Буюк аждодларимизнинг тарихи бугунги ҳаётимиз ва маданиятимизнинг туб илдизидир. Ёш авлодга тарихимизни ўргатишда 80-йиллар шеърияти, хусусан, Хуршид Даврон ижоди муҳим аҳамиятга эга.

ШЕЪРИЯТДА ТАРИХНИНГ  БАДИИЙ ТАЛҚИНИ
Нилуфар Мирзаева
Филология фанлари номзоди

Буюк аждодларимизнинг тарихи бугунги ҳаётимиз ва маданиятимизнинг туб илдизидир. Ёш авлодга тарихимизни ўргатишда 80-йиллар шеърияти, хусусан, Хуршид Даврон ижоди муҳим аҳамиятга эга.

Хуршид Даврон ўзининг илғор сафдошлари билан биргаликда, шеъриятга янги руҳ олиб кира олди. Шоирнинг ижоди 70-80 йиллардаги кўпдан-кўп қарама-қаршиликларни ва мураккабликларни ўзида ёрқин акс эттирди. Хуршид Даврон ўша йиллардаги мураккабликларни «Жангчи ҳақида ривоят» шеърида ишоралар тарзида кўрсатган.

Ёв лашкари қадим тепадан
Ўққа тутар экан шаҳарни,
Жангчи қулаб тушди жанггоҳда
Қонга бўяб яшил ўтларни.

Шоир бу ерда жангчи мисолида ўзига ишора қиляпти. У мавжуд тузумга қарши курашда енгилмокда. Чунки, у оғир ярадор. Шунда унинг олдига аввал онаси, опаси, ёри, кейин отаси келиб уни ҳаётга қайтариш учун уринадилар. Лекин, ўғлидан бошқанинг сўзлари унга ҳаёт бағишлай олмайди. Ўғлининг сўзлари жангчини ҳаётга қайтаради ва у қайта жангга киришга аҳд қилади.

Жангчи ота кўзини очди,
Юрак тўлди яна нидога.
У ўғлини бошлаб, қиличин
Баланд тутиб кирди жанггоҳга.

Ушбу шеърда шоирнинг келажак авлод ҳақида қайғураётганлигини сезиб олиш қийин эмас. Фақатгина бу шеърида эмас, шоирнинг бошқа шеърларида ҳам виждон ҳаракатга айланган. Шунинг учун унда ҳаётга инқилобий муносабат туғилган. Хуршид Даврон шонли тарихимизнинг қаҳрамонлик саҳифаларига мурожаат этганда, ўзида ҳаёт ва дунё ишларига шундай инқилобий муносабатни шакллантириш ҳамда устувор қилишни назарда тутади, шу билан бирга, Ватанни англаш ва севиш туйғусини кучайтиради. Ватан фидоийлари бўлган эл қаҳрамонларини улуғлайди.

Мен кўксингга бошимни қўйдим,
Сен чеккан ғам, ҳасратда куйдим.
Суйдим сенинг Окдарёнгни мен,
Ҳамда Қорадарёнгни суйдим.
Эй қалбимнинг онаси, Ватан!

Хуршид Даврон шеърларида ўзига хос сокинлик, юракни титратадиган дард яширинган. Бироқ, бу сокинлик жунбушга келиб, ниҳоят, ҳақиқат ойнасида ўзини кўрсатади. Китобхонни дунёга, ижтимоий воқеа-ҳодисаларга ҳушёрроқ қарашга, мушоҳада қилишга ундайди.

Озодлик!
Тилингда ҳайқириқ бўлган
Сўзларни ким шчирар қабртошлардан?!
Уйқусиз кўзингга тўлган
Тердай аччиқ ва шўр ёшлардан
Ким юзин ўгирар,
Ким кечади воз,
Ким уларсиз битар тарих варағин?!

Боболар қошингда тиз чўкиб ўлган,
Фақат сенга улар тиз буккан,холос!

Эътиқод инсон фарзандини азал-азалдан курашга чорлаб келган. Спитамен, Широқ, Муқаннанинг қалбларида эрк ва жасоратнинг ўчмас алангасини ёққан ана шу эътиқоддир. Хуршид Даврон аксарият шеърларида халққа, Ватанга эътиқод қўйган қаҳрамонлар тимсолини яратишга ҳаракат қилган. Бу жиҳатдан унинг «Спитамен қўшиғи» шеъри диққатга сазовордир.

Александр Македонский истилосига қарши Сўғдиёнада кўтарилган халқ қўзғолони (милоддан аввалги 329-327) раҳбари Спитаменнинг номини ким билмайди, дейсиз? Спитамен анча вақт гоҳ ўнг, гоҳ чап томондан душманга ҳужум қилиб тинчлик бермаган, жангларда алоҳида жасорат кўрсатган халқ қаҳрамонидир. Истеъдодли йўлбошчи ва оташин ватанпарвар, Спитамен бошлиқ қўзғолончилар гарчанд мағлубиятга учраган бўлсалар-да, улар асл инсон қулликда яшай олмаслигини босқинчиларга намоён этишган.

Хуршид Даврон «Спитамен қўшиғи» шеърида Спитаменнинг тилидан қуйидаги сатрларни айтади:

Қўлимда бир қилич бор эрди,
Ул қилич конимга зор эрди.
Айро бўлдим ул қиличимдан,
На бўлғайдур аҳволим энди?

Спитаменнинг ҳайбатидан душман саросимага тушарди. Боиси, у ана шу қиличи билан душманга қирон соларди.

Қўлимда бир қилич бор эрди,
Тиғида ёв қони хор эрди.
Айро бўлдим ул қиличимдан,
На бўлғайдур аҳволим энди?

Спитамен қиличидан айрилганига чидай олмайди. Бундан кўра ўлимни афзал деб билади.

Ёт қилич конимга зор энди,
Ёт қиличда қоним хор энди,
Ул дилдор ўзгага ёр энди,
Қўлимда бир қилич бор эрди.

Хуршид Даврон шеърларида Тўмарис, Широқ, Спитамен, Қурбонжон она, Намоз ботир каби халқ қаҳрамонлари, Маҳмуд Кошғарий, Навоий, Бобур каби алломаю шоирлар, Абдулла Қодирий, Беҳбудий, Чўлпон, Фитрат, Усмон Носир каби миллатимиз, истиклолимиз истиқболи учун курашган фидойи инсонлар тимсоли ёрқин ифодаланган.

Хуршид Даврон тарихнафас шоирлар сирасига мансуб ижодкор. Унинг шеърларида тарихий ҳақиқат ўзининг бетакрор бадиий ифодасини топа олган. Бу шоирнинг тарихимизни яхши билишининг, тарихий воқеаларни одилона таҳлил этиб, адолатли ҳукм чиқара олиш иқтидорига эга эканлигининг далилидир.

Бетакрор ифодалар, зиддиятли кечинмаларнинг турли хил кўринишлари тарихийлик мезонида маҳорат билан қаламга олинган. Бетакрор ифодалар, зиддиятли кечинмаларнинг турли хил кўринишлари тарихийлик мезонида маҳорат билан қаламга олинган. Хуллас, Хуршид Даврон гоҳ Маҳмуд Қошғарий, гоҳ Чўлпон, Гоҳ Фитрат, гоҳ Усмон Носир бўлиб, ўз тили, она халқи, Ватани ҳақида куюниб-куюниб сўзлайди, уларнинг эртаси учун чин маънода қайғуриб яшайди. Чунончи, унинг «Ватанига қурбонлар қайтса» шеъри бугунги кун кишиларини эрк ва озодликнинг қадрига eтишга чорлайди.

Қодирийнинг терговчиларин,
Айтиб беринг номма-ном халққа,
Йиқинг ёлғон тирговичларин,
Токи халқим етишсин ҳаққа.
Токи силқиб куймасим бағир,
Токи шодмон кутайлик тонгни,
Токи олиб бормайлик, ахир,
Келажакка қонни, ёлғонни.

Умуман олганда Хуршид Давроннинг тарихий мавзудаги барча шеърлари ғоявий-бадиий мукаммаллиги ҳамда кенг қамровлиги билан эътиборга лойиқдир.

 

Buyuk  ajdodlarimizning tarixi bugungi hayotimiz va madaniyatimizning tub  ildizidir. Yosh avlodga tariximizni o‘rgatishda 80-yillar she’riyati, xususan,  Xurshid Davron ijodi muhim ahamiyatga ega.

SHE’RIYATDA TARIXNING BADIIY TALQINI
Nilufar Mirzayeva
Filologiya fanlari nomzodi

Buyuk ajdodlarimizning tarixi bugungi hayotimiz va madaniyatimizning tub ildizidir. Yosh avlodga tariximizni o‘rgatishda 80-yillar she’riyati, xususan, Xurshid Davron ijodi muhim ahamiyatga ega.

Xurshid Davron o‘zining ilg‘or safdoshlari bilan birgalikda, she’riyatga yangi ruh olib kira oldi. Shoirning ijodi 70-80 yillardagi ko‘pdan-ko‘p qarama-qarshiliklarni va murakkabliklarni o‘zida yorqin aks ettirdi. Xurshid Davron o‘sha yillardagi murakkabliklarni «Jangchi haqida rivoyat» she’rida ishoralar tarzida ko‘rsatgan.

Yov lashkari qadim tepadan
O‘qqa tutar ekan shaharni,
Jangchi qulab tushdi janggohda
Qonga bo‘yab yashil o‘tlarni.

Shoir bu yerda jangchi misolida o‘ziga ishora qilyapti. U mavjud tuzumga qarshi kurashda yengilmokda. Chunki, u og‘ir yarador. Shunda uning oldiga avval onasi, opasi, yori, keyin otasi kelib uni hayotga qaytarish uchun urinadilar. Lekin, o‘g‘lidan boshqaning so‘zlari unga hayot bag‘ishlay olmaydi. O‘g‘lining so‘zlari jangchini hayotga qaytaradi va u qayta jangga kirishga ahd qiladi.

Jangchi ota ko‘zini ochdi,
Yurak to‘ldi yana nidoga.
U o‘g‘lini boshlab, qilichin
Baland tutib kirdi janggohga.

Ushbu she’rda shoirning kelajak avlod haqida qayg‘urayotganligini sezib olish qiyin emas. Faqatgina bu she’rida emas, shoirning boshqa she’rlarida ham vijdon harakatga aylangan. Shuning uchun unda hayotga inqilobiy munosabat tug‘ilgan. Xurshid Davron shonli tariximizning qahramonlik sahifalariga murojaat etganda, o‘zida hayot va dunyo ishlariga shunday inqilobiy munosabatni shakllantirish hamda ustuvor qilishni nazarda tutadi, shu bilan birga, Vatanni anglash va sevish tuyg‘usini kuchaytiradi. Vatan fidoiylari bo‘lgan el qahramonlarini ulug‘laydi.

Men ko‘ksingga boshimni qo‘ydim,
Sen chekkan g‘am, hasratda kuydim.
Suydim sening Okdaryongni men,
Hamda Qoradaryongni suydim.
Ey qalbimning onasi, Vatan!

Xurshid Davron she’rlarida o‘ziga xos sokinlik, yurakni titratadigan dard yashiringan. Biroq, bu sokinlik junbushga kelib, nihoyat, haqiqat oynasida o‘zini ko‘rsatadi. Kitobxonni dunyoga, ijtimoiy voqea-hodisalarga hushyorroq qarashga, mushohada qilishga undaydi.

Ozodlik!
Tilingda hayqiriq bo‘lgan
So‘zlarni kim shchirar qabrtoshlardan?!
Uyqusiz ko‘zingga to‘lgan
Terday achchiq va sho‘r yoshlardan
Kim yuzin o‘girar,
Kim kechadi voz,
Kim ularsiz bitar tarix varag‘in?!

Bobolar qoshingda tiz cho‘kib o‘lgan,
Faqat senga ular tiz bukkan,xolos!

E’tiqod inson farzandini azal-azaldan kurashga chorlab kelgan. Spitamen, Shiroq, Muqannaning qalblarida erk va jasoratning o‘chmas alangasini yoqqan ana shu e’tiqoddir. Xurshid Davron aksariyat she’rlarida xalqqa, Vatanga e’tiqod qo‘ygan qahramonlar timsolini yaratishga harakat qilgan. Bu jihatdan uning «Spitamen qo‘shig‘i» she’ri diqqatga sazovordir.

Aleksandr Makedonskiy istilosiga qarshi So‘g‘diyonada ko‘tarilgan xalq qo‘zg‘oloni (miloddan avvalgi 329-327) rahbari Spitamenning nomini kim bilmaydi, deysiz? Spitamen ancha vaqt goh o‘ng, goh chap tomondan dushmanga hujum qilib tinchlik bermagan, janglarda alohida jasorat ko‘rsatgan xalq qahramonidir. Iste’dodli yo‘lboshchi va otashin vatanparvar, Spitamen boshliq qo‘zg‘olonchilar garchand mag‘lubiyatga uchragan bo‘lsalar-da, ular asl inson qullikda yashay olmasligini bosqinchilarga namoyon etishgan.

Xurshid Davron «Spitamen qo‘shig‘i» she’rida Spitamenning tilidan quyidagi satrlarni aytadi:

Qo‘limda bir qilich bor erdi,
Ul qilich konimga zor erdi.
Ayro bo‘ldim ul qilichimdan,
Na bo‘lg‘aydur ahvolim endi?

Spitamenning haybatidan dushman sarosimaga tushardi. Boisi, u ana shu qilichi bilan dushmanga qiron solardi.

Qo‘limda bir qilich bor erdi,
Tig‘ida yov qoni xor erdi.
Ayro bo‘ldim ul qilichimdan,
Na bo‘lg‘aydur ahvolim endi?

Spitamen qilichidan ayrilganiga chiday olmaydi. Bundan ko‘ra o‘limni afzal deb biladi.

Yot qilich konimga zor endi,
Yot qilichda qonim xor endi,
Ul dildor o‘zgaga yor endi,
Qo‘limda bir qilich bor erdi.

Xurshid Davron she’rlarida To‘maris, Shiroq, Spitamen, Qurbonjon ona, Namoz botir kabi xalq qahramonlari, Mahmud Koshg‘ariy, Navoiy, Bobur kabi allomayu shoirlar, Abdulla Qodiriy, Behbudiy, Cho‘lpon, Fitrat, Usmon Nosir kabi millatimiz, istiklolimiz istiqboli uchun kurashgan fidoyi insonlar timsoli yorqin ifodalangan.

Xurshid Davron tarixnafas shoirlar sirasiga mansub ijodkor. Uning she’rlarida tarixiy haqiqat o‘zining betakror badiiy ifodasini topa olgan. Bu shoirning tariximizni yaxshi bilishining, tarixiy voqealarni odilona tahlil etib, adolatli hukm chiqara olish iqtidoriga ega ekanligining dalilidir.

Betakror ifodalar, ziddiyatli kechinmalarning turli xil ko‘rinishlari tarixiylik mezonida mahorat bilan qalamga olingan. Betakror ifodalar, ziddiyatli kechinmalarning turli xil ko‘rinishlari tarixiylik mezonida mahorat bilan qalamga olingan. Xullas, Xurshid Davron goh Mahmud Qoshg‘ariy, goh Cho‘lpon, Goh Fitrat, goh Usmon Nosir bo‘lib, o‘z tili, ona xalqi, Vatani haqida kuyunib-kuyunib so‘zlaydi, ularning ertasi uchun chin ma’noda qayg‘urib yashaydi. Chunonchi, uning «Vataniga qurbonlar qaytsa» she’ri bugungi kun kishilarini erk va ozodlikning qadriga etishga chorlaydi.

Qodiriyning tergovchilarin,
Aytib bering nomma-nom xalqqa,
Yiqing yolg‘on tirgovichlarin,
Toki xalqim yetishsin haqqa.
Toki silqib kuymasim bag‘ir,
Toki shodmon kutaylik tongni,
Toki olib bormaylik, axir,
Kelajakka qonni, yolg‘onni.

Umuman olganda Xurshid Davronning tarixiy mavzudagi barcha she’rlari g‘oyaviy-badiiy mukammalligi hamda keng qamrovligi bilan e’tiborga loyiqdir.

Xurshid Davron. Bahordan bir kun oldin. 1997 by Khurshid Davron on Scribd