан пастга учиб тушиш ва сузишда давом этиш унга жуда ёқиб қолган экан. Қуёшнинг тафтини сезган сари кучли бўлиб бораверибди. Бир жойда кийик шоша-пиша сув ичаётганини кўрибди. Митти балиқ унга салом бергандан кейин:
– Ҳой, кийик, намунча шошиб сув ичяпсан? – деб сўрабди.
Кийик:
– Ортимдан овчи қувиб юрибди. Менга ўқ узиб яралади, мана қарагин.
Кичик балиқ ўқ теккан жойни кўролмабди аммо кийикнинг оқсоқланиб кетиб бораётганини кўриб унинг айтган гапини тушунибди.
Бошқа бир жойда эса тошбақалар офтобда тобланиб ётганини кўрибди. Қирғоқда какликлар сайрашаётган экан. Уларнинг овози водийга ёйилар, тоғ ўсимликларининг ҳиди ҳавода тўлқинланиб сувга қўшилиб борар экан.
Тушдан кейин водийдан ўтиб ўрмонга яқинлашибди. Ирмоқ ўрмонга етганида янада кенгайиб оқар экан. Сув шу даражада жўшиб оқар эканки, қора балиқча буни кўриб жуда хурсанд бўлибди. У ерда кўпгина балиқлар билан танишибди. Онасини тарк этиб келганидан буён балиқ кўрмаган экан. Бир неча кичик балиқ унинг атрофини ўраб сўроққа тутибди: “Бу ерга бегонасан шекилли?!”
Қора балиқча:
– Ҳа, бегонаман. Узоқдан келяпман.
Кичик балиқлар:
– Қаёққа кетяпсан?
Қора балиқча:
– Ирмоқнинг охирини кўриш учун кетяпман.
Кичик балиқлар:
– Қайси ирмоқнинг?
Қора балиқча:
– Ичида сузиб юрганимиз ирмоқни-да!
Кичик балиқлар:
– Биз буни дарё деймиз.
Қора балиқча индамабди. Кичик балиқлардан бири:
– Бирқозон қушлари йўлимизни пойлаб туришини биласанми?
Қора балиқча:
– Ҳа, биламан.
Бошқа балиқ:
– Бирқозоннинг каттакон тўрваси борлигини ҳам биласанми?
Қора балиқ:
– Буни ҳам биламан.
Кичик балиқча:
– Шундаям кетаверасанми?
Қора балиқча:
– Ҳа, нима бўлса ҳам йўлимдан қайтмайман.
Бир зумда бу хабарни барча балиқлар эшитишга улгуришибди. “Митти бир қора балиқ узоқлардан келганмиш. Ирмоқнинг охирини кўришга кетаётганмиш. Бирқозондан ҳам сира қўрқмасмиш!” Бир неча кичик балиқ унга эргашишни хоҳлабди лекин катталардан қўрққанлиги учун индамай қолаверишибди. Бир нечтаси “Бирқозон бўлмаганда эди сен билан келган бўлардик. Бирқозоннинг тўрвасидан қўрқамиз.” дейишибди.
Ирмоқ бўйида бир қишлоқ бор экан. Қишлоқ аёллари ирмоқда кир ювиб ўтиришган экан. Митти балиқ бир муддат уларнинг суҳбатига қулоқ тутибди. Бироз болаларнинг сувга шўнғиб ўйнашаётганини кузатиб турибди-да яна йўлида давом этибди. Кеч киргач бир тошнинг остига кириб ухлабди. Тун ярмида уйғонибди. Қараса, ой нури сувга тушиб ҳар томонни ёритаётганмиш.
Митти қора балиқ ойни жуда яхши кўраркан. Ой нури сувга тушган пайтларда йўсинлар остидан чиқиб уни томоша қилишни хоҳлар экан аммо онаси ҳар сафар уни йўсин остига тортиб ухлашга мажбур қилар экан.
Митти балиқ ойдинга чиқиб:
– Салом, гўзал ой!
Ой:
– Салом, митти қора балиқ. Сен қаёқда эдинг? Қаёқларга келиб қолибсан?
Балиқ:
– Дунё кезиш учун чиқдим.
Ой:
– Дунё жуда катта. Ҳар ерни кўролмайсан.
Балиқча:
– Майли, улгурганимча кўрсам етади.
Ой:
Тонггача ёнингда қолишни истардим, аммо катта бир қора булут бу томонга келяпти. Нуримни тўсиб қўяди.
Балиқча:
– Гўзал ой, мен сенинг нурингни жуда ёқтираман. Нуринг доим йўлимни ёритишини хоҳлардим.
Ой:
– Балиқча, агар тўғрисини билишни хоҳласанг, айтай сенга: Менинг нурим йўқ. Қуёш менга нур беради. Мен эса уни ер юзига ёяман. Эшитмадингми, инсонлар бир неча йил ичида учиб устимга қўнишмоқчи.
Қора балиқ:
– Бунинг имкони йўқ.
Ой:
– Қийин иш, аммо инсонлар нимани қилишни истаса…
Ой сўзини тугата олмабди. Қора бир булут келиб ойнинг юзини беркитибди. Осмон қоп-қоронғи бўлибди. Митти балиқ ёлғиз қолибди. Бир муддат атрофга қараб турибди. Кейин тош остига кириб уйқуга кетибди.
Эрта тонгда уйғонибди. Тепасида пичирлаб гаплашаётган балиқчаларни кўрибди. Қора балиқчанинг уйғонганини кўришгач ҳаммаси бир овоздан:
– Хайрли тонг! дебди.
Қора балиқча уларни танибди:
– Хайрли тонг! Барибир мен билан келишга қарор қилибсизлар-да!
Кичик балиқлардан бири:
– Ҳа, аммо барибир қўрқяпмиз.
Бошқа бири:
– Бирқозонни ўйлайвериб тинчимиз йўқолди.
Қора балиқча:
– Сизлар кўп ўйлайверманглар! Тинмай ўйлайвериш керакмас. Йўлга чиққанда қўрқув ўз-ўзидан ғойиб бўлади.
Энди йўлга тушамиз деганларида сув кўпирибди. Устларида бир қопқоқ ёпилибди. Атроф қоп-қоронғи бўлибди. Қочадиган йўл қолмабди. Қора балиқча бирқозоннинг тўрвасига илиниб қолишганини англабди.
Митти қора балиқ:
– Дўстлар, бирқозоннинг тўрвасига тушдик. Аммо бу ердан чиқиш йўли тамоман ёпилган эмас.
Кичик балиқлар йиғлай бошлашибди. Ичларидан бири:
– Энди чиқадиган йўл қолмади. Сени деб бўлди! Бизни йўлдан урдинг.
Бошқаси:
– Энди ҳаммамизни ютиб юборади. Тамом бўлдик!
Шу пайт бирдан даҳшатли қаҳқаҳа эшитилибди. Бу бирқозонннинг кулиши экан.
– На қадар кўп кичик балиқ овладим бугун. Ҳа–ҳа–ҳа… Сизларга ачиниб кетяпман! Ютиб юборишга кўзим қиймаяпти! Ҳа–ҳа–ҳа…
Кичик балиқлар бор овозлари билан ёлвора бошлашибди:
– Бирқозон ҳазратлари! Биз сиз ҳақингизда кўпдан-кўп мақтовли гаплар эшитдик. Бизга марҳамат кўрсатиб муборак тумшуғингизни бироз очинг, ташқарига чиқайлик. Бундан кейин умримиз сизни дуо қилиш билан ўтади.
Бирқозон:
– Сизларни ҳозир еб-ютмоқчи эмасман. Сақлаб қўйган балиқларим бор. Пастроққа қаранглар…
Тўрванинг тубида катта-кичик бир неча балиқ бор экан. Кичик балиқлар:
– Бирқозон ҳазратлари! Биз ҳеч нима қилмадик. Айбсизмиз. Манави митти қора балиқ бизни йўлдан урди…
Қора балиқча:
– Қўрқоқлар! Бу айёр қушдан марҳамат кутдингизми? Нега ёлворасиз?
Кичик балиқлар:
– Оғзингдан чиққанини қулоғинг эшитяптими? Кўрасан кунингни. Бирқозон жаноби олийлари бизни кечиради, сени эса ютиб юборади!
Бирқозон:
– Тўғри, сизни кечираман, фақат бир шарт билан.
Кичик балиқлар:
– Марҳамат, қандай шарт экан?
Бирқозон:
– Маҳмадона балиқни ўлдирсангиз озодликка чиқасиз!
Митти қора балиқ бурчакка чекинибди ва кичик балиқларга:
– Рози бўлманглар! Бу айёр қуш орамизга нифоқ солмоқчи. Бир режам бор…
Кичик балиқлар фақат ўзларини ўйлаганлари учун митти қора балиқни йўқ қилиш пайига тушишибди. Митти балиқ тўрванинг бир четига сурилиб, секингина:
– Қўрқоқлар! Энди барибир ҳеч нима қилолмайсиз. Қочадиган жойингиз ҳам йўқ. Бундан ташқари кучингиз менга етмайди…
Кичик балиқлар:
– Сени ўлдирамиз. Биз озод бўлишни хоҳлаймиз.
Қора балиқча:
– Ақлингизни еб қўйибсизлар! Мени ўлдирсангиз ҳам қутилиб кета олмайсизлар! Унга ишонманглар!
Кичик балиқлар:
– Жонингни қутқариш учун шундай деяпсан. Бизни ўйлаётганинг учун эмас!
Қора балиқча:
– Ундай бўлса, менга қулоқ беринг. Сизга бир йўл кўрсатаман. Жонсиз балиқлар ичига ўтиб ўзимни ўлик балиқдек тутаман. Қани кўрамаиз. Бирқозон сизни қўйиб юборадими ёки йўқми? Айтганимни қабул қилмасангиз шу ханжарим билан ҳаммангизни ўлдираман ва тўрвани ёриб қочиб кетаман сиз эса…
Балиқлардан бири унинг сўзини бўлибди:
– Бўлди бас қил! Бу гапларни эшитишга чидай олмайман… дея уввос солиб йиғлабди.
Қора балиқ унинг йиғлаганини кўриб:
– Шу йиғлоқини нега олиб келдингиз? – дебди.
Кейин ханжарини чиқариб кичик балиқларга кўрсатибди. Балиқлар наилож унинг таклифини қабул қилибди. Ёлғондакасим жанжални бошлашибди. Қора балиқ ўзини ўлганга солибди. Кичик балиқлар тумшуқнинг юқори қисмига чиқиб дебди:
– Бирқозон ҳазратлари! Маҳмадона балиқни ўлдирдик…
Бирқозон кулибди:
– Яхши қилибсизлар! Мукофотига сизларни тириклайин ютаман! Шунда ошқозонимни сайр қилган бўласизлар.
Кичик балиқлар қимирлашга ҳам фурсат тополмай қолишибди. Бирқозон уларни бир зумда ютиб юборибди.
Қора балиқча эса ханжарини чиқариб бирқозоннинг тўрвасига санчибди. Тўрвани ёриб сувга сакрабди. Бирқозон азобдан қийқириб бошини сувга уриш билан банд бўлгани учун митти балиқчани ортидан қувмабди.
Қора балиқча тушгача тинмай сузиб йўл босибди. Тоғ ва водий ортда қолибди. Ирмоқ теп-текис қирдан оқиб ўтаётган эмиш. Ўнгу сўлдан майда жилғалар ҳам келиб ирмоққа қўшилганидан сув тўлиб-тошиб оқар эмиш. Қора балиқ сувнинг кўплигидан завқ олиб суза бошлабди. Бирдан ўзига келибди ва соҳилсиз ва тубсиз сувда сузиб бораётганини пайқабди. У томонга бу томонга бориб қирғоқни кўра олмабди. Қора балиқча сувда адашиб қолган экан. Сузаверибди, сузаверибди аммо соҳилга етиб бора олмабди. Бирдан узун ва катта бир жонзотнинг унга томон шиддат билан келаётганини кўрибди. Кўз ўнгида икки томони тишли дастарра тургандек бўлибди. Қора балиқ арра балиқнинг ҳайбатидан қўрқиб чора излай бошлабди ва унинг кўзини шамғалат қилиб сув юзасига сузиб чиқибди. Маълум муддат ўтгач яна денгиз тубига шўнғибди. У сузиб бораётган бир тўда балиқни кўриб қолибди. Бу тўдада мингларча балиқ бор экан. Улардан бирига қараб:
– Дўстим, мен бегонаман. Узоқдан келяпман. Бу ер қаер?
Балиқ дўстларига қараб сўз бошлабди:
– Қаранглар, яна бир дона…
Кейин қора балиқчага:
– Дўстим, денгизга хуш келибсан!
Бошқа бир балиқ:
– Барча ирмоқ ва дарёлар шу жойга келиб қуйилади. Ботқоқликка кетадиганлари ҳам бор, албатта.
Бошқаси:
– Хоҳлаган пайтинг бизнинг сафимизга қўшилишинг мумкин.
Денгизга етиб келгани учун қора балиқча бағоят хурсанд эмиш.
– Яхшиси, олдин бир айланай. Кейин сизнинг сафингизга қўшиларман. Балиқчининг тўрини тортишда мен ҳам сиз билан бирга бўлишни истайман.
Балиқлардан бири:
– Яқинда ниятингга эришасан. Энди бориб сайр қил. Сув юзасига чиқадиган бўлсанг, чағалайга диққат қил. Шу кунларда ҳеч кимнинг кўз ёшига қарамайдиган бўлиб қолди. Кунига тўрт-беш балиқ тутмагунча тинчимаяпти.
Қора балиқча денгиз балиқлари тўдасидан айрилиб бир ўзи суза бошлабди. Маълум вақтдан кейин сув бетига чиқибди. Қуёш нури иссиқ экан. Қора балиқ қуёш нурини сиртида ҳис қилган сари бундан бениҳоят хурсанд бўла бошлабди. Мириқиб сув бетида сузиб борар экан “ҳар он ўлим билан юзма-юз келишим мумкин. Аммо ҳаётда эканман, хушёр бўлишим керак. Бир кун хоҳласам ҳам хоҳламасам ҳам ўлим билан юзлашаман. Бу муҳим эмас. Муҳим бўлгани менинг ҳаётда эканлигим ва ўлимим бошқа инсонларга қандай таъсир кўрсатишида…” деб ўйлабди.
Митти қора балиқнинг бошқа нарсаларни ўйлашга фурсати қолмабди. Чағалай яқин келиб уни тутиб олибди. Митти балиқ чағалайнинг узун тумшуғида қанча питирчиламасин фойдаси бўлмабди. Чағалай унинг белидан қаттиқ қисиб олган экан. Энди бечоранинг қимирлашга мажоли ҳам қолмабди. Кичик бир балиқ сувсиз қанча ҳам яшай олардики? Балиқ ўйлай бошлабди. Кошки чағалай уни ямламай ютиб қўя қолса. Камида ошқозонга тушгач у ердаги нам ва сувда яна бир неча дақиқа яшаган бўлармиди? Шуларни ўйлаб чағалайга:
– Нега тириклайин ютиб қўя қолмайсан? Мен ўлган заҳоти бадани заҳарга тўлиб қоладиган балиқларданман.
Чағалай ҳеч нима демабди. Фақат ичидан шундай ўйлабди:
– Айёрлигини қаранглар! Ўзича нималарни ўйлаётган экан? Мени гапиртириб оғзимни очишим билан жуфтакни ростлаб қолмоқчими?
Узоқда ер кўринибди. Чағалай борган сари қирғоққа яқинлаша бошлабди. Қора балиқча: “Соҳилга борсак, ишим битган бўлади” деб хаёлидан ўтказибди.
– Биламан, мени полапонларингга олиб кетяпсан. Қирғоққа боргунча мен ўлган бўламан. Бир зумда баданим заҳарга айланади. Полапонларингга раҳминг келмайдими?
Бу сафар қора балиқча ўйлай бошлабди: “Эҳтиёт бўлган маъқул. Сени ўзим ейман-да болаларимга бошқа балиқ овлайман… Аммо бу ишда бир найранг бўлмасин тағин! Йўқ йўқ ҳеч нима қилолмайсан…”
Чағалай буларни ўйлаб кетаётганда қора балиқнинг шалвираб қолганини сезибди. Яна ўйга толибди: “Ўлиб қолган бўлса-я?! Энди мен ҳам еёлмайман буни. Бунақанги юмшоқ ва кичкина балиқни ўзимга раво кўрмайман!”
“Ҳой, миттивой! Ҳали яримжонсан! Шу ҳолда сени есам бўладими?” демоқчи бўлибди аммо сўзини тугатолмабди. Тумшуғини очар-очмас қора балиқ сакраб қочиб қолибди. Чағалай алданганини тушуниб етибди. Бор кучи билан қора балиқчани қувибди. Балиқча шиддат билан тушиб бораверибди. Сувга етиш орзуси билан ўзида йўқ хурсанд эмиш. Қуриган оғзини денгиз шабадасига очибди. Сувга тушиб ўзига келиб улгурмай ортидан чағалай ҳам етиб келибди ва уни тутиб ўша ондаёқ ютиб юборибди. Ҳар томони нам ва қоронғи бир ерда ўзига келибди қора балиқча. Ҳеч қандай йўл қолмаган экан. Шу пайт йиғи овози эшитилибди. Кўзи қоронғуликка кўниккач бир чеккада ўтириб йиғлаётган кичик бир балиқчани кўрибди. Балиқча тинмай йиғлаб онасини чақираётган эмиш. Қора балиқча унга яқинлашиб дебди:
– Жажживой, тур йиғлама! Унинг ўрнига бир чора қидир! Йиғлаб онангни чақирганинг билан фойдаси йўқ.
Жажжи балиқ:
– Сен кимсан? Кўрмаяпсанми, ўляпман. Вой дод, онажоним, вой дод! Энди сиз билан бирга балиқчиларнинг тўрини сув тубига торта олмайман… Вой дод…
Қора балиқча:
– Бас қил йиғини! Барча балиқларни шарманда қилдинг!
Жажжи балиқ йиғлашдан тўхтабди. Қора балиқча:
– Чағалайни ўлдириб, балиқларни қутқаришни ва озод қилишни истайман. Аммо олдин сени ташқарига чиқаришим керак. Бўлмаса, ҳамма режамни барбод қиласан.
Жажжи балиқ:
– Сен ўзинг ўлиб боряпсанку! Чағалайни қандай ўлдирасан?
Митти қора балиқ ханжарини чиқариб кўрсатибди.
– Ичкаридан қорнини ёриб ўлдираман. Энди мени эшит. Чағалайнинг қитиғини келтириш учун у ёқдан бу ёққа югуриб айланаман. Оғзини очиб кула бошлаганда сен ўзингни ташқарига от.
Жажжи балиқ:
– Яхши, ўзинг нима қиласан?
Қора балиқча:
– Мени ўйламай қўя қол! Бу очкўзни ўлдирмасдан ташқарига чиқмайман.
Қора балиқча бу гапни айтгандан сўнг у ёқдан бу ёққа югура бошлабди. Чағалайнинг қитиғи келибди. Жажжи балиқ қушнинг жиғилдонида пойлаб турган экан. Чағалай оғзини очиб кула бошлабди. Жажжи балиқ фурсатдан фойдаланиб ўзини ташқарига отибди ва тўппа-тўғри денгизга тушибди. Қора балиқни кутибди аммо ундан дарак бўлмабди. Ўша пайт чағалай ўзини ҳар ёнга уриб тўлғониб типирчилай бошлабди. Кейин “шўлп” дея сувга тушибди. Сувда ҳам типирчилаши давом этибди. Қора балиқча шунда ҳам кўринмабди…
***
Кекса балиқ эртагини тугатибди ва ўн икки минг боласи ва невараларига:
– Энди ётиб ухлайдиган вақт бўлди. Қани ҳамма жойига ётсин! – дебди.
Болалари ва неваралари:
–Энажон, жажжи балиққа нима бўлганини айтмадингиз… – дейишибди.
Кекса балиқ:
– Уни эртага айтиб бераман. Энди ётиб ухланглар. Хайрли тун болажонлар… – дебди.
Ўн бир минг тўққиз юз тўқсон тўққиз кичик балиқ “хайрли тун” деб хайрлашиб уйқуга кетибди. Кекса балиқ ҳам ухлаб қолибди. Аммо бир дона митти қизил балиқ нима қилса ҳам ухлай олмабди. Тонгга қадар денгиз ҳақида ўйлабди…
Саҳифани безашда ёш рассом 5 ёшшли Муниса Йўлдошева чизган расмдан фойдаландик.
Манба: www.marufjonyuldashev.com
Samad Behrangiy
QORA BALIQCHA
Ma’rufjon Yo’ldoshev tarjima qilgan
Samad Behrangiy (1939-1968) zamonaviy Eron adabiyotining yorqin siymolaridan biridir. U 1939 yilning 23-iyunida Eronning Tabriz shahrida dunyoga kelgan. Samad o’rta maktabni tamomlagandan so’ng 1955 yilda muallimlar tayyorlash bilim yurtiga o’qishga kirgan. Talabalik paytida hamfikr do’stlari bilan birga “Gulush” nomli satirik jurnal chiqara boshlagan. 1957 yildan umrining oxirigacha Eronning ozariy qishloqlarida muallimlik qilgan. Shu bilan birga ozariy qishloqlarini kezib xalq og’zaki ijodi namunalarini to’plagan. 1963 yilda xalq og’zaki ijodi namunalaridan iborat “Pora pora” (she’r va tez aytishlar) kitobi nashr qilingan. Bir necha turk yozuvchilarining asarlarini ozariy lahjasiga o’girgan. Uning “Eron ta’lim tizimi muammolari” va “Ozarbayjon maktablari uchun ozariy alifbo” nomli kitoblari katta bahs va munozaralarga sabab bo’lgan. 1967-1968 yillar adib ijodining eng sermahsul davri bo’lgan. Italiyaning nomdor “Bulumi Oltin Mukofoti”ga sazovor bo’lgan “Qora baliqcha” asari ham 1968 yilda bosilgan va o’sha yilning o’zida dunyoning juda ko’plab tillariga tarjima qilingan.
Samad Behrangiy 1968 yilning sentyabrida fojiali bir tarzda hayotdan ko’z yumgan. Adibning Aras daryosiga cho’kib o’lgani haqidagi xabar Eron xalqi bilan birga uning asarlarini o’qigan barcha kitobxonlarni qayg’uga g’arq qildi.
Samad Behrangiy hikoya va ertaklari bolalar bilan birga kattalarni ham befarq qoldirmaydigan asarlardir.
Qishning chilla kechasi edi. Dengiz tubida keksa bir baliq o’n ikki ming bolasi va nabirasini atrofiga to’plab olib ertak aytib berayotgan ekan:
— Bir bor ekan, bir yo’q ekan, qadim zamonda kichkinabir irmoqda qora baliqcha onasi bilan birga yashar ekan. Irmoq baland tog’dagi bir qoyadan chiqib vodiyning etaklarigacha oqib borar ekan. Ona-bola baliq irmoq tubidagi katta tosh tagini o’zlariga uy qilib olishgan ekan. Toshni qoplagan yo’sinlar uyning tomi vazifasini bajarar ekan. Baliqlar tunda yo’sin ostiga kirib uxlashar ekan. Qora baliqcha bir marta bo’lsa ham yo’sinlar ostidan chiqib oy nurini ko’rishni orzu qilar ekan. Ona baliq va mittivoy ertalabdan kechgacha bir–birini ortidan suzib aylanish bilan kun o’tkazishar, ba’zida boshqa baliqlar bilan birga kichik irmoqda u yoqdan bu yoqqa suzib yurishar ekan.
Bola baliq o’zini juda yolg’iz sezar ekan. Chunki o’n ming uvildiriqdan bor–yo’g’i shu qora baliqcha tirik qolgan ekan. Qora baliqcha bir necha kun g’amgin bo’lib qolibdi. Xuddi betob bo’lgandek, u yondan bu yonga sekin-sekin suzib yurar, boshqa vaqtdayam xuddi shunday jimgina onasiga ergashib yuraverar ekan. Onasi mittivoyning ahvolidan tashvishlanar, tezroq tuzalib ketishini umid qilar ekan. Ammo qora baliqchaning dardi shunchaki o’tkinchi bir dard emas ekan.
Mitti baliq bir kuni erta tongdan, hali quyosh chiqib ulgurmasdan onasini uyg’otib:
– Oyijon, keling, biroz gaplashib o’tiraylik, – debdi.
Onasi uyqusirab:
– Bolajonim, gaplashgani topgan vaqtingni qara-ya. Keyinroq gaplashsak bo’lmaydimi? Agar xohlasang birga sayrga chiqishimiz mumkin, nima deysan? – debdi.
– Yo’q, oyijon, sayr qilishni umuman xohlamayman. Men bu yerdan butunlay ketmoqchiman!
– Butunlay ketmoqchiman, deganing nimasi?
– Ha, oyijon, ketishim kerak.
– Ammo, kallayi saharlab qaerga ketmoqchisan?
– Shu irmoq qaergacha borishini o’z ko’zim bilan ko’rmoqchiman. Bilasizmi, oyijon, qachonlardan beri irmoqning oxiri qaerda ekan, degan o’y menga tinchlik bermaydi. O’ylab o’yimga yetolmayapman. Kechadan beri uyqum qochib uxlolmayapman. Nihoyat, irmoqning oxirigacha borib o’z ko’zim bilan ko’rib kelishga qaror qildim. Boshqa joylarda nimalar bo’lib o’tayotganidan xabardor bo’lmoqchiman.
Onasi kulib debdi:
– Men ham sendayligimda bu haqda ko’p o’ylaganman. Bolajonim, daryoning boshi ham oxiri ham bo’lmaydi. Buni aqlingdan chiqarma! Daryo doim oqib turadi va biron joyga ham bormaydi.
– Ammo, oyijon, hamma narsaning ham oxiri bo’ladiku. Tun tugab tong otadi, oy, yillar ham shunday…
Onasi uning so’zini bo’libdi:
– Bunday bema’ni gaplarni bas qil, qani bo’laqol, birga aylanib kelamiz. Gap sotadigan vaqt emas, ertalabki sayr vaqti bo’ldi.
– Yo’q, oyijon. Men bunaqangi sayrlardan zerikdim. Sayohatga chiqib, dunyoni kezishni istayman. Boshqa joylarda nimalar bo’layotganidan xabardor bo’lishni xohlayman. Bu gaplarni kimdir qulog’imga quygan, deb o’ylasangiz, bilib qo’ying, men ko’pdan beri bu haqda o’ylayman. Albatta, boshqalardan ham ko’p narsani o’rgandim. Masalan shuni tushunib yetdim: Ko’pchilik baliqlar qariganda umri bekorga o’tib ketganidan shikoyat qilishadi. Tinmay nolishadi, kimlarnidir la’natlab, huda-behuda qarg’ash bilan vaqt o’tkazishadi. Men shuni bilmoqchiman: hayot degani haqiqatan ham shu bir hovuch joyda qarib o’lguncha aylanishdan iboratmi? Yoki bu dunyoda boshqa shaklda ham yashasa bo’ladimi?
– Bolajonim, aqldan ozdingmi, sen? Dunyo, dunyo deysan… Dunyo deganing nimasi? Mana shu yer dunyo bo’ladi. El qatori yashab yuribmiz, hayot degani bundan boshqacha bo’lmaydi…
Shu payt ularning uyiga bir katta baliq yaqinlashibdi:
– Qo’shni, bolangiz bilan boyadan beri nimani tortishyapsizlar? Bugun sayrga chiqmaysizlarmi, deyman? – debdi.
Ona baliq qo’shnisining yoniga chiqib debdi:
– Qanday kunlarga qoldik, ko’rmaysizmi, qo’shnijon! Bolalar endi onalariga aql o’rgatadigan bo’lib qolishdi.
Qo’shni:
– Nima bo’ldi, o’zi?
Ona baliq:
– Manavi nodonning aytgan gapini qarang. Ketmoqchiman, deydi. Dunyoda nimalar bo’lib o’tayotganini o’z ko’zim bilan ko’rmoqchiman, deydi. Ketaman deb oyoq tirab oldi. Bo’yidan oshadigan gaplarni aytib yotibdi!
Qo’shni:
– Mittivoy, sen qachon o’qib olim, faylasuf bo’la qolding-a? Biz bexabar qolibmiz-ku!
Qora baliqcha:
– Xola, siz kimni olim-faylasuf deyapsiz, men bilmayman. Ammo bunday har kungi sayrlardan zerikdim. Bu bema’ni sayrlarga chiqishni istamayman. Ko’z ochib yumguncha sizlardek qarib qolaman. Ko’zim ko’rmas, qulog’im eshitmas bo’lib qolaman. Xohlamayman, tushunyapsizmi, xohlamayman!
Qo’shni:
– Voy tavba qildim! Bu qanaqa gap bo’ldi?
Onasi:
– Yakkayu yagona o’g’lim bu ko’yga tushadi deb sira o’ylamagandim. Qaysi yashshamagur aqlli bolaginamni yo’ldan urgan ekan-a?
Qora baliqcha:
– Hech kim yo’ldan urgani yo’q. O’zimning aqlim, o’y-fikrim bor, axir! Ko’zim bor, hammasini ko’rib-bilib turibman.
Qo’shni baliqchaning onasiga qarab:
– Qo’shnijon, haligi g’iybatchi shilliq qurt bor ediku…
Onasi:
– Hay, esim qursin, yaxshi eslatdingiz, qo’shni. Bolamni atrofida girdi kapalak edi. Voy, yaramas-yey!
Qora baliqcha:
– Bo’ldi qiling, oyijon. Axir u mening do’stim edi-ku!
Onasi:
– Baliq bilan shilliqqurt do’st bo’larkanmi? Umrim bino bo’lib bunaqasini eshitmaganman!
Qora baliqcha:
– Baliq bilan shilliqqurt dushman ham bo’lmagan-ku! Bekorga gunohini olyapsiz.
Qo’shni:
– G’irt bema’nilik!
Qora baliqcha:
– Hamma bema’nilik sizda-ku!
Onasi:
– O’limiga o’zi sababchi bo’ldi. Duch kelgan yerda og’ziga kelganni valaqlayverardi, esingdan chiqdimi?
Qora baliqcha:
– Unday bo’lsa, meni ham o’ldiringlar! Men ham shunga o’xshash gaplarni gapiryapman. Ongingiz zaharlanib qolmasin, tag’in.
Tortishuv kuchayib ovozlar yuksalgach boshqa baliqlar ham ularning atrofiga yig’ilishibdi. Mitti baliqchaning gapi hamma baliqlarni g’azablantiribdi.
Keksa baliqlardan biri:
– Shunday qilsam, achinadi, deb o’ylapsan, chog’i?!
Boshqasi:
– Mittivoy boshiga balo orttirmoqchimi, deyman!
Qora baliqchaning onasi:
– Bas qiling! Mening bolam bilan ishingiz bo’lmasin!
Bir baliq:
– Xonim, bilib qo’ying, bolangizga hozirdan yaxshi tarbiya bermasangiz, keyin azobini tortasiz.
Qo’shni:
– Sizga qo’shni bo’lganimdan afsusdaman.
Boshqa birovi:
– Boshqalarni ham aynitmasidan, shilliqqurtning yoniga gumdon qilib qo’ya qolaylik?!
Baliqlar mitti qora baliqni jazolash uchun kelishganida do’stlari uning atrofini o’rab himoya qilishibdi. Qora baliqchaning onasi esa: “Voy–dod! Bolamni o’ldirib qo’yishadi! Bu ko’rgilik ham bormidi! Nima qildim endi?! Boshimni qaysi toshga uray?!” deb dod–faryod qila boshlabdi.
Qora baliqcha:
– Onajon, men uchun yig’lamang. Shu ojiz, qari baliqlarning holiga yig’lang.
Baliqlardan biri uzoqda turib baqiribdi:
– Mahmadona, og’zingga qarab gapir!
Ikkinchisi:
– Ketsang pushaymon bo’lasan, qaytib kelsang safimizga olmaymiz seni.
Uchinchisi:
– Bu shunchaki o’tkinchi hoyu–havas, ketma, bolakay! –debdi.
To’rtinchisi:
– Bu yerning nimasi yoqmay qoldi?
Beshinchisi:
– Boshqa dunyo deganing xomxayol. Dunyo mana shu yer, aqling borida qayt.
Oltinchisi:
– Es–xushingni yig’ib, vaqtida bu savdodan voz kechsang, sening aqlli baliq ekaningga ishonamiz.
Yettinchisi:
– Biz senga o’rganib qolgandik…
Onasi:
– Menga rahming kelsin, bolaginam! Ketma!
Mitti baliqning ularga aytadigan gapi qolmabdi. Teng–to’shlaridan bir necha baliq uni shalolagacha kuzatib qo’yibdi. Kichik baliq ulardan ayrilayotib:
– Do’stlarim, alvido! Meni unitmanglar! – debdi.
Do’stlari:
– Seni unutib bo’larkanmi?! Bizning ko’zimizni ochding. Yetti uxlab tushimizga kirmagan narsalarni o’rgatding. Yo’ling ochiq bo’lsin, dono va jasur do’stimiz! –deyishibdi.
Qora baliqcha shaloladan o’zini pastga otibdi. Shaloladan hosil bo’lgan ko’lchaga tushibdi. Avval hadiksirab atrofni kuzatibdi. Keyin ko’lchani aylanib tomosha qilibdi. Oldin bunaqangi ko’lni sira ko’rmagan ekan.
U yerda tuxumdan endi chiqqan minglab qurbaqa suzib yurgan ekan. Mitti baliqni ko’rgan qurbaqachalar kula boshlashibdi:
– Voy, manavinga qaranglar! Sen qanaqa mahluqsan?
Baliq ularni boshdan-oyoq kuzatib:
– Iltimos, odobingizni saqlang. Mening otim “Kichik qora baliq.” Sizlar ham ismingizni ayting, tanishib qo’yaylik. – debdi.
Bir qurbaqa bolasi:
– Biz bir–birimizni Qurbaqacha, deb chaqiramiz, deyishibdi.
Boshqasi:
– Nasl-nasabi ulug’lardanmiz.
Yana biri:
– Dunyoda bizdan chiroyli mahluq yo’q!
Boshqa birovi:
– Senga o’xshagan xunuk va tasqara emasmiz.
Qora baliqcha:
– Sizning bu darajada o’zingizni yoqtirishingizni bilmas ekanman. Shunday bo’lsa ham sizlarni kechiraman. Chunki, nodonligingizdan shunday deyapsiz.
Bir qurbaqa bolasi:
– Biz nodon ekanmizmi?
Qora baliqcha:
– Nodon bo’lmaganingizda edi, dunyodagi boshqa jonzotlarning o’ziga yarasha chiroyi borligini bilgan bo’lardingiz. Ismingiz ham yo’qku, xatto!
Qurbaqachalar bu gaplarni eshitib rosa jahllari chiqibdi ammo baliqchaning gaplari to’g’ri bo’lgani uchun gapni boshqa yoqqa burishibdi:
– Sen bekorga ovora bo’lyapsan. Biz har kuni ertadan kechgacha sayru sayohat qilamiz. Ammo shu paytgacha o’zimizdan va ota–onamizdan boshqa hech kimni ko’rmaganmiz. Albatta qumursqalarni hisobga olmaganda.
Qora baliqcha:
– Shu ko’lchadan nariga chiqmasdan turib dunyo aylanamiz, sayru sayohat qilamiz deganingiz nimasi?!
Qurbaqachalar:
– Bu ko’ldan tashqarida boshqa dunyo ham bor ekanmi?
Qora baliqcha:
– Albatta bor! O’ylab ko’ring, bu suv ko’lga qaerdan kelyapti va suvdan tashqarida nimalar bor?
Qurbaqachalar:
– Suvdan tashqarida deganing nimasi? Biz suvning tashqarisini hech ko’rgan emasmiz. Ha–ha–ha! Sen esingni yeb qo’yibsan!
Mitti qora baliq ham kula boshlabdi. Qurbaqa bolalari yonidan tezroq uzoqlashgani ma’qul ekanligini anglabdi. Faqat ularning onalari bilan bir–ikki og’iz gaplashishni ixtiyor qilibdi.
– Onangiz hozir qaerda?
Qora baliqcha sohil tomondan eshitilgan bir qurbaqaning kuchli ovozidan cho’chib tushibdi.
Sohilda tosh ustida o’tirgan qurbaqa suvga sakrabdi–da baliqning yoniga kelib:
– Mana, qarshingda turibman, gapir!
Qora baliqcha:
– Salom, xonim!
Qurbaqa:
– Zoti betayin mahluq! Oliftagarchilikni yig’ishtir! Bolalarimning boshini aylantirishga kim ruxsat berdi? Valdiraganing valdiragan! Men dunyoning shu ko’ldan iborat ekanligini anglashga yetadigan darajada uzoq yashadim. Qani, bo’l, jo’nab qol. Bolalarimning ongini zaharlashingga yo’l qo’ymayman!
Qora baliqcha:
– Yuz barobar ortiq yashasangiz ham yana nodon va ojiz qurbaqa bo’lib qolaverasiz. – debdi.
Qurbaqa achchiqlanib mitti qora baliqning ustiga sakrabdi. Baliqcha suv tubiga sho’ng’ibdi va suvni loyqalatib qurbaqani chalg’itib qochib qolibdi.
Baliqcha ilon izidek uzangan daralardan olg’a ilgarilab boraveribdi. Irmoq suvi ham to’lib toshib oqarkan. Ammo tog’dan daraga qarasangiz irmoq oq arqondek bo’lib ko’rinar ekan. Tog’dan katta bir qoya ajralib daraga qulab suv yo’lini ikkiga ajratib qo’ygan ekan.
Katta bir kaltakesak toshga yopishgan holda biroz narida qurbaqani yeyayotgan qisqichbaqani kuzatayotgan ekan. Baliqcha qisqichbaqni ko’rib birdan qo’rqib ketibdi. Uzoqdan salom beribdi. Qisqichbaqa mensimaygina unga qarab debdi:
–“Sen juda odobli baliq ekansan. Qani yaqin kel-chi, qoqindiq, kela qol!
Qora baliqcha:
– Dunyoni sayr qilish uchun yo’lga chiqdim. Sizga yem bo’lishni xohlamayman.
Qisqichbaqa:
– Namuncha badniyat va qo’rqoq bo’lmasang, mitti baliq?!
Qora baliqcha:
– Men badniyat ham emasman, qo’rqoq ham. Ko’zim ko’rganini, aqlim ishonganini aytaman.
Qisqichbaqa:
– Yaxshi, unda ayt-chi, ko’zing nimani ko’rdi, aqling nima dedi-yu sen yemishga aylanishingni o’ylab qolding?
Qora baliqcha:
– Gapni chuvalatishning keragi yo’q.
Qisqichbaqa:
– Qurbaqani ko’rganingni aytmoqchimisan? Sen ham juda sodda ekansan, mittivoy! Qurbaqalar bilan oramiz yaxshi emas. Shuning uchun ularni ovlayman. Dunyodagi yagona va eng baxtli mavjudot deb bilishadi o’zlarini. Men ularga dunyoning egasi kimligini ko’rsatib qo’yishni istayman. Ana, endi qo’rqmasang ham bo’laveradi, bolajonim. Qani yaqinroq kel, kela qol.
Qisqichbaqa so’zlarini tamomlagach mitti baliqning yoniga eshilib-buralib yaqinlasha boshlabdi. Uni ko’rib qora baliqcha beixtiyor qahqah otib kulib yuboribdi.
– Bechora! Sen eplab yurishni ham bilmas ekansan-ku, dunyoning sohibi kimligini qayoqdan bilarding?
Qora baliqcha qisqichbaqaning yonidan uzoqlashibdi. O’sha payt suvga bir soya tushibdi va kuchli zarb qisqichbaqani suv ostiga ko’mib yuboribdi. Kaltakesak qisqichbaqaning holiga kulayotib sirg’anib suvga tushib ketayozibdi. Qisqichbaqa qaytib chiqmabdi. Mitti baliq suv bo’yida kichik bir cho’pon bolaning ularni kuzatib turganini ko’ribdi. Suvga qo’y va echki podasi yaqinlashibdi. Qonib suv ichishibdi, ma’rab o’ynashibdi. Ovozlari vodiyda jaranglabdi.
Mitti qora baliq qo’y va echkilar suv ichib ketishguncha ularni kuzatibdi. Keyin kaltakesakka qarab:
– Kaltakesakjon, men mitti qora baliqman. Daryoning oxirini qidirib ketyapman. Sening aqlli jonzot ekanligingga shubha qilmayman. Bir nima so’rasam maylimi? –debdi.
Kaltakesak:
– Bemalol so’rayver. – debdi.
Qora baliqcha:
– Birqozon, arra baliq va chag’alaylar yo’lda meni rosa qo’rqitishdi. Ular haqida nimalarni bilasan, aytib ber.
Kaltakesak:
– Arra baliq bilan chag’alay bu yerlarda yo’q. Arra baliq dengizda yashaydi. Birqozon qushlari ba’zan uchrab turadi. Laqqa tushib to’rvasiga ilinib o’tirmagin.
Qora baliqcha:
– Qanaqa to’rva?
Kaltakesak:
– Birqozon qushining tomog’ida kattakon to’rvasi bo’ladi. Suvda suzib yurganida baliqlar o’zlari bilmagan holda birqozonning to’rvasiga kirib qoladi va o’sha yerdan to’ppa-to’g’ri oshqozonga tushadi. Agar birqozon och bo’lmasa ilingan baliqlarni o’sha to’rvada saqlab yuradi.
Qora baliqcha:
– Agar baliq to’rvaga kirib qolsa chiqib keta olmaydimi?
Kaltakesak:
– To’rvani teshishdan boshqa chorasi yo’q. Men senga bir xanjar beraman. Birqozon seni tutib olsa, aytganimni qil.
Kaltakesak bir toshning orasiga kirib kichkina bir xanjar olib chiqibdi. Baliq xanjarni olib:
– Kaltakesakjon, juda mehribonsan. Senga qanday minnatdorchilik bildirishni ham bilolmayapman.
Kaltakesak:
– Arzimaydi, mittivoy. Menda bunday xanjarlardan ko’p. Bo’sh qolganda butalarning tikanidan xanjar yasayman va senga o’xshash aqlli baliqlarga beraman.
Qora baliqcha:
– Mendan oldin ham bu yerdan o’tgan baliq bo’ldimi?
Kaltakesak:
– Ko’p o’tdi. Hozir ular bir gala bo’lib baliqchilarni qiyratib yotishibdi.
Qora baliqcha:
– Kechirasan, qiziqib qoldim. Ezma ekan deb o’ylama, tag’in. Baliqchilarni qanday qiyratishgani haqida aytib bera olasanmi?
Kaltakesak:
– Har doim bir joyda turishmaydi. Baliqchilar to’r tashlashganida to’rning ichiga tushib olishadi-da to’rni dengiz tubiga tortishadi.
Kaltakesak tosh orasiga qulog’ini yaqinlashtirib diqqat bilan tinglay boshladi:
– Men ketay endi, bolalarim uyg’onibdi.
Kaltakesak tosh yorig’iga kirib ketibdi. Qora baliqcha yo’lida davom etibdi. Miyasiga savol ketidan savol kelaveribdi. “Irmoq dengizga quyilarmikan? Birqozonga duch kelib qolmasmikanman? Arra baliq o’z qavmidagilarni ham yermikan? Chag’alayning bizga nima xusumati bor ekan-a?”
Mitti baliq yo’l-yo’lakay shularni o’ylab borar ekan. Har bir qarishda yangi narsalarni ko’rar va bir nimalarni o’rganib borar ekan. Shalolalardan pastga uchib tushish va suzishda davom etish unga juda yoqib qolgan ekan. Quyoshning taftini sezgan sari kuchli bo’lib boraveribdi. Bir joyda kiyik shosha-pisha suv ichayotganini ko’ribdi. Mitti baliq unga salom bergandan keyin:
– Hoy, kiyik, namuncha shoshib suv ichyapsan? – deb so’rabdi.
Kiyik:
– Ortimdan ovchi quvib yuribdi. Menga o’q uzib yaraladi, mana qaragin.
Kichik baliq o’q tekkan joyni ko’rolmabdi ammo kiyikning oqsoqlanib ketib borayotganini ko’rib uning aytgan gapini tushunibdi.
Boshqa bir joyda esa toshbaqalar oftobda toblanib yotganini ko’ribdi. Qirg’oqda kakliklar sayrashayotgan ekan. Ularning ovozi vodiyga yoyilar, tog’ o’simliklarining hidi havoda to’lqinlanib suvga qo’shilib borar ekan.
Tushdan keyin vodiydan o’tib o’rmonga yaqinlashibdi. Irmoq o’rmonga yetganida yanada kengayib oqar ekan. Suv shu darajada jo’shib oqar ekanki, qora baliqcha buni ko’rib juda xursand bo’libdi. U yerda ko’pgina baliqlar bilan tanishibdi. Onasini tark etib kelganidan buyon baliq ko’rmagan ekan. Bir necha kichik baliq uning atrofini o’rab so’roqqa tutibdi: “Bu yerga begonasan shekilli?!”
Qora baliqcha:
– Ha, begonaman. Uzoqdan kelyapman.
Kichik baliqlar:
– Qayoqqa ketyapsan?
Qora baliqcha:
– Irmoqning oxirini ko’rish uchun ketyapman.
Kichik baliqlar:
– Qaysi irmoqning?
Qora baliqcha:
– Ichida suzib yurganimiz irmoqni-da!
Kichik baliqlar:
– Biz buni daryo deymiz.
Qora baliqcha indamabdi. Kichik baliqlardan biri:
– Birqozon qushlari yo’limizni poylab turishini bilasanmi?
Qora baliqcha:
– Ha, bilaman.
Boshqa baliq:
– Birqozonning kattakon to’rvasi borligini ham bilasanmi?
Qora baliq:
– Buni ham bilaman.
Kichik baliqcha:
– Shundayam ketaverasanmi?
Qora baliqcha:
– Ha, nima bo’lsa ham yo’limdan qaytmayman.
Bir zumda bu xabarni barcha baliqlar eshitishga ulgurishibdi. “Mitti bir qora baliq uzoqlardan kelganmish. Irmoqning oxirini ko’rishga ketayotganmish. Birqozondan ham sira qo’rqmasmish!” Bir necha kichik baliq unga ergashishni xohlabdi lekin kattalardan qo’rqqanligi uchun indamay qolaverishibdi. Bir nechtasi “Birqozon bo’lmaganda edi sen bilan kelgan bo’lardik. Birqozonning to’rvasidan qo’rqamiz.” deyishibdi.
Irmoq bo’yida bir qishloq bor ekan. Qishloq ayollari irmoqda kir yuvib o’tirishgan ekan. Mitti baliq bir muddat ularning suhbatiga quloq tutibdi. Biroz bolalarning suvga sho’ng’ib o’ynashayotganini kuzatib turibdi-da yana yo’lida davom etibdi. Kech kirgach bir toshning ostiga kirib uxlabdi. Tun yarmida uyg’onibdi. Qarasa, oy nuri suvga tushib har tomonni yoritayotganmish.
Mitti qora baliq oyni juda yaxshi ko’rarkan. Oy nuri suvga tushgan paytlarda yo’sinlar ostidan chiqib uni tomosha qilishni xohlar ekan ammo onasi har safar uni yo’sin ostiga tortib uxlashga majbur qilar ekan.
Mitti baliq oydinga chiqib:
– Salom, go’zal oy!
Oy:
– Salom, mitti qora baliq. Sen qayoqda eding? Qayoqlarga kelib qolibsan?
Baliq:
– Dunyo kezish uchun chiqdim.
Oy:
– Dunyo juda katta. Har yerni ko’rolmaysan.
Baliqcha:
– Mayli, ulgurganimcha ko’rsam yetadi.
Oy:
Tonggacha yoningda qolishni istardim, ammo katta bir qora bulut bu tomonga kelyapti. Nurimni to’sib qo’yadi.
Baliqcha:
– Go’zal oy, men sening nuringni juda yoqtiraman. Nuring doim yo’limni yoritishini xohlardim.
Oy:
– Baliqcha, agar to’g’risini bilishni xohlasang, aytay senga: Mening nurim yo’q. Quyosh menga nur beradi. Men esa uni yer yuziga yoyaman. Eshitmadingmi, insonlar bir necha yil ichida uchib ustimga qo’nishmoqchi.
Qora baliq:
– Buning imkoni yo’q.
Oy:
– Qiyin ish, ammo insonlar nimani qilishni istasa…
Oy so’zini tugata olmabdi. Qora bir bulut kelib oyning yuzini berkitibdi. Osmon qop-qorong’i bo’libdi. Mitti baliq yolg’iz qolibdi. Bir muddat atrofga qarab turibdi. Keyin tosh ostiga kirib uyquga ketibdi.
Erta tongda uyg’onibdi. Tepasida pichirlab gaplashayotgan baliqchalarni ko’ribdi. Qora baliqchaning uyg’onganini ko’rishgach hammasi bir ovozdan:
– Xayrli tong! debdi.
Qora baliqcha ularni tanibdi:
– Xayrli tong! Baribir men bilan kelishga qaror qilibsizlar-da!
Kichik baliqlardan biri:
– Ha, ammo baribir qo’rqyapmiz.
Boshqa biri:
– Birqozonni o’ylayverib tinchimiz yo’qoldi.
Qora baliqcha:
– Sizlar ko’p o’ylayvermanglar! Tinmay o’ylayverish kerakmas. Yo’lga chiqqanda qo’rquv o’z-o’zidan g’oyib bo’ladi.
Endi yo’lga tushamiz deganlarida suv ko’piribdi. Ustlarida bir qopqoq yopilibdi. Atrof qop-qorong’i bo’libdi. Qochadigan yo’l qolmabdi. Qora baliqcha birqozonning to’rvasiga ilinib qolishganini anglabdi.
Mitti qora baliq:
– Do’stlar, birqozonning to’rvasiga tushdik. Ammo bu yerdan chiqish yo’li tamoman yopilgan emas.
Kichik baliqlar yig’lay boshlashibdi. Ichlaridan biri:
– Endi chiqadigan yo’l qolmadi. Seni deb bo’ldi! Bizni yo’ldan urding.
Boshqasi:
– Endi hammamizni yutib yuboradi. Tamom bo’ldik!
Shu payt birdan dahshatli qahqaha eshitilibdi. Bu birqozonnning kulishi ekan.
– Na qadar ko’p kichik baliq ovladim bugun. Ha–ha–ha… Sizlarga achinib ketyapman! Yutib yuborishga ko’zim qiymayapti! Ha–ha–ha…
Kichik baliqlar bor ovozlari bilan yolvora boshlashibdi:
– Birqozon hazratlari! Biz siz haqingizda ko’pdan-ko’p maqtovli gaplar eshitdik. Bizga marhamat ko’rsatib muborak tumshug’ingizni biroz oching, tashqariga chiqaylik. Bundan keyin umrimiz sizni duo qilish bilan o’tadi.
Birqozon:
– Sizlarni hozir yeb-yutmoqchi emasman. Saqlab qo’ygan baliqlarim bor. Pastroqqa qaranglar…
To’rvaning tubida katta-kichik bir necha baliq bor ekan. Kichik baliqlar:
– Birqozon hazratlari! Biz hech nima qilmadik. Aybsizmiz. Manavi mitti qora baliq bizni yo’ldan urdi…
Qora baliqcha:
– Qo’rqoqlar! Bu ayyor qushdan marhamat kutdingizmi? Nega yolvorasiz?
Kichik baliqlar:
– Og’zingdan chiqqanini qulog’ing eshityaptimi? Ko’rasan kuningni. Birqozon janobi oliylari bizni kechiradi, seni esa yutib yuboradi!
Birqozon:
– To’g’ri, sizni kechiraman, faqat bir shart bilan.
Kichik baliqlar:
– Marhamat, qanday shart ekan?
Birqozon:
– Mahmadona baliqni o’ldirsangiz ozodlikka chiqasiz!
Mitti qora baliq burchakka chekinibdi va kichik baliqlarga:
– Rozi bo’lmanglar! Bu ayyor qush oramizga nifoq solmoqchi. Bir rejam bor…
Kichik baliqlar faqat o’zlarini o’ylaganlari uchun mitti qora baliqni yo’q qilish payiga tushishibdi. Mitti baliq to’rvaning bir chetiga surilib, sekingina:
– Qo’rqoqlar! Endi baribir hech nima qilolmaysiz. Qochadigan joyingiz ham yo’q. Bundan tashqari kuchingiz menga yetmaydi…
Kichik baliqlar:
– Seni o’ldiramiz. Biz ozod bo’lishni xohlaymiz.
Qora baliqcha:
– Aqlingizni yeb qo’yibsizlar! Meni o’ldirsangiz ham qutilib keta olmaysizlar! Unga ishonmanglar!
Kichik baliqlar:
– Joningni qutqarish uchun shunday deyapsan. Bizni o’ylayotganing uchun emas!
Qora baliqcha:
– Unday bo’lsa, menga quloq bering. Sizga bir yo’l ko’rsataman. Jonsiz baliqlar ichiga o’tib o’zimni o’lik baliqdek tutaman. Qani ko’ramaiz. Birqozon sizni qo’yib yuboradimi yoki yo’qmi? Aytganimni qabul qilmasangiz shu xanjarim bilan hammangizni o’ldiraman va to’rvani yorib qochib ketaman siz esa…
Baliqlardan biri uning so’zini bo’libdi:
– Bo’ldi bas qil! Bu gaplarni eshitishga chiday olmayman… deya uvvos solib yig’labdi.
Qora baliq uning yig’laganini ko’rib:
– Shu yig’loqini nega olib keldingiz? – debdi.
Keyin xanjarini chiqarib kichik baliqlarga ko’rsatibdi. Baliqlar nailoj uning taklifini qabul qilibdi. Yolg’ondakasim janjalni boshlashibdi. Qora baliq o’zini o’lganga solibdi. Kichik baliqlar tumshuqning yuqori qismiga chiqib debdi:
– Birqozon hazratlari! Mahmadona baliqni o’ldirdik…
Birqozon kulibdi:
– Yaxshi qilibsizlar! Mukofotiga sizlarni tiriklayin yutaman! Shunda oshqozonimni sayr qilgan bo’lasizlar.
Kichik baliqlar qimirlashga ham fursat topolmay qolishibdi. Birqozon ularni bir zumda yutib yuboribdi.
Qora baliqcha esa xanjarini chiqarib birqozonning to’rvasiga sanchibdi. To’rvani yorib suvga sakrabdi. Birqozon azobdan qiyqirib boshini suvga urish bilan band bo’lgani uchun mitti baliqchani ortidan quvmabdi.
Qora baliqcha tushgacha tinmay suzib yo’l bosibdi. Tog’ va vodiy ortda qolibdi. Irmoq tep-tekis qirdan oqib o’tayotgan emish. O’ngu so’ldan mayda jilg’alar ham kelib irmoqqa qo’shilganidan suv to’lib-toshib oqar emish. Qora baliq suvning ko’pligidan zavq olib suza boshlabdi. Birdan o’ziga kelibdi va sohilsiz va tubsiz suvda suzib borayotganini payqabdi. U tomonga bu tomonga borib qirg’oqni ko’ra olmabdi. Qora baliqcha suvda adashib qolgan ekan. Suzaveribdi, suzaveribdi ammo sohilga yetib bora olmabdi. Birdan uzun va katta bir jonzotning unga tomon shiddat bilan kelayotganini ko’ribdi. Ko’z o’ngida ikki tomoni tishli dastarra turgandek bo’libdi. Qora baliq arra baliqning haybatidan qo’rqib chora izlay boshlabdi va uning ko’zini shamg’alat qilib suv yuzasiga suzib chiqibdi. Ma’lum muddat o’tgach yana dengiz tubiga sho’ng’ibdi. U suzib borayotgan bir to’da baliqni ko’rib qolibdi. Bu to’dada minglarcha baliq bor ekan. Ulardan biriga qarab:
– Do’stim, men begonaman. Uzoqdan kelyapman. Bu yer qaer?
Baliq do’stlariga qarab so’z boshlabdi:
– Qaranglar, yana bir dona…
Keyin qora baliqchaga:
– Do’stim, dengizga xush kelibsan!
Boshqa bir baliq:
– Barcha irmoq va daryolar shu joyga kelib quyiladi. Botqoqlikka ketadiganlari ham bor, albatta.
Boshqasi:
– Xohlagan payting bizning safimizga qo’shilishing mumkin.
Dengizga yetib kelgani uchun qora baliqcha bag’oyat xursand emish.
– Yaxshisi, oldin bir aylanay. Keyin sizning safingizga qo’shilarman. Baliqchining to’rini tortishda men ham siz bilan birga bo’lishni istayman.
Baliqlardan biri:
– Yaqinda niyatingga erishasan. Endi borib sayr qil. Suv yuzasiga chiqadigan bo’lsang, chag’alayga diqqat qil. Shu kunlarda hech kimning ko’z yoshiga qaramaydigan bo’lib qoldi. Kuniga to’rt-besh baliq tutmaguncha tinchimayapti.
Qora baliqcha dengiz baliqlari to’dasidan ayrilib bir o’zi suza boshlabdi. Ma’lum vaqtdan keyin suv betiga chiqibdi. Quyosh nuri issiq ekan. Qora baliq quyosh nurini sirtida his qilgan sari bundan benihoyat xursand bo’la boshlabdi. Miriqib suv betida suzib borar ekan “har on o’lim bilan yuzma-yuz kelishim mumkin. Ammo hayotda ekanman, xushyor bo’lishim kerak. Bir kun xohlasam ham xohlamasam ham o’lim bilan yuzlashaman. Bu muhim emas. Muhim bo’lgani mening hayotda ekanligim va o’limim boshqa insonlarga qanday ta’sir ko’rsatishida…” deb o’ylabdi.
Mitti qora baliqning boshqa narsalarni o’ylashga fursati qolmabdi. Chag’alay yaqin kelib uni tutib olibdi. Mitti baliq chag’alayning uzun tumshug’ida qancha pitirchilamasin foydasi bo’lmabdi. Chag’alay uning belidan qattiq qisib olgan ekan. Endi bechoraning qimirlashga majoli ham qolmabdi. Kichik bir baliq suvsiz qancha ham yashay olardiki? Baliq o’ylay boshlabdi. Koshki chag’alay uni yamlamay yutib qo’ya qolsa. Kamida oshqozonga tushgach u yerdagi nam va suvda yana bir necha daqiqa yashagan bo’larmidi? Shularni o’ylab chag’alayga:
– Nega tiriklayin yutib qo’ya qolmaysan? Men o’lgan zahoti badani zaharga to’lib qoladigan baliqlardanman.
Chag’alay hech nima demabdi. Faqat ichidan shunday o’ylabdi:
– Ayyorligini qaranglar! O’zicha nimalarni o’ylayotgan ekan? Meni gapirtirib og’zimni ochishim bilan juftakni rostlab qolmoqchimi?
Uzoqda yer ko’rinibdi. Chag’alay borgan sari qirg’oqqa yaqinlasha boshlabdi. Qora baliqcha: “Sohilga borsak, ishim bitgan bo’ladi” deb xayolidan o’tkazibdi.
– Bilaman, meni polaponlaringga olib ketyapsan. Qirg’oqqa borguncha men o’lgan bo’laman. Bir zumda badanim zaharga aylanadi. Polaponlaringga rahming kelmaydimi?
Bu safar qora baliqcha o’ylay boshlabdi: “Ehtiyot bo’lgan ma’qul. Seni o’zim yeyman-da bolalarimga boshqa baliq ovlayman… Ammo bu ishda bir nayrang bo’lmasin tag’in! Yo’q yo’q hech nima qilolmaysan…”
Chag’alay bularni o’ylab ketayotganda qora baliqning shalvirab qolganini sezibdi. Yana o’yga tolibdi: “O’lib qolgan bo’lsa-ya?! Endi men ham yeyolmayman buni. Bunaqangi yumshoq va kichkina baliqni o’zimga ravo ko’rmayman!”
“Hoy, mittivoy! Hali yarimjonsan! Shu holda seni yesam bo’ladimi?” demoqchi bo’libdi ammo so’zini tugatolmabdi. Tumshug’ini ochar-ochmas qora baliq sakrab qochib qolibdi. Chag’alay aldanganini tushunib yetibdi. Bor kuchi bilan qora baliqchani quvibdi. Baliqcha shiddat bilan tushib boraveribdi. Suvga yetish orzusi bilan o’zida yo’q xursand emish. Qurigan og’zini dengiz shabadasiga ochibdi. Suvga tushib o’ziga kelib ulgurmay ortidan chag’alay ham yetib kelibdi va uni tutib o’sha ondayoq yutib yuboribdi. Har tomoni nam va qorong’i bir yerda o’ziga kelibdi qora baliqcha. Hech qanday yo’l qolmagan ekan. Shu payt yig’i ovozi eshitilibdi. Ko’zi qorong’ulikka ko’nikkach bir chekkada o’tirib yig’layotgan kichik bir baliqchani ko’ribdi. Baliqcha tinmay yig’lab onasini chaqirayotgan emish. Qora baliqcha unga yaqinlashib debdi:
– Jajjivoy, tur yig’lama! Uning o’rniga bir chora qidir! Yig’lab onangni chaqirganing bilan foydasi yo’q.
Jajji baliq:
– Sen kimsan? Ko’rmayapsanmi, o’lyapman. Voy dod, onajonim, voy dod! Endi siz bilan birga baliqchilarning to’rini suv tubiga torta olmayman… Voy dod…
Qora baliqcha:
– Bas qil yig’ini! Barcha baliqlarni sharmanda qilding!
Jajji baliq yig’lashdan to’xtabdi. Qora baliqcha:
– Chag’alayni o’ldirib, baliqlarni qutqarishni va ozod qilishni istayman. Ammo oldin seni tashqariga chiqarishim kerak. Bo’lmasa, hamma rejamni barbod qilasan.
Jajji baliq:
– Sen o’zing o’lib boryapsanku! Chag’alayni qanday o’ldirasan?
Mitti qora baliq xanjarini chiqarib ko’rsatibdi.
– Ichkaridan qornini yorib o’ldiraman. Endi meni eshit. Chag’alayning qitig’ini keltirish uchun u yoqdan bu yoqqa yugurib aylanaman. Og’zini ochib kula boshlaganda sen o’zingni tashqariga ot.
Jajji baliq:
– Yaxshi, o’zing nima qilasan?
Qora baliqcha:
– Meni o’ylamay qo’ya qol! Bu ochko’zni o’ldirmasdan tashqariga chiqmayman.
Qora baliqcha bu gapni aytgandan so’ng u yoqdan bu yoqqa yugura boshlabdi. Chag’alayning qitig’i kelibdi. Jajji baliq qushning jig’ildonida poylab turgan ekan. Chag’alay og’zini ochib kula boshlabdi. Jajji baliq fursatdan foydalanib o’zini tashqariga otibdi va to’ppa-to’g’ri dengizga tushibdi. Qora baliqni kutibdi ammo undan darak bo’lmabdi. O’sha payt chag’alay o’zini har yonga urib to’lg’onib tipirchilay boshlabdi. Keyin “sho’lp” deya suvga tushibdi. Suvda ham tipirchilashi davom etibdi. Qora baliqcha shunda ham ko’rinmabdi…
***
Keksa baliq ertagini tugatibdi va o’n ikki ming bolasi va nevaralariga:
– Endi yotib uxlaydigan vaqt bo’ldi. Qani hamma joyiga yotsin! – debdi.
Bolalari va nevaralari:
–Enajon, jajji baliqqa nima bo’lganini aytmadingiz… – deyishibdi.
Keksa baliq:
– Uni ertaga aytib beraman. Endi yotib uxlanglar. Xayrli tun bolajonlar… – debdi.
O’n bir ming to’qqiz yuz to’qson to’qqiz kichik baliq “xayrli tun” deb xayrlashib uyquga ketibdi. Keksa baliq ham uxlab qolibdi. Ammo bir dona mitti qizil baliq nima qilsa ham uxlay olmabdi. Tongga qadar dengiz haqida o’ylabdi…
Sahifani bezashda yosh rassom 5 yoshshli Munisa Yo’ldosheva chizgan rasmdan foydalandik.
Manba: www.marufjonyuldashev.com
