Битта ном учун шунча гапми, дейишга шошилманг. Битта нотўғри қўйилган ғишт, битта чириган оғоч эртага бутун бир иморатнинг қулаб тушишига сабабчи бўлиши мумкин…

БИР ДОНА МИХ ЁХУД
ЧАЛАМУЛЛАЛИК “КУМИР” БЎЛДИ
Хуршид Даврон
Ўзбекистон халқ шоири

I

Мен дунёда рўй бераётган ва рўй беражак бўҳронлардан эмас, мамлакатимиздаги чаламуллалардан кўпроқ қўрқаман.

II

«Маданият ва маърифат» телеканалининг янги ва анонсда таърифлангандек, «ёрқин кўрсатуви» номини ўқиб ёқа ушладим. Номи «Кумир» эмиш! Наҳотки, шундай қадимий ва бой тилимиздан бир кўрсатув учун ўзбекча ном топилмади.

Астағфуруллоҳ!

Мамлакатда авжига чиққан чаламуллалик ( бу хусусда алоҳида ёзаман) мана, ниҳоят, «Маданият ва маърифат» телеканалига ҳам кириб келди. Аввалроқ турли кўрсатувларда ўзини кутилмаганда намойиш этиб ажаблантирган чаламуллалик энди ўзини «Кумир» деб эълон қилди.

Бир пайтлар янги ташкил этилган бир-икки телеканалларда ўзбекча эмас, ғарбча (ғарибча) ном берилган кўрсатувлар ҳаддан ошиқ кўпайиб кетганлиги ҳақида танқидий фикрлар айтилган эди. Ўша гапларни эслатиш учун мақолаларнинг биттасидан қисқа парча келтираман:

«Йил бошида юртимизда “ZO‘R TV” деган телеканал очилди. Бугун лоф бўлса ҳам айтайлик, мамлакат ёшларининг аксар қисми шу телеканални томоша қилади. Бу каналнинг савияси ҳақида кўп гапирмайман, фақат айрим дастурлари номини санаб ўтаман: “Adrenalin-shou”; “Time of”; “Real xit”; “Bojalar community”; “Garderob”; “Kinotime”; “Indigo”; “Cover up”…

Бу жонажон Ўзбекистонимизда ўзбек тилида “фаолият олиб бораётган” телеканалнинг дастурлари рўйхати. Ажнабий номдаги, ажнабий руҳдаги шу каби дастурлар асрлар давомида миллат руҳи билан қоришиб кетган адабий тилимизни бузиб, бўлаклаб ташламоқда…» (Кўчирма тугади. Мақола манбаи.)

Ўзбек маданиятига бутунлай ёт бу «ғарблашув-ғариблашув» жараёни «ғолибона» юриш билан мана энди давлат каналлари қўрғонига кириб келди. Қўрғон эса кўпинча ичкаридан осонлик билан забт этилади. Сўзимга ишонинг, мана шу «Кумир»нинг пайдо бўлиши қўрғон дарвозалаларини очиб беришнинг дебочаси бўлади.

«Кумир» атамасининг пайдо бўлиши дин тарихи билан боғлиқ. Муса алайҳиссаломга тегишли 10 аҳкомдан бири «Ўзингдан бут ясама» ёки «Ўзингга бут ясама» (русча: Не сотвори себе кумира). Яна бир талқинга кўра, «кумир»нинг ўзаги қадимий яҳудий (иврит) тилида «kumrā» бўлиб, маъноси «роҳиб» бўлган.

Агар гуглнинг таржима дастури бўлмиш саҳифага (https://translate.google.com) кириб, русча: “Не сотвори себе кумира” жумласини ўзбекчага ағдарсангиз “Ўзингдан бут ясама” деб кўрсатади. Демак, “кумир”нинг “бут” эканлиги ўзгармаган.

Тўғри, бугун Ғарбда бу сўзнинг маъноси ўзгариб бошқача тус олган. Узоқ йиллик оммавий маданият ташвиқоти шахснинг (шахсларнинг) индивудуаллигини, яъни ўзига хослигини йўқотиб, Оломонга айлантириш учун “Кумир” тушунчасини шакллантирди.

Нима бўлган тақдирдаям, “Маданият ва маърифат» телеканалида “Кумир” номли кўрсатувнинг пайдо бўлгани бизни ташвишга солиши керак.

“Маданият ва маърифат» телеканали ташкил этилаётганда, янги канал ўзбек халқининг миллий табиати, ўзбек маданияти, шу жумладан, Бош қомусимизда давлат тили деб белгиланган она тилимизни ташвиқ этиш ва ҳимояси учун хизмат қилиши керак, деб белгиланган эди.

Олис йиллар шу канални ташкил этишда бевосита иштирок этганимдан фахрланаман.

Битта ном учун шунча гапми, дейишга шошилманг. Битта нотўғри қўйилган ғишт, битта чириган оғоч эртага бутун бир иморатнинг қулаб тушишига сабабчи бўлиши мумкин. Шу жойда яқиндагина фейсбук саҳифаларидан бирида ўқиганимни эсладим ва уни қисқача таҳририм билан сизга тақдим этаман:

ПРУССИЯЛИК ОНАЛАР АЛЛАСИ

Қадимий Пруссия.
Она алла айтмоқда:

«Ватанга ёв бостириб кирди.
Икки қўшин бир-бирин қирди.

Ногаҳон ҳалок бўлди прусслар саркардаси,
Оқибатда пароканда бўлди Прусс лашкари,
Ёвга мағлуб бўлиб қочди жанггоҳдан.
Шаҳар забт этилди.
Таҳқирланди бола-ю қари…

Нега бундай бўлди?!

Сабабини топайлик:

Нега шаҳар душман қўлига ўтди?
Чунки қўшин енгилди…

Қўшин нега енгилди?
Чунки саркарда ҳалок бўлди…

Саркарда қандай ҳалок бўлди?
Отдан йиқилиб ўлди…

Отдан нега йиқилади?!
Чунки отнинг тақасини қоқаётганда
Тақачига бир дона мих етмай қолганди…

Бир дона мих деб бутун бир халқ қул бўлди…»

Bitta nom uchun shuncha gapmi, deyishga shoshilmang. Bitta noto‘g‘ri qo‘yilgan g‘isht, bitta chirigan og‘och ertaga butun bir imoratning qulab tushishiga sababchi bo‘lishi mumkin.

BIR DONA MIX YOXUD
CHALAMULLALIK “KUMIR” BO‘LDI
Xurshid Davron
O’zbekiston xalq shoiri

I

Men dunyoda ro‘y berayotgan va ro‘y berajak bo‘hronlardan emas, mamlakatimizdagi chalamullalardan ko‘proq qo‘rqaman.

II

“Madaniyat va ma’rifat” telekanalining yangi va anonsda ta’riflangandek, «yorqin ko‘rsatuvi» nomini o‘qib yoqa ushladim. Nomi “Kumir” emish! Nahotki, shunday qadimiy va boy tilimizdan bir ko‘rsatuv uchun o‘zbekcha nom topilmadi.

Astag‘furulloh!

Mamlakatda avjiga chiqqan chalamullalik ( bu xususda alohida yozaman) mana, nihoyat, “Madaniyat va ma’rifat” telekanaliga ham kirib keldi. Avvalroq turli ko‘rsatuvlarda o‘zini kutilmaganda namoyish etib ajablantirgan chalamullalik chalamullalik endi o‘zini “Kumir” deb e’lon qildi.

Bir paytlar yangi tashkil etilgan bir-ikki telekanallarda o‘zbekcha emas, g‘arbcha (g‘aribcha) nom berilgan ko‘rsatuvlar haddan oshiq ko‘payib ketganligi haqida tanqidiy fikrlar aytilgan edi. O‘sha gaplarni eslatish uchun maqolalarning bittasidan qisqa parcha keltiraman:

«Yil boshida yurtimizda “ZO‘R TV” degan telekanal ochildi. Bugun lof bo‘lsa ham aytaylik, mamlakat yoshlarining aksar qismi shu telekanalni tomosha qiladi. Bu kanalning saviyasi haqida ko‘p gapirmayman, faqat ayrim dasturlari nomini sanab o‘taman: “Adrenalin-shou”; “Time of”; “Real xit”; “Bojalar community”; “Garderob”; “Kinotime”; “Indigo”; “Cover up”…

Bu jonajon O‘zbekistonimizda o‘zbek tilida “faoliyat olib borayotgan” telekanalning dasturlari ro‘yxati. Ajnabiy nomdagi, ajnabiy ruhdagi shu kabi dasturlar asrlar davomida millat ruhi bilan qorishib ketgan adabiy tilimizni buzib, bo‘laklab tashlamoqda…» (Ko‘chirma tugadi. Maqola manbai. )

O‘zbek madaniyatiga butunlay yot bu “g‘arblashuv-g‘ariblashuv” jarayoni “g‘olibona” yurish bilan mana endi davlat kanallari qo‘rg‘oniga kirib keldi. Qo‘rg‘on esa ko‘pincha ichkaridan osonlik bilan zabt etiladi. So‘zimga ishoning, mana shu “Kumir”ning paydo bo‘lishi qo‘rg‘on darvozalalarini ochib berishning debochasi bo‘ladi.

“Kumir” atamasining paydo bo‘lishi din tarixi bilan bog‘liq. Musa alayhissalomga tegishli 10 ahkomdan biri “O‘zingdan but yasama” yoki “O‘zingga but yasama” (ruscha: Ne sotvori sebe kumirа). Yana bir talqinga ko‘ra, “kumir”ning o‘zagi qadimiy yahudiy (ivrit) tilida “kumrā” bo‘lib, ma’nosi “rohib” bo‘lgan.

Agar guglning tarjima dasturi bo‘lmish sahifaga (https://translate.google.com) kirib, ruscha: “Ne sotvori sebe kumirа” jumlasini o‘zbekchaga ag‘darsangiz “O‘zingdan but yasama” deb ko‘rsatadi. Demak, “kumir”ning “but” ekanligi o‘zgarmagan.

To‘g‘ri, bugun G‘arbda bu so‘zning ma’nosi o‘zgarib boshqacha tus olgan. Uzoq yillik ommaviy madaniyat tashviqoti shaxsning (shaxslarning) indivudualligini, ya’ni o‘ziga xosligini yo‘qotib, Olomonga aylantirish uchun “Kumir” tushunchasini shakllantirdi.

Nima bo‘lgan taqdirdayam, “Madaniyat va ma’rifat“ telekanalida “Kumir” nomli ko‘rsatuvning paydo bo‘lgani bizni tashvishga solishi kerak.

“Madaniyat va ma’rifat» telekanali tashkil etilayotganda, yangi kanal o‘zbek xalqining milliy tabiati, o‘zbek madaniyati, shu jumladan, Bosh qomusimizda davlat tili deb belgilangan ona tilimizni tashviq etish va himoyasi uchun xizmat qilishi kerak, deb belgilangan edi.

Olis yillar shu kanalni tashkil etishda bevosita ishtirok etganimdan faxrlanaman.

Bitta nom uchun shuncha gapmi, deyishga shoshilmang. Bitta noto‘g‘ri qo‘yilgan g‘isht, bitta chirigan og‘och ertaga butun bir imoratning qulab tushishiga sababchi bo‘lishi mumkin. Shu joyda yaqindagina feysbuk sahifalaridan birida o‘qiganimni esladim va uni qisqacha tahririm bilan sizga taqdim etaman:

PRUSSIYALIK ONALAR ALLASI

Qadimiy Prussiya.
Ona alla aytmoqda:

«Vatanga yov bostirib kirdi.
Ikki qo‘shin bir-birin qirdi.

Nogahon halok bo‘ldi prusslar sarkardasi,
Oqibatda parokanda bo‘ldi Pruss lashkari,
Yovga mag‘lub bo‘lib qochdi janggohdan.
Shahar zabt etildi.
Tahqirlandi bola-yu qari…

Nega bunday bo‘ldi?!
Sababini topaylik:

Nega shahar dushman qo‘liga o‘tdi?
Chunki qo‘shin yengildi…

Qo‘shin nega yengildi?
Chunki sarkarda halok bo‘ldi…

Sarkarda qanday halok bo‘ldi?
Otdan yiqilib o’ldi…

Otdan nega yiqiladi?!
Chunki otning taqasini qoqayotganda
Taqachiga bir dona mix yetmay qolgandi…

Bir dona mix deb butun bir xalq qul bo‘ldi…»