Яқиндан бошлаб ўзбекча интернет тармоғида тасаввуф.уз сайти иш бошлади. Мазкур сайт иш бошлаганидан хабардор қилиш мақсадида унинг саҳифасида эълон қилинган Алишер Навоийнинг «Муҳаббат риштасин уздики…» ғазалига адабиётшунос олима Дилнавоз Юсупова шарҳини диққатингизга ҳавола этмоқдамиз. Мазкур ғазалда ҳазрат Навоий соликлар ишқи ҳақида сўз юритган.
АЛИШЕР НАВОИЙНИНГ
«МУҲАББАТ РИШТАСИН УЗДИКИ..» ҒАЗАЛИ
Дилнавоз Юсупова
Филология фанлари номзоди
ҒАЗАЛ ВА УНИНГ МАЗМУНИЙ БАЁНИ
«Ғаройибус сиғар» девонидан
Муҳаббат риштасин уздики, ўлтургай бу ғамнокин,
Магар ул ришта бирла тикмиш эрди кўкрагим чокин.
(Мен ғамнокини ўлдиришини ўйламасдан ёрим муҳаббат риштасини уздики, аслида у кўкрагим чокини шу ип билан тиккан эди).
Эмас гирён кўзум кирпиклариким, сарсари оҳим,
Солиб мавж ул тенгизга бир қироққа солди хошокин.
(Гирён бўлган менинг киприкларим эмас, балки бу сарсар оҳимнинг денгизга мавж солиб, қирғоққа отган хашакларидир).
Мунажжим кўнглум ўти дафъиға деди топай соат,
Дамим дуди аро не анжумин топти, не афлокин.
(Мунажжим кўнглимни ўтини ўчирадиган соатни юлдузларга қараб топмоқчи эди, аммо чеккан оҳим тутунидан на юлдузларни, на фалакни топа олди.)
Бошим чопқанда ул чобук ёшингни асрағил, эй кўз
Ким, ул судин юғайсен, қон юқардек бўлса, фитрокин.
(Эй кўз, ёшингни асра, чунки у чобук – от минган ёринг бошингни чопса, отининг арқони қон бўлса, ўша ёшинг билан уни ювасан.)
Назар йўлин сиришким пок юб, кўз пардасин очти
Ки, чиққач пардадин кўргаймен анинг чеҳраи покин.
(Кўриш йўлини кўзёшим поклаб ювди ва кўз пардасини очди, у парда ортидан чиқса, пок чеҳрасини кўраман.)
Кўзин уйқуда кўргач ўлдум, оё ўлмайин неткай
Киши гулшанда бехуд кўрса турки масти бебокин.
(Кўзи уйқуди эканлигини кўриб ўлдим, ахир гулшанда ҳушсиз маст туркни (гўзални) кўрса, киши ўлмасдан нима қилади?)
Юзунг кўп очма, гоҳе сўз дегилким, ақл деҳқони
Не гул исрофини яхши демиш, не ғунча имсокин.
(Юзингни кўп очма, гоҳида бирор сўз де, ақл деҳқони гул исрофини ҳам, ғунчанинг қизғанчлигини ҳам яхши демаган.)
Ўгуб жаннат гулин воиз тиларким, айласам савдо
Неча эски дирамға Юсуфум, ваҳ, кўргил идрокин.
(Жаннат ҳақида ақл ўргатаётган воиз бир неча эски дирҳамга Юсуфни(а.с.) савдо қилиб сотиб олсам дейди, унинг бу паст идрокини қара.)
Десам ул ой, бориб чиқмас ғами кўнглумдин айтурким:
Навоий, не ажаб, бўлмоқ қамар сойир, ҳажар сокин.
(Ул ойни десам, кўнглимдан ғами чиқмай айтадики, Навоий, қамарнинг сайр қилувчи ва тошнинг сокин турувчи бўлса, не ажаб!)
Луғат:
Гирён – тўлқинли; Кирпик – киприк; Сарсари – сарсон; Тенгиз – сарсон; Қироқ – қирғоқ; Хошок – хашак; Мунажжим – юлдузлар илми шуғулланувчи;Анжум – юлдузлар; Афлок – фалаклар; Фитрок – қанжирға, яъни юк ва бошқа нарса боғлаш учун эгар орқасига маҳкамланган тасма, боғич ёки илгак; Имсок – тийиниш, тежаш; Сойир – сайр қилувчи; Ҳажар – тош
ҒАЗАЛНИНГ ШАРҲИЙ БАЁНИ
Мазкур ғазалда ҳазрат Навоий соликлар ишқи ҳақида сўз юритган. Ҳаққа бўлган муҳаббат мўминлар учун мақсаддир. Дастлабки байтларда ёрнинг мақтовини келтирган шоир ғазалнинг ўрталарида пири комилнинг суҳбатлари тўғрисида тўхталган.
Аввалги байтда ошиқ ёри муҳаббат риштаси билан унинг кўксидаги жароҳатни тиккани ҳақида гапиради, аммо бу риштани ёрнинг ўзи узади. Бу тасвир орқали муҳаббат дарди учун даво эканлиги, аммо бу давонинг яна оғир дарди борлиги айтилган. Аммо бу шундай дардки, инсоннинг тириклигини билдириб туради.
Муҳаббат дарди қалбни азоблайди, кўздан ёш оқизади, кўздаги киприклар эса худди денгиз қирғоғидаги хас-хашаклар кабидир, чунки қалбдан чиққан оҳ кўз денгизини тўлқинлантирган.
Навоий ушбу иккинчи байтда муболаға, ташбеҳ санъатларини моҳирона қўллаб ошиқнинг руҳий ҳолатини очиб берган.
Учинчи байтда эса лирик қаҳрамон ўзининг ошиқлиги учун илож йўқлини ифода этиш учун мунажжим ва нужум тушунчаларини шеърга олиб киради. Маълумки, ўрта асрларда мунажжимлар само илмларини ўрганар ва юлдузларнинг қайси буржга киришлари, уларнинг ҳаракат йўналишларига қараб бўлажак воқеанинг хайрли ёки аксинча тугашини тахмин қилар эдилар. Навоий ана шу ҳолатга ишор қилиб айтадики: “Менинг дардимни даволаш учун мунажжим қулай соатни топмоқчи бўлди ва асбоб-ускуналари билан осмонни кузатишга шайланди”. Лекин ошиқнинг дарду алами шу қадар кучли эдики, у оҳ чекканда бутун фалакни қора тутун қоплаб олди ва мунажжим юлдузларни ҳам, фалакни ҳам йўқотиб қўйди: “Дамим дуди аро не анжумин топти, не афлокин…”
Бир қараганда муболаға бўлиб кўринадиган бу тасвир моҳиятида Навоий бу ошиқлик илоҳий тақдир эканлигига ишора қилмоқда. Шу сабабли уни бу дунё воситалари билан даволашга уринмоқ бефойда. Унинг шифоси банданинг қўлида эмас.
Кейинги байтда лирик қаҳрамон ўз кўзига мурожаат қилади. Чунки кўз йиғлайвериб қонли ёшлар тўкмоқда. Аммо у ёш тўкмай тургани маъқул, чунки чобук – от минган чавондоз ёр келиб ошиқнинг бошини узса, ундан сачрайдиган қон у минган улов арқонига тегса, кўзёш билан тозалаш лозим.
Навоий бу байтдаги мазкур ифода билан ошиқ маъшуқадан келадиган ҳар қандай муносабатни бахт деб билиши зарурлигини айтмоқда. Яна шуни айтиш мумкинки, маъшуқа қўлида ўлим топмоқ ошиқнинг айни кутган лаҳзасидир. Чунки бу ҳам ошиқ учун бир висолдир. Ошиқ ўзини ана шу висолга ҳозирлаб, тайёрлаб бориши керак.
Навбатдаги байтда Навоий яна кўзнинг ҳолатини тасвир этади. Байтда “кўз пардаси” деган тушунча ишлатилади. Мантиқан олиб қарасак, кўзга парда тушиши унинг кўра олмай қолишига сабаб бўлади. Ўта кўп йиғлаш эса кўзга парда тушишига – оқаришига олиб келади. Қуръонда баёни келган Юсуф қиссасида Ёқуб а.с.нинг ўз ўғли Юсуф а.с. соғинчи ила йиғлаб кўзлари кўрмай қолгани айтилган. Демак, бу ҳолат ўз асосига эга. Навоийнинг айтишича, “Назар йўлин сиришким пок юб, кўз пардасин очти…”, яъни назар йўли – кўриш йўлини кўзёш ювиб поклади ва кўз пардасини очди. Мазкур ўринда сиришк – кўзёш тавба маъносини ўзида мужассам этган. “Назар йўли” – Ҳақ висоли томон олиб борадиган йўлдир. Энг қизиғи, Навоий сиришк кўз пардасини очгани ҳақида таъкидлаган. Бу эса биз билган тушунчанинг аксидир. Ахир, кўзёш кўзга парда тушиши учун сабаб бўлмайдими?!
Гап шундаки, Навоий бу ўринда “кўз пардаси” бирикмаси орқали Ҳақни кўришдан тўсадиган гуноҳларни, қалб маъсиятларини назарда тутган. Бу пардани эса фақат тавба – кўзёш билан кетказмоқ мумкин. Биринчи мисрада ана шу ҳақиқатни таъкид этган шоир иккинчи мисрада: “чиққач пардадин кўргаймен анинг чеҳраи покин” – дея тасаввуф аҳлининг буюк мақсадини ифода этган, “Анинг чеҳраи поки” – бу Аллоҳнинг қиёмат куни ўз солиҳ бандаларига раво кўрадиган энг буюк неъматидир – Ўзининг жамолидир. Ислом манбаларида Аллоҳ ўз чеҳрасидаги пардани кўтарганда Унинг жамолини кўрганларнинг ҳаммаси ҳушларини йўқотишлари айтиб ўтилган. Навоий мазкур байтда ана шу ҳолатга бўлган интиқликни қаламга олган.
Кейинги байтда кўзи уйқуда бўлган ёр ҳақида сўз борган. Навоийнинг тасвир этишича, бу ҳолдан лирик қаҳрамон ҳаяжон зўридан ўлим ҳолигача борган. Кейинги мисрада Турк сўзи келган. Мумтоз адабиётимизда “Турк” образи гўзал ёр тимсолида қўлланган. Ушбу байтда “маст турки бебок”нинг гулшанда кўзларини юмуқ ҳол эканлигини кўрган ошиқ ўта рамзий маънодадир. Агар биз “гулшан” – хонақоҳ, “маст турки бебок” эса пири муршид деб тушунсак, байтдаги матности маъноси ойдинлашади. Лирик қаҳрамон зикр билан маст бўлган пирни кўриб ҳайратга тушган. Чунки унинг сиймосида Ҳаққа ошиқ соликни кўрмоқ мумкин.
Аввалги байтларда ошиқлик ва унинг моҳияти ҳақида сўз юритган шоир мазкур ўриндан бошлаб ишқнинг ҳолати ва одобига тўхталган. Яъни жазба ҳолатини тасвир этган шоир насиҳат қилади:
Юзунг кўп очма, гоҳе сўз дегилким, ақл деҳқони
Не гул исрофини яхши демиш, не ғунча имсокин.
Байтда “…юзингни кўп очма, гоҳида бирор сўз де” мазмуни солик ўз сиррини сақлаши лозим экан, аммо меъёр зарурати борлигига ишорадир. Чунки ҳар қандай ҳолатда ҳам меъёрни сақлаш – ўрталикка риоя қилиш мақсадга муфовиқ санаб келинган. Хусусан, “Ишларнинг энг яхшиси – ўртачаси” ҳадиси мазмуни ҳам айнан шу ҳақдадир.
Навоий “Ақл деҳқони” таърифи билан “Ақлга ишлов берувчи, ақлни тақдим этувчи, ақлни бошқарувчи” деган маънони берган. Бундай сифат эса Аллоҳга хосдир. Қуръони каримда Аллоҳ таоло мўминларни исроф қилишдан қайтарган, шунингдек, “Қўлларингни юмиб олма ва очиб ҳам юборма” маъносига мувофиқ меъёрни бузиш яхши эмас.
Бу ўринда солик ўзига зоҳир қилинган кашфу ҳолатни ҳаммага билдириши шарт эмаслиги, аммо шунга арзийдиган инсонларга буни хос ҳолатда маълум қилиши мумкинлиги ҳақидаги қоидани билдирмоқда. Чунки муайян мақомдан сўнг соликнинг иршод асосида муршид сифатида фаолият юритиши ва шогирдлар тарбия қилиши тасаввуфнинг ўзига хос қоидасидир.
Мазкур байтдан кейин келадиган мисралар юқоридаги қарашларни давом эттиради ва мустаҳкамлайди, хусусан, жаннат ҳақида “ўгаётган” – оқиллик қилаётган воиз Юсуф а.с.ни эски бир дирҳамга сотиб олмоқчи бўлади. Бу ерда Юсуф а.с. тимсоли маъно ташувчи рамз бўлиб, моҳиятан воизнинг идроки паст эканлигини кўрсатган. Чунки воиз даъво қилаётган нарса – Юсуф а.с. каби қадрли, яъни жаннат ва ундаги неъматлар. Воиз эса уларни арзимаган амалим эвазига қўлга киритаман деб ўйлайди. Унинг қўйган чегараси, ўзи учун белгилаб олган мақсади тор. Навоий аввалги байтда сиррларни ҳаммага очиб бўлмаслиги ҳақида гапирган эди, бу байтда эса баъзи тоифа инсонлар ўзларини ҳамиша ҳақ деб билишлари, аслида эса қарашлари, туйғулари тор эканлигини таъкидлаган.
Ғазалнинг мақтасида Навоий ёрни “ой” тамсили билган берган: “Шунча ғам-аламга қарамасдан яна ўша ойни десам, кўнглимдан чиқмайдиган ғам айтадики, ойнинг сайр қилгувчи ва тошнинг сокин туриши ажабланарли эмас-ку!”
Мазкур байтда Навоий ёрни ойга, ғамни эса тошга – ҳажарга ўхшатган. Ойнинг сайр қилиб, кўкни кезиб юриши унинг дам кўриниб, дам кўринмай қолишига ишора. Ғам эса тош каби кўнгилдан силжимай тураверади.
Матностида мужассам бўлган бир маъно шуки, ойнинг кўриниши – қалбда содир бўладиган кашф ҳолатлари, ойнинг кўринмай қолиши эса ана шу кайфиятдан муваққат олисда қолишдир. Ҳар икки ҳолда ҳам солик қалби ғамдадир, бир сафар соғинч кучидан қайғу чекса, бир сафар кашфдан йироқликда ғамга ботади.
Ғазални яхлит шаклда кузатадиган бўлсак, унда Аллоҳга талпинган солик қалбининг ҳолати акс эттирилганлигини кўрамиз. Қўлланган шеърий санъатлар, арузнинг ҳазажи мусаммани солим вазнидаги маҳзун оҳанги ғазалда акс эттирилган мазмунни таъсирчан шаклда ўқувчига етиб боришида ва руҳоний юксакликни бир қадар ҳис этишида ёрдам беради.
Манба: http://tasavvuf.uz/
ALISHER NAVOIYNING «MUHABBAT RISHTASIN UZDIKI..» G’AZALI
Dilnavoz Yusupova
Filologiya fanlari nomzodi
G’AZAL VA UNING MAZMUNIY BAYONI
«G’aroyibus sig’ar» devonidan
Muhabbat rishtasin uzdiki, o’lturgay bu g’amnokin,
Magar ul rishta birla tikmish erdi ko’kragim chokin.
(Men g’amnokini o’ldirishini o’ylamasdan yorim muhabbat rishtasini uzdiki, aslida u ko’kragim chokini shu ip bilan tikkan edi).
Emas giryon ko’zum kirpiklarikim, sarsari ohim,
Solib mavj ul tengizga bir qiroqqa soldi xoshokin.
(Giryon bo’lgan mening kipriklarim emas, balki bu sarsar ohimning dengizga mavj solib, qirg’oqqa otgan xashaklaridir).
Munajjim ko’nglum o’ti daf’ig’a dedi topay soat,
Damim dudi aro ne anjumin topti, ne aflokin.
(Munajjim ko’nglimni o’tini o’chiradigan soatni yulduzlarga qarab topmoqchi edi, ammo chekkan ohim tutunidan na yulduzlarni, na falakni topa oldi.)
Boshim chopqanda ul chobuk yoshingni asrag’il, ey ko’z
Kim, ul sudin yug’aysen, qon yuqardek bo’lsa, fitrokin.
(Ey ko’z, yoshingni asra, chunki u chobuk – ot mingan yoring boshingni chopsa, otining arqoni qon bo’lsa, o’sha yoshing bilan uni yuvasan.)
Nazar yo’lin sirishkim pok yub, ko’z pardasin ochti
Ki, chiqqach pardadin ko’rgaymen aning chehrai pokin.
(Ko’rish yo’lini ko’zyoshim poklab yuvdi va ko’z pardasini ochdi, u parda ortidan chiqsa, pok chehrasini ko’raman.)
Ko’zin uyquda ko’rgach o’ldum, oyo o’lmayin netkay
Kishi gulshanda bexud ko’rsa turki masti bebokin.
(Ko’zi uyqudi ekanligini ko’rib o’ldim, axir gulshanda hushsiz mast turkni (go’zalni) ko’rsa, kishi o’lmasdan nima qiladi?)
Yuzung ko’p ochma, gohe so’z degilkim, aql dehqoni
Ne gul isrofini yaxshi demish, ne g’uncha imsokin.
(Yuzingni ko’p ochma, gohida biror so’z de, aql dehqoni gul isrofini ham, g’unchaning qizg’anchligini ham yaxshi demagan.)
O’gub jannat gulin voiz tilarkim, aylasam savdo
Necha eski diramg’a Yusufum, vah, ko’rgil idrokin.
(Jannat haqida aql o’rgatayotgan voiz bir necha eski dirhamga Yusufni(a.s.) savdo qilib sotib olsam deydi, uning bu past idrokini qara.)
Desam ul oy, borib chiqmas g’ami ko’nglumdin ayturkim:
Navoiy, ne ajab, bo’lmoq qamar soyir, hajar sokin.
(Ul oyni desam, ko’nglimdan g’ami chiqmay aytadiki, Navoiy, qamarning sayr qiluvchi va toshning sokin turuvchi bo’lsa, ne ajab!)
Lug’at:
Giryon – to’lqinli; Kirpik – kiprik; Sarsari – sarson; Tengiz – sarson; Qiroq – qirg’oq; Xoshok – xashak; Munajjim – yulduzlar ilmi shug’ullanuvchi;Anjum – yulduzlar; Aflok – falaklar; Fitrok – qanjirg’a, ya’ni yuk va boshqa narsa bog’lash uchun egar orqasiga mahkamlangan tasma, bog’ich yoki ilgak; Imsok – tiyinish, tejash; Soyir – sayr qiluvchi; Hajar – tosh
G’AZALNING SHARHIY BAYONI
Mazkur g’azalda hazrat Navoiy soliklar ishqi haqida so’z yuritgan. Haqqa bo’lgan muhabbat mo’minlar uchun maqsaddir. Dastlabki baytlarda yorning maqtovini keltirgan shoir g’azalning o’rtalarida piri komilning suhbatlari to’g’risida to’xtalgan.
Avvalgi baytda oshiq yori muhabbat rishtasi bilan uning ko’ksidagi jarohatni tikkani haqida gapiradi, ammo bu rishtani yorning o’zi uzadi. Bu tasvir orqali muhabbat dardi uchun davo ekanligi, ammo bu davoning yana og’ir dardi borligi aytilgan. Ammo bu shunday dardki, insonning tirikligini bildirib turadi.
Muhabbat dardi qalbni azoblaydi, ko’zdan yosh oqizadi, ko’zdagi kipriklar esa xuddi dengiz qirg’og’idagi xas-xashaklar kabidir, chunki qalbdan chiqqan oh ko’z dengizini to’lqinlantirgan.
Navoiy ushbu ikkinchi baytda mubolag’a, tashbeh san’atlarini mohirona qo’llab oshiqning ruhiy holatini ochib bergan.
Uchinchi baytda esa lirik qahramon o’zining oshiqligi uchun iloj yo’qlini ifoda etish uchun munajjim va nujum tushunchalarini she’rga olib kiradi. Ma’lumki, o’rta asrlarda munajjimlar samo ilmlarini o’rganar va yulduzlarning qaysi burjga kirishlari, ularning harakat yo’nalishlariga qarab bo’lajak voqeaning xayrli yoki aksincha tugashini taxmin qilar edilar. Navoiy ana shu holatga ishor qilib aytadiki: “Mening dardimni davolash uchun munajjim qulay soatni topmoqchi bo’ldi va asbob-uskunalari bilan osmonni kuzatishga shaylandi”. Lekin oshiqning dardu alami shu qadar kuchli ediki, u oh chekkanda butun falakni qora tutun qoplab oldi va munajjim yulduzlarni ham, falakni ham yo’qotib qo’ydi: “Damim dudi aro ne anjumin topti, ne aflokin…”
Bir qaraganda mubolag’a bo’lib ko’rinadigan bu tasvir mohiyatida Navoiy bu oshiqlik ilohiy taqdir ekanligiga ishora qilmoqda. Shu sababli uni bu dunyo vositalari bilan davolashga urinmoq befoyda. Uning shifosi bandaning qo’lida emas.
Keyingi baytda lirik qahramon o’z ko’ziga murojaat qiladi. Chunki ko’z yig’layverib qonli yoshlar to’kmoqda. Ammo u yosh to’kmay turgani ma’qul, chunki chobuk – ot mingan chavondoz yor kelib oshiqning boshini uzsa, undan sachraydigan qon u mingan ulov arqoniga tegsa, ko’zyosh bilan tozalash lozim.
Navoiy bu baytdagi mazkur ifoda bilan oshiq ma’shuqadan keladigan har qanday munosabatni baxt deb bilishi zarurligini aytmoqda. Yana shuni aytish mumkinki, ma’shuqa qo’lida o’lim topmoq oshiqning ayni kutgan lahzasidir. Chunki bu ham oshiq uchun bir visoldir. Oshiq o’zini ana shu visolga hozirlab, tayyorlab borishi kerak.
Navbatdagi baytda Navoiy yana ko’zning holatini tasvir etadi. Baytda “ko’z pardasi” degan tushuncha ishlatiladi. Mantiqan olib qarasak, ko’zga parda tushishi uning ko’ra olmay qolishiga sabab bo’ladi. O’ta ko’p yig’lash esa ko’zga parda tushishiga – oqarishiga olib keladi. Qur’onda bayoni kelgan Yusuf qissasida Yoqub a.s.ning o’z o’g’li Yusuf a.s. sog’inchi ila yig’lab ko’zlari ko’rmay qolgani aytilgan. Demak, bu holat o’z asosiga ega. Navoiyning aytishicha, “Nazar yo’lin sirishkim pok yub, ko’z pardasin ochti…”, ya’ni nazar yo’li – ko’rish yo’lini ko’zyosh yuvib pokladi va ko’z pardasini ochdi. Mazkur o’rinda sirishk – ko’zyosh tavba ma’nosini o’zida mujassam etgan. “Nazar yo’li” – Haq visoli tomon olib boradigan yo’ldir. Eng qizig’i, Navoiy sirishk ko’z pardasini ochgani haqida ta’kidlagan. Bu esa biz bilgan tushunchaning aksidir. Axir, ko’zyosh ko’zga parda tushishi uchun sabab bo’lmaydimi?!
Gap shundaki, Navoiy bu o’rinda “ko’z pardasi” birikmasi orqali Haqni ko’rishdan to’sadigan gunohlarni, qalb ma’siyatlarini nazarda tutgan. Bu pardani esa faqat tavba – ko’zyosh bilan ketkazmoq mumkin. Birinchi misrada ana shu haqiqatni ta’kid etgan shoir ikkinchi misrada: “chiqqach pardadin ko’rgaymen aning chehrai pokin” – deya tasavvuf ahlining buyuk maqsadini ifoda etgan, “Aning chehrai poki” – bu Allohning qiyomat kuni o’z solih bandalariga ravo ko’radigan eng buyuk ne’matidir – O’zining jamolidir. Islom manbalarida Alloh o’z chehrasidagi pardani ko’targanda Uning jamolini ko’rganlarning hammasi hushlarini yo’qotishlari aytib o’tilgan. Navoiy mazkur baytda ana shu holatga bo’lgan intiqlikni qalamga olgan.
Keyingi baytda ko’zi uyquda bo’lgan yor haqida so’z borgan. Navoiyning tasvir etishicha, bu holdan lirik qahramon hayajon zo’ridan o’lim holigacha borgan. Keyingi misrada Turk so’zi kelgan. Mumtoz adabiyotimizda “Turk” obrazi go’zal yor timsolida qo’llangan. Ushbu baytda “mast turki bebok”ning gulshanda ko’zlarini yumuq hol ekanligini ko’rgan oshiq o’ta ramziy ma’nodadir. Agar biz “gulshan” – xonaqoh, “mast turki bebok” esa piri murshid deb tushunsak, baytdagi matnosti ma’nosi oydinlashadi. Lirik qahramon zikr bilan mast bo’lgan pirni ko’rib hayratga tushgan. Chunki uning siymosida Haqqa oshiq solikni ko’rmoq mumkin.
Avvalgi baytlarda oshiqlik va uning mohiyati haqida so’z yuritgan shoir mazkur o’rindan boshlab ishqning holati va odobiga to’xtalgan. Ya’ni jazba holatini tasvir etgan shoir nasihat qiladi:
Yuzung ko’p ochma, gohe so’z degilkim, aql dehqoni
Ne gul isrofini yaxshi demish, ne g’uncha imsokin.
Baytda “…yuzingni ko’p ochma, gohida biror so’z de” mazmuni solik o’z sirrini saqlashi lozim ekan, ammo me’yor zarurati borligiga ishoradir. Chunki har qanday holatda ham me’yorni saqlash – o’rtalikka rioya qilish maqsadga mufoviq sanab kelingan. Xususan, “Ishlarning eng yaxshisi – o’rtachasi” hadisi mazmuni ham aynan shu haqdadir.
Navoiy “Aql dehqoni” ta’rifi bilan “Aqlga ishlov beruvchi, aqlni taqdim etuvchi, aqlni boshqaruvchi” degan ma’noni bergan. Bunday sifat esa Allohga xosdir. Qur’oni karimda Alloh taolo mo’minlarni isrof qilishdan qaytargan, shuningdek, “Qo’llaringni yumib olma va ochib ham yuborma” ma’nosiga muvofiq me’yorni buzish yaxshi emas.
Bu o’rinda solik o’ziga zohir qilingan kashfu holatni hammaga bildirishi shart emasligi, ammo shunga arziydigan insonlarga buni xos holatda ma’lum qilishi mumkinligi haqidagi qoidani bildirmoqda. Chunki muayyan maqomdan so’ng solikning irshod asosida murshid sifatida faoliyat yuritishi va shogirdlar tarbiya qilishi tasavvufning o’ziga xos qoidasidir.
Mazkur baytdan keyin keladigan misralar yuqoridagi qarashlarni davom ettiradi va mustahkamlaydi, xususan, jannat haqida “o’gayotgan” – oqillik qilayotgan voiz Yusuf a.s.ni eski bir dirhamga sotib olmoqchi bo’ladi. Bu yerda Yusuf a.s. timsoli ma’no tashuvchi ramz bo’lib, mohiyatan voizning idroki past ekanligini ko’rsatgan. Chunki voiz da’vo qilayotgan narsa – Yusuf a.s. kabi qadrli, ya’ni jannat va undagi ne’matlar. Voiz esa ularni arzimagan amalim evaziga qo’lga kiritaman deb o’ylaydi. Uning qo’ygan chegarasi, o’zi uchun belgilab olgan maqsadi tor. Navoiy avvalgi baytda sirrlarni hammaga ochib bo’lmasligi haqida gapirgan edi, bu baytda esa ba’zi toifa insonlar o’zlarini hamisha haq deb bilishlari, aslida esa qarashlari, tuyg’ulari tor ekanligini ta’kidlagan.
G’azalning maqtasida Navoiy yorni “oy” tamsili bilgan bergan: “Shuncha g’am-alamga qaramasdan yana o’sha oyni desam, ko’nglimdan chiqmaydigan g’am aytadiki, oyning sayr qilguvchi va toshning sokin turishi ajablanarli emas-ku!”
Mazkur baytda Navoiy yorni oyga, g’amni esa toshga – hajarga o’xshatgan. Oyning sayr qilib, ko’kni kezib yurishi uning dam ko’rinib, dam ko’rinmay qolishiga ishora. G’am esa tosh kabi ko’ngildan siljimay turaveradi.
Matnostida mujassam bo’lgan bir ma’no shuki, oyning ko’rinishi – qalbda sodir bo’ladigan kashf holatlari, oyning ko’rinmay qolishi esa ana shu kayfiyatdan muvaqqat olisda qolishdir. Har ikki holda ham solik qalbi g’amdadir, bir safar sog’inch kuchidan qayg’u cheksa, bir safar kashfdan yiroqlikda g’amga botadi.
G’azalni yaxlit shaklda kuzatadigan bo’lsak, unda Allohga talpingan solik qalbining holati aks ettirilganligini ko’ramiz. Qo’llangan she’riy san’atlar, aruzning hazaji musammani solim vaznidagi mahzun ohangi g’azalda aks ettirilgan mazmunni ta’sirchan shaklda o’quvchiga yetib borishida va ruhoniy yuksaklikni bir qadar his etishida yordam beradi.
Manba: http://tasavvuf.uz/
