Ҳазрат Мир Алишер Навоий таваллудининг 525 йиллигига
Имом Ғаззолий ёзади: “Кимки куч ва ғайратини ҳирс ва жисмоний лаззатларга сарфлаб молдай еб-ичишдан қаноат топса, бундай кимса ҳайвон тоифасига мансубдир. Чунки у ҳўкиздай бефаҳм, чўчқадай очкўз, ё ит каби залил, туядек киндор ёхуд қоплон сингари йиртқич, тулки янглиғ айёр ва ҳийлакор бўлади. Бундай бўлмаган тақдирда ҳам у мазкур жонзотларга хос хусусиятларни нафсида жамлаган шайтонга айланади” .
Иброҳим ҲАҚҚУЛ
АНОСИРИ АРБАЪА:
МОҲИЯТ ВА ШЕЪРИЙ ТАЛҚИН
Алишер Навоийнинг 525 йиллигига
Шарқ тасаввуфи, сўфийлик адабиёти ва фалсафасидаги олам ва одамнинг илк яратилишига доир фикр-мулоҳазалар бир изчилик билан ўқиб, ўрганилса, оламнинг яралишига нисбатан уларнинг одамни яралиши ҳақидагилари қизиқарли ва таъсирлироқ эканлигига ҳеч шубҳа қолмайди. Афсуски, одам тасаввури миф, афсона, ривоят, нақллар билан йўғрилган қадим тарихидан йироқлашиб, маънавий-руҳоний ҳаётининг якранглашувига аллақачон кўникиб бўлган. Ўзининг “хусусий” қизиқиш оламига соҳиб бўлмаса, инсоннинг ташқи дунё ҳамда аҳли дунё билан алоқаси қиёфасизликдан бошқа бир нимани акс эттирмайди. Чунки кўпчиликда фақат “мен”и шаклланган кишига нисбатан кучли қизиқиш уйғонади. Акс тарзда Алишер Навоий айтган мана бу фикрга амал айлашга тўғри келади:
Замону аҳли замонни зинҳор кўрма хошок бирла хасча,
Ки, оламда олам аҳли доно қошида беэътибор бўлғай.
Бундай кескин ҳукм чиқарилишига сабаб нима эди? Одамнинг ўзлигини англаш мақомидан ниҳоятда пастлаб, қуллик, қарамлик ва тубанликдан ҳузурланишидир.
Имом Ғаззолий ёзади: “Кимки куч ва ғайратини ҳирс ва жисмоний лаззатларга сарфлаб молдай еб-ичишдан қаноат топса, бундай кимса ҳайвон тоифасига мансубдир. Чунки у ҳўкиздай бефаҳм, чўчқадай очкўз, ё ит каби залил, туядек киндор ёхуд қоплон сингари йиртқич, тулки янглиғ айёр ва ҳийлакор бўлади. Бундай бўлмаган тақдирда ҳам у мазкур жонзотларга хос хусусиятларни нафсида жамлаган шайтонга айланади” .
Асрлар, давр ва замонлар ўзгариб, одамийлик баҳсидаги фикрлар авлодлар томонидан давом эттирилган. Бироқ одам табиатида ижобий эврилиш китобларда ёзилгани қадар бўлмаган. Ғарблик психологларидан бирининг мана бу сўзлари ҳам ҳар қалай буни тасдиқлайди: “Тасаввуф психологиясига кўра, инсонларнинг жуда катта қисми инсон қиёфасида кўринса ҳам, аслида ичи ҳар хил жонзот билан тўлган ҳайвонот боғининг худди ўзидир” .
Бунақа аҳволда инсон ўзининг асл қиёфасини таний оладими? Таниса қай йўсинда танийди? Тасаввуфни теран ўрганган бошқа бир ғарблик олимнинг таъкидига кўра, “Инсонда ўзига хослик йўқдир. У яхлит ва қудратли “Мен”дан маҳрум эрур. Инсон кўплаб майда “мен”лар билан парчаланиб ташланган… Ўзининг ҳолатидан у қўрқувга тушмас экан, ўзи тўғрисида ҳеч нима билмайди” .
Инсон шахсиятининг майдалашиб, турли-туман зиддиятлар гирдобига чўкиши энг аввало уммаҳот аталмиш тўрт унсур “занжир”ларига боғланиб қолишидадир.
Хожа Аҳмад Яссавийнинг хуросонлик муриди Ҳожи Бектош вали шу хусусда тўхталиб бундай дейди: “… Оллоҳ инсонни уч хил қаронғуликдан яратиб, уч хил мавжудлик билан мунаввар этган. Биринчиси, чор унсур: тупроқ, сув, ҳаво ва олов бўлиб ақл нури билан равшанлаштирилган. Иккинчиси, жаҳолат зулмати бўлиб. илм нури билан ойдинлаштирилган. Учинчиси, нафс қаронғулиги бўлиб, маърифат нури билан ёриштирилган” . Чор унсур қаронғулигини мунавварлаштирадиган ақл оддий, яъни ақли маош эмас, балки ақли куллдир. Хўш, унсурнинг ўзи нима?
Муҳийддин ибн Арабийнинг маълумотига кўра, унсур аслида табиатнинг суратларидан бир сурат бўлиб, “аносир устидаги нарса билан ундан туғилган нарса ҳам табиатнинг суратларига мансубдир. Аносир устидаги борлиқлар эса етти кўкдан ҳам юксакдаги илоҳий руҳлар ҳисобланади”. Буюк мутасаввифнинг таъкидлашича, “Инсон унсурга мансуб яратиқларнинг энг олийсидир. Демак, одамнинг рутба ва даражаси наинки заминда, балки самода яшайдиган малакларнинг барчасидан ҳам устун эрур” .
Мана шунинг учун ҳам одам ўзининг унсурлик хусусияти, сифати ва ҳақиқатларини тўғри тушуниш, имкон қадар кенг миқёсда тасаввур айлашга уринмоғи зарур. Шу маънода тасаввуф ва тасаввуф адабиёти инсонга бир муаллимлик хизматини адо этган деса асло хато бўлмайди.
Машҳур мутасаввиф шоир Юнус Эмронинг “Рисолат ун-нусҳия” (“Ўгит ва насиҳат рисоласи”) асарида баён этишича, Оллоҳ таоло одамни дунёга келтиришдан аввал тупроқ, сув, шамол ва оловни бино қилиб, шуларнинг бирлигидан яралган инсон вужудига жон киритибди:
Суратга жон кирмоя фармон бўлди,
Подшоҳ амри унга дармон бўлди.
Суратга жон кириб пурнур айлади,
Суратдан жонни масрур айлади .
Тупроқдан инсонга тўрт сифат – сабр, ҳаё, таваккул ва макрумот пайдо бўлган. Сувдан эса тўрт турли ҳол – сафо, сахо, лутф ва висол юзага келган. Шамол тўрт ҳавас: ёлғон, риё, шошқинлик ва нафсга асос бўлган. Оловдан эса шаҳват, кибр, тама ва ҳасад туғилган. Одам ўзида ана шу зиддият, азалий ихтилоф бирлигини акс эттиради. Инсон табиати ва қисмати шу боис ҳам фавқулодда мураккаб ва сирли. Шунинг учун унга баҳо бериб, ҳар турли эҳтиёж ва мақсадлар юзасидан уни шарафлаганда ҳеч қачон умумий таъриф, кўп чайналган тавсифларга ён бермаслик керак. Чунки худди шундай саёзлик ва якранглик Шарқ адабиётини ҳаётдан, оддий халқ аҳволидан йироқлаштириб, китобийликка кўниктирган офатлардан бири бўлган.
Алишер Навоий ғазалларидан бирида бундай дейди:
Сунъидин кўргилки мундоқ тўрт зид,
Бўлиб инсон хилқатида муттаҳид.
“Тўрт зид” – моҳият эътибори билан бир-бирига тескари ўша тўрт унсур. Уларга “аносири арбаъа”, “аносири чаҳоргона”, “илк яратилиш ҳақиқати” ҳам дейилган. Навоий ўқувчи тасаввурини ниҳоятда олис тарихга қаратиб, инсон хилқатида муқим ўрнашган “тўрт зид”ни унинг яралишидан асло ажратмаслик зарурлигини таъкидлаган. Аслида инсонни билиш ва тушунишнинг таянч нуқтаси ҳам худди шудир. Бунинг ёрқин исботини Муҳаммад Фузулийнинг қуйидаги рубоийси орқали ҳам далиллаш мумкин:
Мажнун ўда ёнди шуълаи оҳи-ла пок,
Вомиқ суя ботди – ашқдин ўлди ҳалок.
Фарҳод ҳавас-ла ела верди умрин,
Хок ўлдилар алар, манам энди ул хок.
Бу тўртликни ўқиб, беихтиёр номлари тилга олинган ошиқларнинг ҳолати ва толеини ўйлаб қоламиз. Улардан бири ишқ оловида гуриллаб ёнган: “Мажнун ўда ёнди шуълаи оҳи-ла пок”. Иккинчиси, кўз ёши тўка-тўка сувга чўкиб ўлган: “Вомиқ суя ботди – ашкдин ўлди ҳалок”. Учинчиси, ҳавасдан умрини шамолга совирган: “Фарҳод ҳавасла ела верди умрин”.
Туркийгўй шоирлардан бири:
Хок бўлки Худо мартабангни айлагай олий,
Тожи сари оламдир улким хоки қадамдир,
дейди. Фузулийнинг лирик қаҳрамони, “хок” бўлганлигини урғулаганда “хок бўлиш – пок бўлиш”, хоксорлик – тавозе ва ошиқлик камоли каби маъниларни хаёлга сақлаган ҳолда, ошиқми, ориф ёки дарвешми, ким бўлишидан қатъий назар, инсон вужуди аносири арбаъаадан таркиб топгани боис, албатта у фаноликка маҳкумдир деган ғояни илгари сурган. Лекин қизиғи ва муҳими бошқа. Яъни рубоийда кўзланган бош ҳақиқат унинг ботинида беркитилгани. Оламнинг моддий асосини ташкил қилган тўрт унсурни Низомий Ганжавий “тўрт гавҳар” деб атайди. Фузулий эса айни ҳақиқат ва фалсафий тушунчани образга “ўраб” шундай моҳирлик блан талқин этадики, гап аносири арбаъаа тўғрисидалигини кўпчилик хаёлга ҳам келтиролмайди.
“Шуни билмоқ лозимки, – дейди Имом Ғаззолий, – инсон аслан яратилишида илмдан маҳрумдир. Оллоҳ яратган оламлардан у хабарсиз ҳолда пайдо этилган… Инсоннинг бу оламлардан хабардор бўлиши идроклар воситасида амалга ошади”.
Инсоннинг ўзини билиши, илм эгаллаши, Оллоҳ яратган оламлардан бохабарлиги биринчи навбатда аносири арбъаани қандай даражада идрок айлаб, унинг сир-асрорини нечоғлик аниқ кашф эта билишига ҳам боғлиқдир.
Илмда ёритилишича, тўрт унсур назарияси дастлаб юнон файласуфлари томонидан ўртага ташланган. Ислом файласуфларидан айримлари уни қўллаб-қувватлашган бўлса, бошқа бирлари, масалан Ибн Сино янгича қараш ва фикр-мулоҳазалар билан бойитган. Аммо тасаввуф таълимоти ва адабиётида аносири арбаъаага инсонни ичдан билиш, ботинан ўзгартиришнинг дахлсиз “майдони” сифатида қаралган.
Мадомики, инсон вужуди тўрт унсурдан яралган экан, уларга мувофиқ равишда унга тўрт руҳ ҳам берилган. Булар: руҳи наботий, руҳи жисмоний, руҳи ҳайвоний ва руҳи инсоний. Ёки нафсни олайлик. Маълумки, нафс мартабаларидан дастлаб Ҳаким Термизий сўз юритиб, уларни нафси аммора, нафси мулҳама, нафси лаввома, нафси мутмаина дея номлаган.
Нафснинг бу мартабаларини кейинчалик сўфийлар аносири арбаъаага қиёслашган. Чунончи: нафси аммора оловга, нафси лаввома шамолга, нафси мулҳама сувга, нафси мутмоина тупроққа ўхшатилган. Буларнинг ҳар бирига ўн хусусият нисбат берилган, бундай моддийлаштирув эса нафсни, демакки инсоннинг ўзлигини яқинроқдан англашга хизмат қилган.
Сўфий ва мутасаввифларнинг қаноати бўйига, нафс инсон шахсиятига тегишли, туйғу, тасаввур, майл ва ҳис аталмиш бошқа унсурлар бирлигидан яралган бир борлиқдир. Инсонларни бир-биридан ажратиб, узоқлаштирадиган нарса руҳ эмас, нафс ҳисобланади. Руҳ завқ-шавқидан маҳрум ҳар бир кимсанинг шахсини ҳеч шубҳасиз нафс вояга етказади. “Яъни инсоннинг кечмиши, тажрибалари, яхшилик ва ёмонликлари ҳамда бошқа барча ҳаракатлари нафснинг бағридан жой олиб, қиёмат кунида унинг ҳисоб берадиган жиҳати ҳам руҳи эмас, нафс томонидир” . Нафснинг чор унсурга алоқалантирилишининг ўзи ҳам, руҳи ва руҳоний ҳаёти учун одам фарзанди алоҳида масъулият сезиши, моддий мавжудликлар таъсирида қолиб ботинан ожизлик домига тушмаслигини талаб этади.
Шарқнинг қатор улуғ санъаткорлари сингари Навоий ҳам чинакам инсоний комилликни тўрт унсур таъсиридан фориғ бўла олишда кўради:
Тўрт унсур қайдидин то чиқмағайсен, нафъ эмас,
Осмоний тўрт дафтарни тутайким ёд бил,
Бошқа бир ғазалида эса шоир маънан ва руҳан фалакка кўтарилиб, самовий сайрни истасанг “бадан аносирининг чоргоҳи”ни четлатгил дейди: “Бадан аносирининг чоргоҳин эт хирож Навоиё, десанг айлай фалак сори оҳанг”. Чунки руҳнинг қанотини қайириб, уни доимий турғунликка маҳкум айлайдиган “чормих” ҳам аносирдир:
Десанг фалакка чиқай, фоний ўл аносирдин,
Нединки, руҳингдадир чормих бу тўртов.
Умуман аносирдан фоний бўлиш мумкин? Унинг йўл-йўриғи қанақа? Ушбу нуқтаи назардан кимларнинг уриниш ёхуд тажрибаларини кўпчиликка ибрат сифатида кўрсатса бўлади? Бу саволларга чуқурроқ жавоб топишга киришишнинг ўзиёқ комил инсон мавзуидаги бизнинг фикр-қарашларимиз, ўртага ташланган гап-сўзларимиз анча ибтидоий, тўқилган ва шаблон “кашфиёт”лар эканини англашга кифоя қилади. Зеро, инсон “аносир” муаммосини етарли зайлда билиб, имкони етгани қадар уни ҳал этмаса, у ҳатто валилик мақомига одим ташлаганда ҳам ботинидаги чиркинлик, тубанлик ва ҳайвонийлик офатларидан қутулиб билмас экан. Бу ҳақда Имом Раббоний ёзадики, “валилик мақомида ҳам бадандаги унсурлар бузғунчилик ва инкорчилигини ҳеч ўзгартирмай, исёнкорликдан ҳам йироқлашмайди. Масалан, олов унсури ўзини нафси мутмаинага мансуб ҳисоблаб хайрли эканини иддао этади ва кибрланишдан тўхтамайди. Шунингдек, тупроқ унсурининг пастлиги сабабли вужуд қилажак ишидан пушаймонлик туймайди. Сен худди шу тарзда бошқа унсурларни ҳам қиёслаб ҳақиқатни англа!”
Эҳтимол шу боисдан ҳам Навоий аносири арбаъаа мавзуига “Хамса” достонларида ҳам атрофлича тўхталиб ўтади. “Ҳайрат ул-аброр”даги мана бу мисраларга диққат қилинг:
Эйки вужудинг уйи хошок эрур,
Зор танинг худ бир овузч хок эрур.
Неча бу хошокка ўт урмоғинг,
Неча бу туфроғни совурмоғинг.
Урма ул ўтни хасу хошокинга,
Қуйма бу сувни бир ҳовуч хокинга.
Ҳосил анинг ўти ўту суйи ўт,
Ранги ўту ламъаи дилжўйи ўт.
Кимки бу тўрт ўт аро бўлғай асир,
Барқ гузаргоҳида ёнғай ҳарир.
Қайси бадан ичра бу тўрт ўт ёниб,
Тўрт аносир тафидан ўртаниб.
Йўқки бўлуб тўрт аносир адам
Ақлу ҳушу дин ила ислом ҳам.
Жалолиддин Румийда шундай байт бор: “Хешро софи кун аз авсофи худ, То бибини зоти поки софи худ”. Яъни ўзингнинг поку соф зотингни кўрай десанг, хусусий сифатларингдан ўз борлиғингни тозалагил, дейди шоир. Ҳеч шубҳасизки, бунда Румий аввало чор унсур ҳукмронлигини енгиб ўта билишни назарда тутган. Навоий эса “Лисон ут-тайр” достонида буни “ўзни ўзлик қайдидан” холос этиш ҳуррияти ўлароқ характерлайди:
Чун аносир меҳнатидан шод бўлуб,
Ҳам жиҳот итлоқидин озод бўлуб…
Ўзни ўзлик қайдидин айлаб холос,
Топиб ўздин ўзгаликка ихтисос.
Елу туғроғу ўту сувдин ориб,
Ҳам мену сен ҳам улу булдин ориб.
Боргоҳи қурб аро топиб мақом,
Майл этиб ондин яқинроқ ҳам хиром.
Айлабон чун рафъ етмиш минг ҳижоб,
Қолмай ўзга мониъи онинг ҳижоб…
Руҳ пок гавҳардан яратилгани учун унинг моҳияти ваҳдат – бирликдан иборат. Чор унсурдан яралган вужуднинг моҳиятини касрат – кўплик ташкил қилади. Руҳ билан бадан орасидаги бош зиддият мана шунда. Руҳ гарчи сув, тупроқ, қон ва суяк билан бирлашишни хоҳламасада, уларсиз яшай ҳам олмайди.
Ошиқнинг маъшуқи азал билан яқинлигига тўсиқ бўладиган пардалар тасаввуфда зулмоний ва нуроний дея иккига ажратилган. Зулмоний ҳижоб вужудда пайдо бўладиган моддий пардалардир. Нуроний ҳижоб руҳга тегишли. Зулмоний пардалар ўрнини нуроний ҳижоблар эгаллаши учун нафсининг аҳволи билан инсон жиддий қизиқиб, тама, риё, кибр, ҳасадга қарши ичдан жанг эълон қилиши лозим. Ана шунда вужуд ичида руҳ собитликдан эркин ҳаракатга, ундан сайрга ўтиб соҳибини кўпдан кўп ғаройиб ҳодиса ва хаёлий гўзалликларга ошно қилади. Шунда вужуднинг фарқли нарсаларни исташи, фарқли нарсалардан юзага чиқадиган хусусиятларни бир жойга жамлаши тўхтаб, шаҳват шаҳватлик, ҳирс ҳирслик, ғазаб ғазаблик кучини йўқотади. Вужуддаги энг олий покланиш ва ўзгаришга Навоий пайғамбаримиз Муҳаммад Мустафонинг меърождаги ҳолатларини намуна қилиб кўрсатади:
Танидан тўрт гавҳар нақши бориб,
Бўйи олти жиҳот тўнин чиқориб…
Чиқориб ўзлиги туфроғидин гард,
Не ўзликким, ўзидин ҳам бўлуб фард…
Вужуди кўрмади жуз ҳақ вужуди,
Тузулди Ҳақ каломидин суруди.
Башарий вужуднинг Ҳақ вужудига асир бўлиши инсоннинг чор унсурга тегишли барча суфлий хусусият ва моддий тузоқлардан қутилганлигини билдиради.
Маълумки, инсон моддий ва маънавий борлиқдан таркиб топган деган фикр ҳокимдир. Ҳақиқатда эса инсон уч турли мавжудлик: модда, нафс ва руҳдан бино бўлган. Чунки нафс ва руҳ бошқа-бошқа нарса бўлиб, бир эмас, икки ҳақиқатни тамсил этади. Қуръони каримда руҳ Оллоҳнинг бир тажаллиси ва амри сифатида зикр қилинган. Яъни руҳ хато этмаганидек, тўғриликдан ҳам йироқлашмайди. Аносири арбаъаа сир-асрорини билиш, зарур зайлда идрок этмоқ учун эса “қуллик” мажбуриятини алоҳида илҳом билан бажариш.
Тилда шундай сўз, калима ва иборалар борки, уларни эшитиш, кўриш ёки ўқишданоқ кишида нохуш таассурот, салбий муносабат уйғонади. “Қул” – шундай сўзлардан. Бу калима асрлар мобайнида инсоннинг инсонга қарам ва тобелигини, кучсиз, ночорнинг эрк ва озодликдан маҳрумлигини кўрсатиб келган. Қуллик тарихи ва ғуломнинг толеи билан қизиққан Покистоннипнг мутафаккир шоири Муҳаммад Иқбол “Паёми Машриқ”да ёзади: “Идроксизлик туфайли инсон инсонга қул бўлди. Унинг бир жавҳари бор эди, уни Кайқубот ва Жамшидга қурбон қилди. Бу қулликнинг касофати уни итдан ҳам залил бир аҳволга солди. Зеро, мен ҳеч қачон бир итнинг бошқа бир ит қаршисида бош эгканини кўрмаганман”.
Дарҳақиқат, башарият тарихи ва ҳаётидаги энг қайғули, энг бахтсиз, энг кулфатли ҳодиса қулликдир. Қулда тобелик, ночорлик, кўр-кўрона садоқат, таҳлика ва қўрқувдан бошқа суянадиган “қувват” бўлмайди. Қуллик – одамдай яшаш идроки, гўзаллик завқи, тафаккур эркинлигидан маҳрум қолиш демак. Шунинг учун қул эмас, ҳур одам гўзал деган нарсалар гўзал, жозибали, руҳ ва кўнгилни яйратувчи бўлади. Шунинг учун қуллик ҳаёти, тобелик психологиясига қарши кураш адабиётда доимо бош вазифа, шарафли мажбурият бўлиб келган.
Одамнинг одамга қуллиги албатта ёмон. Аммо бундай қуллик фожиаси, сонсиз–саноқсиз кулфат ва мусибатларидан қутилиш чораси дин ҳамда тасаввуфда убудият – Яратганга қуллик ҳолини камолга етказиш тарзида талқин этилган.
Маълумки, ҳур ва комил инсон бўлиш юксак бир орзу. Лекин бу орзуга етишмоқ беҳад оғир. Шу йўлдаги ҳар турли қийинчилик ва машаққатларни бартараф этмоқ учун эса тасаввуф аҳли кўпинча пайғамбаримиз Муҳаммад (с.а.в.)га эргашиб, асосий тушунча ва тажрибаларни сарвари коинотдан ўрганишга ҳаракат қилишган. Пайғамбар ҳақида гапирилганда ул зотнинг аввало Оллоҳга қуллиги эътироф этилган. Зеро, комил инсон хусусиятларига соҳиб бўлиш билан Оллоҳ Таоллога чинакам қуллик ўртасида бир муқобиллик мавжуд. Акс ҳолда Оллоҳнинг расули “абдуҳу” дея қуллик сифати билан танилишни хоҳламаган бўларди.
Машҳур мутасаввиф Мансур Халлождан “Номи Мустафо бўлган ул жавҳарнинг сирри нимадир?” деб сўрашганда у шундай деган: “Бутун коинот унинг ҳузурида таъзим ила сажда қилар экан, талқин қилган калимаи шаҳодатда “абдуҳу”, яъни Оллоҳнинг қулиман деди. Зеро, У ҳам одамдир ва ҳам Одамдан аввал вужудга келган бир жавҳардир. Бу жавҳар эса Ақли кулл эрур. “Абдуҳу” калимаси ҳам жон бағишлайди, ҳам жон олади… У бир коинотки, коинот ундан вужудга келган. Бизнинг ҳаммамиз ягона бир рангга бўянганмиз, унда эса на ранг, на ҳид бор, ҳеч ким “абдуҳу”нинг сирридан тўлиқ воқиф бўлолмайди”.
Бу қуллик мақомига маърифатсиз, ирфоний таълим-тарбия ва ишқ изтиробидан йироқ равишда юксалиб бўлмайди. Оллоҳга қуллик йўли – ҳошиятуллоҳ ва муҳаббатуллоҳ – яратганнинг қаҳр-ғазабидан қўрқиш, ҳақиқий муҳаббат завқ-шавқи ила ёниб яшаш йўли. Муборак ва муқаддас бу тариққа сидқ ила, чин садоқат ила кирган қул султон даражасига кўтарилади. Сулаймон Боқирғоний шу ҳолни назарда тутиб “Санга қул бўлғоним султондин ортуқ”, деган.
Бундай қуллик ҳоли инсон кўнглини нақадар орзиқтириб, ҳеч мсили кўрилмаган завққа чулғашини Мавлоно Жалолиддин Румийнинг мана бу сўзлардан тасаввур этса бўлади: “Мен қул бўлдим, қул бўлдим, қул бўлдим. Аммо лойиқ даражада қул бўлолмаганим учун бўйнимни эгдим… Ҳар қул, ҳар қарам қулликдан қутилгач суюнади. Мен эса қулликдан шодланаман. Сенга қуллик кўнглимни ҳузур-ҳаловатга тўлдиради” . Ислом Оллоҳ Таолога қулликдан бошқа ҳар қандай қулликни қоралаб, таъқиқлагани боис Шарқ мутасаввиф ва мутафаккирлари инсон ўзлигини англаб, ҳеч вақт ҳаддидан ошмаслиги учун Қуръони Каримда таъкидланганидек “қуллик”ни биринчи галда яратилиш ғояси (аз-Зурриёт, 51-56-оят) ўлароқ қабул айлашга чорлаганлар. Шу маънода Алишер Навоийнинг “Фавойид ул-кибор” достонидаги қуйидаги фикри алоҳида диққатга молик:
Эй Навоий, сен чу қулсен, қуллуғингни яхши бил,
Фикратинг рахшиға жавлон берма бу майдон аро.
Муҳийддин ибн Арабийдан “Айрим одамлар нима учун ашёга ибодат қилишган? Баъзи бировлар эса нега улуҳият (шоҳийлик) даъвосини илгари суришган?” деб сўралганда у шундай жавоб қайтарган: “Инсон рубубият – илоҳийлик ва убудият – қуллик сифатларини ўзида мужассамлаштиргани боис, айрим инсонлар ўзларида мавжуд рубубият қудратини ўзларининг шахсларига нисбат беришган ва ҳатто Фиръавнга ўхшаб “Мен сизнинг парвардигорингизман” дея даъво қилишган. Баъзилари эса худди шу қудрат сабабли нафсларини жиловлаш ва унинг ҳақиқий соҳиби бўлиш билан бирга Мансур Халлож каби “Аналҳақ” – “Мен – Ҳақман” деган”.
Албатта Фиръавннинг “мен” дейиши билан Мансур Халлож ёки “Субҳонимо аъзома шонй” – “Ўзимни тасбиҳ этурман, шоним на қадар юксалди”, деган Боязид Бистомий “мен”и орасида ниҳоятда катта фарқ бор. Гап шундаки, инсон убудият ҳолига берилганда ҳам меъёрни унутиб, чегара туйғусини унутмаслиги керак. Шу маънода Навоий “Насойим ул-муҳаббат”да Абулҳусайн Нурийнинг “Убудият (қуллик)нинг софлиги сени мағрур қилмасинки, унда рубубият (раббонийлик)ни унутиш бордир” деган сўзларига эътиборни қаратган. Одам бу икки ҳолатда адашмаслик ва чалғимаслик учун тўрт унсур – тўрт зид нуқтаи назаридан ўз “мен”ини ўрганиш ҳамда тасаввур айлашга уриниши керак. Бу эса кўнгилда қуллик ҳолига иштиёқни кучайтирса кучайтирадики, сусайтирмайди.
Тасаввуф адабиётидаги “қул”, “қуллик” “қулингдурман” деган ва эътирофлар нега юракка шавқ ва қувват олиб кириб, нечун руҳни яйратади? Алишер Навоийдай бутун борлиғи билан қуллик ва қарамликка қарши эрксевар шоирнинг:
Қулларга ўзумни ҳамдам этдим,
Қулликка белимни маҳкам этдим,
дейишига сабаб нима? Бош сабаб шу: Ҳақ ва ҳақиқатга қуллик инсонни ҳар қандай ахлоқий-маънавий хасталик ва ноқисликлардан қутқазганидек, одамларни ўзаро бирлаштириб, ҳар турли парокандалик, зиддиятбозликлардан ҳам қутқазади.
Ibrohim HAQQUL
ANOSIRI ARBA’A:
MOHIYAT VA SHE’RIY TALQIN
Alisher Navoiyning 525 yilligiga
Sharq tasavvufi, so’fiylik adabiyoti va falsafasidagi olam va odamning ilk yaratilishiga doir fikr-mulohazalar bir izchilik bilan o’qib, o’rganilsa, olamning yaralishiga nisbatan ularning odamni yaralishi haqidagilari qiziqarli va ta’sirliroq ekanligiga hech shubha qolmaydi. Afsuski, odam tasavvuri mif, afsona, rivoyat, naqllar bilan yo’g’rilgan qadim tarixidan yiroqlashib, ma’naviy-ruhoniy hayotining yakranglashuviga allaqachon ko’nikib bo’lgan. O’zining “xususiy” qiziqish olamiga sohib bo’lmasa, insonning tashqi dunyo hamda ahli dunyo bilan aloqasi qiyofasizlikdan boshqa bir nimani aks ettirmaydi. Chunki ko’pchilikda faqat “men”i shakllangan kishiga nisbatan kuchli qiziqish uyg’onadi. Aks tarzda Alisher Navoiy aytgan mana bu fikrga amal aylashga to’g’ri keladi:
Zamonu ahli zamonni zinhor ko’rma xoshok birla xascha,
Ki, olamda olam ahli dono qoshida bee’tibor bo’lg’ay.
Bunday keskin hukm chiqarilishiga sabab nima edi? Odamning o’zligini anglash maqomidan nihoyatda pastlab, qullik, qaramlik va tubanlikdan huzurlanishidir.
Imom G’azzoliy yozadi: “Kimki kuch va g’ayratini hirs va jismoniy lazzatlarga sarflab molday yeb-ichishdan qanoat topsa, bunday kimsa hayvon toifasiga mansubdir. Chunki u ho’kizday befahm, cho’chqaday ochko’z, yo it kabi zalil, tuyadek kindor yoxud qoplon singari yirtqich, tulki yanglig’ ayyor va hiylakor bo’ladi. Bunday bo’lmagan taqdirda ham u mazkur jonzotlarga xos xususiyatlarni nafsida jamlagan shaytonga aylanadi”
.
Asrlar, davr va zamonlar o’zgarib, odamiylik bahsidagi fikrlar avlodlar tomonidan davom ettirilgan. Biroq odam tabiatida ijobiy evrilish kitoblarda yozilgani qadar bo’lmagan. G’arblik psixologlaridan birining mana bu so’zlari ham har qalay buni tasdiqlaydi: “Tasavvuf psixologiyasiga ko’ra, insonlarning juda katta qismi inson qiyofasida ko’rinsa ham, aslida ichi har xil jonzot bilan to’lgan hayvonot bog’ining xuddi o’zidir” .
Bunaqa ahvolda inson o’zining asl qiyofasini taniy oladimi? Tanisa qay yo’sinda taniydi? Tasavvufni teran o’rgangan boshqa bir g’arblik olimning ta’kidiga ko’ra, “Insonda o’ziga xoslik yo’qdir. U yaxlit va qudratli “Men”dan mahrum erur. Inson ko’plab mayda “men”lar bilan parchalanib tashlangan… O’zining holatidan u qo’rquvga tushmas ekan, o’zi to’g’risida hech nima bilmaydi” .
Inson shaxsiyatining maydalashib, turli-tuman ziddiyatlar girdobiga cho’kishi eng avvalo ummahot atalmish to’rt unsur “zanjir”lariga bog’lanib qolishidadir.
Xoja Ahmad Yassaviyning xurosonlik muridi Hoji Bektosh vali shu xususda to’xtalib bunday deydi: “… Olloh insonni uch xil qarong’ulikdan yaratib, uch xil mavjudlik bilan munavvar etgan. Birinchisi, chor unsur: tuproq, suv, havo va olov bo’lib aql nuri bilan ravshanlashtirilgan. Ikkinchisi, jaholat zulmati bo’lib. ilm nuri bilan oydinlashtirilgan. Uchinchisi, nafs qarong’uligi bo’lib, ma’rifat nuri bilan yorishtirilgan” . Chor unsur qarong’uligini munavvarlashtiradigan aql oddiy, ya’ni aqli maosh emas, balki aqli kulldir. Xo’sh, unsurning o’zi nima?
Muhiyddin ibn Arabiyning ma’lumotiga ko’ra, unsur aslida tabiatning suratlaridan bir surat bo’lib, “anosir ustidagi narsa bilan undan tug’ilgan narsa ham tabiatning suratlariga mansubdir. Anosir ustidagi borliqlar esa yetti ko’kdan ham yuksakdagi ilohiy ruhlar hisoblanadi”. Buyuk mutasavvifning ta’kidlashicha, “Inson unsurga mansub yaratiqlarning eng oliysidir. Demak, odamning rutba va darajasi nainki zaminda, balki samoda yashaydigan malaklarning barchasidan ham ustun erur” .
Mana shuning uchun ham odam o’zining unsurlik xususiyati, sifati va haqiqatlarini to’g’ri tushunish, imkon qadar keng miqyosda tasavvur aylashga urinmog’i zarur. Shu ma’noda tasavvuf va tasavvuf adabiyoti insonga bir muallimlik xizmatini ado etgan desa aslo xato bo’lmaydi.
Mashhur mutasavvif shoir Yunus Emroning “Risolat un-nus’hiya” (“O’git va nasihat risolasi”) asarida bayon etishicha, Olloh taolo odamni dunyoga keltirishdan avval tuproq, suv, shamol va olovni bino qilib, shularning birligidan yaralgan inson vujudiga jon kiritibdi:
Suratga jon kirmoya farmon bo’ldi,
Podshoh amri unga darmon bo’ldi.
Suratga jon kirib purnur ayladi,
Suratdan jonni masrur ayladi .
Tuproqdan insonga to’rt sifat – sabr, hayo, tavakkul va makrumot paydo bo’lgan. Suvdan esa to’rt turli hol – safo, saxo, lutf va visol yuzaga kelgan. Shamol to’rt havas: yolg’on, riyo, shoshqinlik va nafsga asos bo’lgan. Olovdan esa shahvat, kibr, tama va hasad tug’ilgan. Odam o’zida ana shu ziddiyat, azaliy ixtilof birligini aks ettiradi. Inson tabiati va qismati shu bois ham favqulodda murakkab va sirli. Shuning uchun unga baho berib, har turli ehtiyoj va maqsadlar yuzasidan uni sharaflaganda hech qachon umumiy ta’rif, ko’p chaynalgan tavsiflarga yon bermaslik kerak. Chunki xuddi shunday sayozlik va yakranglik Sharq adabiyotini hayotdan, oddiy xalq ahvolidan yiroqlashtirib, kitobiylikka ko’niktirgan ofatlardan biri bo’lgan.
Alisher Navoiy g’azallaridan birida bunday deydi:
Sun’idin ko’rgilki mundoq to’rt zid,
Bo’lib inson xilqatida muttahid.
“To’rt zid” – mohiyat e’tibori bilan bir-biriga teskari o’sha to’rt unsur. Ularga “anosiri arba’a”, “anosiri chahorgona”, “ilk yaratilish haqiqati” ham deyilgan. Navoiy o’quvchi tasavvurini nihoyatda olis tarixga qaratib, inson xilqatida muqim o’rnashgan “to’rt zid”ni uning yaralishidan aslo ajratmaslik zarurligini ta’kidlagan. Aslida insonni bilish va tushunishning tayanch nuqtasi ham xuddi shudir. Buning yorqin isbotini Muhammad Fuzuliyning quyidagi ruboiysi orqali ham dalillash mumkin:
Majnun o’da yondi shu’lai ohi-la pok,
Vomiq suya botdi – ashqdin o’ldi halok.
Farhod havas-la yela verdi umrin,
Xok o’ldilar alar, manam endi ul xok.
Bu to’rtlikni o’qib, beixtiyor nomlari tilga olingan oshiqlarning holati va toleini o’ylab qolamiz. Ulardan biri ishq olovida gurillab yongan: “Majnun o’da yondi shu’lai ohi-la pok”. Ikkinchisi, ko’z yoshi to’ka-to’ka suvga cho’kib o’lgan: “Vomiq suya botdi – ashkdin o’ldi halok”. Uchinchisi, havasdan umrini shamolga sovirgan: “Farhod havasla yela verdi umrin”.
Turkiygo’y shoirlardan biri:
Xok bo’lki Xudo martabangni aylagay oliy,
Toji sari olamdir ulkim xoki qadamdir,
deydi. Fuzuliyning lirik qahramoni, “xok” bo’lganligini urg’ulaganda “xok bo’lish – pok bo’lish”, xoksorlik – tavoze va oshiqlik kamoli kabi ma’nilarni xayolga saqlagan holda, oshiqmi, orif yoki darveshmi, kim bo’lishidan qat’iy nazar, inson vujudi anosiri arba’aadan tarkib topgani bois, albatta u fanolikka mahkumdir degan g’oyani ilgari surgan. Lekin qizig’i va muhimi boshqa. Ya’ni ruboiyda ko’zlangan bosh haqiqat uning botinida berkitilgani. Olamning moddiy asosini tashkil qilgan to’rt unsurni Nizomiy Ganjaviy “to’rt gavhar” deb ataydi. Fuzuliy esa ayni haqiqat va falsafiy tushunchani obrazga “o’rab” shunday mohirlik blan talqin etadiki, gap anosiri arba’aa to’g’risidaligini ko’pchilik xayolga ham keltirolmaydi.
“Shuni bilmoq lozimki, – deydi Imom G’azzoliy, – inson aslan yaratilishida ilmdan mahrumdir. Olloh yaratgan olamlardan u xabarsiz holda paydo etilgan… Insonning bu olamlardan xabardor bo’lishi idroklar vositasida amalga oshadi”.
Insonning o’zini bilishi, ilm egallashi, Olloh yaratgan olamlardan boxabarligi birinchi navbatda anosiri arb’aani qanday darajada idrok aylab, uning sir-asrorini nechog’lik aniq kashf eta bilishiga ham bog’liqdir. Ilmda yoritilishicha, to’rt unsur nazariyasi dastlab yunon faylasuflari tomonidan o’rtaga tashlangan. Islom faylasuflaridan ayrimlari uni qo’llab-quvvatlashgan bo’lsa, boshqa birlari, masalan Ibn Sino yangicha qarash va fikr-mulohazalar bilan boyitgan. Ammo tasavvuf ta’limoti va adabiyotida anosiri arba’aaga insonni ichdan bilish, botinan o’zgartirishning daxlsiz “maydoni” sifatida qaralgan.
Madomiki, inson vujudi to’rt unsurdan yaralgan ekan, ularga muvofiq ravishda unga to’rt ruh ham berilgan. Bular: ruhi nabotiy, ruhi jismoniy, ruhi hayvoniy va ruhi insoniy. Yoki nafsni olaylik. Ma’lumki, nafs martabalaridan dastlab Hakim Termiziy so’z yuritib, ularni nafsi ammora, nafsi mulhama, nafsi lavvoma, nafsi mutmaina deya nomlagan.
Nafsning bu martabalarini keyinchalik so’fiylar anosiri arba’aaga qiyoslashgan. Chunonchi: nafsi ammora olovga, nafsi lavvoma shamolga, nafsi mulhama suvga, nafsi mutmoina tuproqqa o’xshatilgan. Bularning har biriga o’n xususiyat nisbat berilgan, bunday moddiylashtiruv esa nafsni, demakki insonning o’zligini yaqinroqdan anglashga xizmat qilgan.
So’fiy va mutasavviflarning qanoati bo’yiga, nafs inson shaxsiyatiga tegishli, tuyg’u, tasavvur, mayl va his atalmish boshqa unsurlar birligidan yaralgan bir borliqdir. Insonlarni bir-biridan ajratib,uzoqlashtiradigan narsa ruh emas, nafs hisoblanadi. Ruh zavq-shavqidan mahrum har bir kimsaning shaxsini hech shubhasiz nafs voyaga yetkazadi. “Ya’ni insonning kechmishi, tajribalari, yaxshilik va yomonliklari hamda boshqa barcha harakatlari nafsning bag’ridan joy olib, qiyomat kunida uning hisob beradigan jihati ham ruhi emas, nafs tomonidir” . Nafsning chor unsurga aloqalantirilishining o’zi ham, ruhi va ruhoniy hayoti uchun odam farzandi alohida mas’uliyat sezishi, moddiy mavjudliklar ta’sirida qolib botinan ojizlik domiga tushmasligini talab etadi.
Sharqning qator ulug’ san’atkorlari singari Navoiy ham chinakam insoniy komillikni to’rt unsur ta’siridan forig’ bo’la olishda ko’radi:
To’rt unsur qaydidin to chiqmag’aysen, naf’ emas,
Osmoniy to’rt daftarni tutaykim yod bil,
Boshqa bir g’azalida esa shoir ma’nan va ruhan falakka ko’tarilib, samoviy sayrni istasang “badan anosirining chorgohi”ni chetlatgil deydi: “Badan anosirining chorgohin et xiroj Navoiyo, desang aylay falak sori ohang”. Chunki ruhning qanotini qayirib, uni doimiy turg’unlikka mahkum aylaydigan “chormix” ham anosirdir:
Desang falakka chiqay, foniy o’l anosirdin,
Nedinki, ruhingdadir chormix bu to’rtov.
Umuman anosirdan foniy bo’lish mumkin? Uning yo’l-yo’rig’i qanaqa? Ushbu nuqtai nazardan kimlarning urinish yoxud tajribalarini ko’pchilikka ibrat sifatida ko’rsatsa bo’ladi? Bu savollarga chuqurroq javob topishga kirishishning o’ziyoq komil inson mavzuidagi bizning fikr-qarashlarimiz, o’rtaga tashlangan gap-so’zlarimiz ancha ibtidoiy, to’qilgan va shablon “kashfiyot”lar ekanini anglashga kifoya qiladi. Zero, inson “anosir” muammosini yetarli zaylda bilib, imkoni yetgani qadar uni hal etmasa, u hatto valilik maqomiga odim tashlaganda ham botinidagi chirkinlik, tubanlik va hayvoniylik ofatlaridan qutulib bilmas ekan. Bu haqda Imom Rabboniy yozadiki,
valilik maqomida ham badandagi unsurlar buzg’unchilik va inkorchiligini hech o’zgartirmay, isyonkorlikdan ham yiroqlashmaydi. Masalan, olov unsuri o’zini nafsi mutmainaga mansub hisoblab xayrli ekanini iddao etadi va kibrlanishdan to’xtamaydi. Shuningdek, tuproq unsurining pastligi sababli vujud qilajak ishidan pushaymonlik tuymaydi. Sen xuddi shu tarzda boshqa unsurlarni ham qiyoslab haqiqatni angla!”
Ehtimol shu boisdan ham Navoiy anosiri arba’aa mavzuiga “Xamsa” dostonlarida ham atroflicha to’xtalib o’tadi. “Hayrat ul-abror”dagi mana bu misralarga diqqat qiling:
Eyki vujuding uyi xoshok erur,
Zor taning xud bir ovuzch xok erur.
Necha bu xoshokka o’t urmog’ing,
Necha bu tufrog’ni sovurmog’ing.
Urma ul o’tni xasu xoshokinga,
Quyma bu suvni bir hovuch xokinga.
Hosil aning o’ti o’tu suyi o’t,
Rangi o’tu lam’ai diljo’yi o’t.
Kimki bu to’rt o’t aro bo’lg’ay asir,
Barq guzargohida yong’ay harir.
Qaysi badan ichra bu to’rt o’t yonib,
To’rt anosir tafidan o’rtanib.
Yo’qki bo’lub to’rt anosir adam
Aqlu hushu din ila islom ham.
Jaloliddin Rumiyda shunday bayt bor: “Xeshro sofi kun az avsofi xud, To bibini zoti poki sofi xud”. Ya’ni o’zingning poku sof zotingni ko’ray desang, xususiy sifatlaringdan o’z borlig’ingni tozalagil, deydi shoir. Hech shubhasizki, bunda Rumiy avvalo chor unsur hukmronligini yengib o’ta bilishni nazarda tutgan. Navoiy esa “Lison ut-tayr” dostonida buni “o’zni o’zlik qaydidan” xolos etish hurriyati o’laroq xarakterlaydi:
Chun anosir mehnatidan shod bo’lub,
Ham jihot itloqidin ozod bo’lub…
O’zni o’zlik qaydidin aylab xolos,
Topib o’zdin o’zgalikka ixtisos.
Yelu tug’rog’u o’tu suvdin orib,
Ham menu sen ham ulu buldin orib.
Borgohi qurb aro topib maqom,
Mayl etib ondin yaqinroq ham xirom.
Aylabon chun raf’ yetmish ming hijob,
Qolmay o’zga moni’i oning hijob…
Ruh pok gavhardan yaratilgani uchun uning mohiyati vahdat – birlikdan iborat. Chor unsurdan yaralgan vujudning mohiyatini kasrat – ko’plik tashkil qiladi. Ruh bilan badan orasidagi bosh ziddiyat mana shunda. Ruh garchi suv, tuproq, qon va suyak bilan birlashishni xohlamasada, ularsiz yashay ham olmaydi.
Oshiqning ma’shuqi azal bilan yaqinligiga to’siq bo’ladigan pardalar tasavvufda zulmoniy va nuroniy deya ikkiga ajratilgan. Zulmoniy hijob vujudda paydo bo’ladigan moddiy pardalardir. Nuroniy hijob ruhga tegishli. Zulmoniy pardalar o’rnini nuroniy hijoblar egallashi uchun nafsining ahvoli bilan inson jiddiy qiziqib, tama, riyo, kibr, hasadga qarshi ichdan jang e’lon qilishi lozim. Ana shunda vujud ichida ruh sobitlikdan erkin harakatga, undan sayrga o’tib sohibini ko’pdan ko’p g’aroyib hodisa va xayoliy go’zalliklarga oshno qiladi. Shunda vujudning farqli narsalarni istashi, farqli narsalardan yuzaga chiqadigan xususiyatlarni bir joyga jamlashi to’xtab, shahvat shahvatlik, hirs hirslik, g’azab g’azablik kuchini yo’qotadi. Vujuddagi eng oliy poklanish va o’zgarishga Navoiy payg’ambarimiz Muhammad Mustafoning me’rojdagi holatlarini namuna qilib ko’rsatadi:
Tanidan to’rt gavhar naqshi borib,
Bo’yi olti jihot to’nin chiqorib…
Chiqorib o’zligi tufrog’idin gard,
Ne o’zlikkim, o’zidin ham bo’lub fard…
Vujudi ko’rmadi juz haq vujudi,
Tuzuldi Haq kalomidin surudi.
Bashariy vujudning Haq vujudiga asir bo’lishi insonning chor unsurga tegishli barcha sufliy xususiyat va moddiy tuzoqlardan qutilganligini bildiradi.
Ma’lumki, inson moddiy va ma’naviy borliqdan tarkib topgan degan fikr hokimdir. Haqiqatda esa inson uch turli mavjudlik: modda, nafs va ruhdan bino bo’lgan. Chunki nafs va ruh boshqa-boshqa narsa bo’lib, bir emas, ikki haqiqatni tamsil etadi. Qur’oni karimda ruh Ollohning bir tajallisi va amri sifatida zikr qilingan. Ya’ni ruh xato etmaganidek, to’g’rilikdan ham yiroqlashmaydi. Anosiri arba’aa sir-asrorini bilish, zarur zaylda idrok etmoq uchun esa “qullik” majburiyatini alohida ilhom bilan bajarish.
Tilda shunday so’z, kalima va iboralar borki, ularni eshitish, ko’rish yoki o’qishdanoq kishida noxush taassurot, salbiy munosabat uyg’onadi. “Qul” – shunday so’zlardan. Bu kalima asrlar mobaynida insonning insonga qaram va tobeligini, kuchsiz, nochorning erk va ozodlikdan mahrumligini ko’rsatib kelgan. Qullik tarixi va g’ulomning tolei bilan qiziqqan Pokistonnipng mutafakkir shoiri Muhammad Iqbol “Payomi Mashriq”da yozadi: “Idroksizlik tufayli inson insonga qul bo’ldi. Uning bir javhari bor edi, uni Kayqubot va Jamshidga qurbon qildi. Bu qullikning kasofati uni itdan ham zalil bir ahvolga soldi. Zero, men hech qachon bir itning boshqa bir it qarshisida bosh egkanini ko’rmaganman”.
Darhaqiqat, bashariyat tarixi va hayotidagi eng qayg’uli, eng baxtsiz, eng kulfatli hodisa qullikdir. Qulda tobelik, nochorlik, ko’r-ko’rona sadoqat, tahlika va qo’rquvdan boshqa suyanadigan “quvvat” bo’lmaydi. Qullik – odamday yashash idroki, go’zallik zavqi, tafakkur erkinligidan mahrum qolish demak. Shuning uchun qul emas, hur odam go’zal degan narsalar go’zal, jozibali, ruh va ko’ngilni yayratuvchi bo’ladi. Shuning uchun qullik hayoti, tobelik psixologiyasiga qarshi kurash adabiyotda doimo bosh vazifa, sharafli majburiyat bo’lib kelgan.
Odamning odamga qulligi albatta yomon. Ammo bunday qullik fojiasi, sonsiz–sanoqsiz kulfat va musibatlaridan qutilish chorasi din hamda tasavvufda ubudiyat – Yaratganga qullik holini kamolga yetkazish tarzida talqin etilgan.
Ma’lumki, hur va komil inson bo’lish yuksak bir orzu. Lekin bu orzuga yetishmoq behad og’ir. Shu yo’ldagi har turli qiyinchilik va mashaqqatlarni bartaraf etmoq uchun esa tasavvuf ahli ko’pincha payg’ambarimiz Muhammad (s.a.v.)ga ergashib, asosiy tushuncha va tajribalarni sarvari koinotdan o’rganishga harakat qilishgan. Payg’ambar haqida gapirilganda ul zotning avvalo Ollohga qulligi e’tirof etilgan. Zero, komil inson xususiyatlariga sohib bo’lish bilan Olloh Taolloga chinakam qullik o’rtasida bir muqobillik mavjud. Aks holda Ollohning rasuli “abduhu” deya qullik sifati bilan tanilishni xohlamagan bo’lardi.
Mashhur mutasavvif Mansur Xallojdan “Nomi Mustafo bo’lgan ul javharning sirri nimadir?” deb so’rashganda u shunday degan: “Butun koinot uning huzurida ta’zim ila sajda qilar ekan, talqin qilgan kalimai shahodatda “abduhu”, ya’ni Ollohning quliman dedi. Zero, U ham odamdir va ham Odamdan avval vujudga kelgan bir javhardir. Bu javhar esa Aqli kull erur. “Abduhu” kalimasi ham jon bag’ishlaydi, ham jon oladi… U bir koinotki, koinot undan vujudga kelgan. Bizning hammamiz yagona bir rangga bo’yanganmiz, unda esa na rang, na hid bor, hech kim “abduhu”ning sirridan to’liq voqif bo’lolmaydi”.
Bu qullik maqomiga ma’rifatsiz, irfoniy ta’lim-tarbiya va ishq iztirobidan yiroq ravishda yuksalib bo’lmaydi. Ollohga qullik yo’li – hoshiyatulloh va muhabbatulloh – yaratganning qahr-g’azabidan qo’rqish, haqiqiy muhabbat zavq-shavqi ila yonib yashash yo’li. Muborak va muqaddas bu tariqqa sidq ila, chin sadoqat ila kirgan qul sulton darajasiga ko’tariladi. Sulaymon Boqirg’oniy shu holni nazarda tutib “Sanga qul bo’lg’onim sultondin ortuq”, degan.
Bunday qullik holi inson ko’nglini naqadar orziqtirib, hech msili ko’rilmagan zavqqa chulg’ashini Mavlono Jaloliddin Rumiyning mana bu so’zlardan tasavvur etsa bo’ladi: “Men qul bo’ldim, qul bo’ldim, qul bo’ldim. Ammo loyiq darajada qul bo’lolmaganim uchun bo’ynimni egdim… Har qul, har qaram qullikdan qutilgach suyunadi. Men esa qullikdan shodlanaman. Senga qullik ko’nglimni huzur-halovatga to’ldiradi” . Islom Olloh Taologa qullikdan boshqa har qanday qullikni qoralab, ta’qiqlagani bois Sharq mutasavvif va mutafakkirlari inson o’zligini anglab, hech vaqt haddidan oshmasligi uchun Qur’oni Karimda ta’kidlanganidek “qullik”ni birinchi galda yaratilish g’oyasi (az-Zurriyot, 51-56-oyat) o’laroq qabul aylashga chorlaganlar. Shu ma’noda Alisher Navoiyning “Favoyid ul-kibor” dostonidagi quyidagi fikri alohida diqqatga molik:
Ey Navoiy, sen chu qulsen, qullug’ingni yaxshi bil,
Fikrating raxshig’a javlon berma bu maydon aro.
Muhiyddin ibn Arabiydan “Ayrim odamlar nima uchun ashyoga ibodat qilishgan? Ba’zi birovlar esa nega uluhiyat (shohiylik) da’vosini ilgari surishgan?” deb so’ralganda u shunday javob qaytargan: “Inson rububiyat – ilohiylik va ubudiyat – qullik sifatlarini o’zida mujassamlashtirgani bois, ayrim insonlar o’zlarida mavjud rububiyat qudratini o’zlarining shaxslariga nisbat berishgan va hatto Fir’avnga o’xshab “Men sizning parvardigoringizman” deya da’vo qilishgan. Ba’zilari esa xuddi shu qudrat sababli nafslarini jilovlash va uning haqiqiy sohibi bo’lish bilan birga Mansur Xalloj kabi “Analhaq” – “Men – Haqman” degan”.
Albatta Fir’avnning “men” deyishi bilan Mansur Xalloj yoki “Subhonimo a’zoma shony” – “O’zimni tasbih eturman, shonim na qadar yuksaldi”, degan Boyazid Bistomiy “men”i orasida nihoyatda katta farq bor. Gap shundaki, inson ubudiyat holiga berilganda ham me’yorni unutib, chegara tuyg’usini unutmasligi kerak. Shu ma’noda Navoiy “Nasoyim ul-muhabbat”da Abulhusayn Nuriyning “Ubudiyat (qullik)ning sofligi seni mag’rur qilmasinki, unda rububiyat (rabboniylik)ni unutish bordir” degan so’zlariga e’tiborni qaratgan. Odam bu ikki holatda adashmaslik va chalg’imaslik uchun to’rt unsur – to’rt zid nuqtai nazaridan o’z “men”ini o’rganish hamda tasavvur aylashga urinishi kerak. Bu esa ko’ngilda qullik holiga ishtiyoqni kuchaytirsa kuchaytiradiki, susaytirmaydi.
Tasavvuf adabiyotidagi “qul”, “qullik” “qulingdurman” degan va e’tiroflar nega yurakka shavq va quvvat olib kirib, nechun ruhni yayratadi? Alisher Navoiyday butun borlig’i bilan qullik va qaramlikka qarshi erksevar shoirning:
Qullarga o’zumni hamdam etdim,
Qullikka belimni mahkam etdim,
deyishiga sabab nima? Bosh sabab shu: Haq va haqiqatga qullik insonni har qanday axloqiy-ma’naviy xastalik va noqisliklardan qutqazganidek, odamlarni o’zaro birlashtirib, har turli parokandalik, ziddiyatbozliklardan ham qutqazadi.
