8 январь (ҳужжат бўйича 25 январда) — Ўзбекистон халқ шоири Анвар Обиджон таваллуд топган кун.
Ижод оламига қадам босибманки, кўнглимнинг қулига айланиб, бор инон-ихтиёримни деярли унинг қўлига топшириб қўйганман. Шу-шу, унинг измидан чиқолмайман, «Ке, ошна, манави нарсани ёзайлик», дедими, миқ этмасдан итоат қиламан, у шивирлайверади, мен шоша-пиша қоғозга туширавераман.
КЎНГИЛНИНГ МАЙЛИ
ИЧКИ ТАРБИЯМИЗГА БОҒЛИҚ
Ўзбекистон халқ шоири Анвар Обиджон билан суҳбат
— Анвар ака, сиз кўп қиррали ижодкорлардансиз. Насрда, назмда, драматургияда, кино соҳасида болалар ва катталар учун бирдай ёзиб келаяпсиз. Турли жанрларда қалам тебратишингизнинг асосий сабаби нимада?
— Ижод оламига қадам босибманки, кўнглимнинг қулига айланиб, бор инон-ихтиёримни деярли унинг қўлига топшириб қўйганман. Шу-шу, унинг измидан чиқолмайман, «Ке, ошна, манави нарсани ёзайлик», дедими, миқ этмасдан итоат қиламан, у шивирлайверади, мен шоша-пиша қоғозга туширавераман.
— Халқимизда «кўнгилнинг кўчасига кириш» деган тагдор ибора бор. Агар кўнгилни онг бошқариб турмаса…
— Шаъмангизни тушундим. Биринчидан, кўнгил нималарни исташи эгасининг хулқ-атворига боғлиқ. Оилада кўрган тарбиясига, дунёқарашига, савиясининг даражасига боғлиқ. Яъни, кўнгил кўпинча эгасининг феълидан келиб чиқиб хоҳиш билдиради, неларгадир талпинади. Кўнгилни болани тарбиялагандек тарбиялаб, кейин ҳаётда имкон қадар ўз ҳолига қўйиб берган тузук. Иккинчидан, кўнгилнинг майлига қараб битилган асар, адиб кейинчалик ҳоврини босиб олгач, ақлга суянилган ҳолда таҳлил ва таҳрир қилинади.
— Менимча, болалар адиби ва ҳажвчи сифатида барибир кўпроқ эътибор қозонгансиз. Айниқса, болаларга аталган шеърларингиз ғуборсиз кулгига бойлиги, мазмуни чуқурлиги билан алоҳида ажралиб туради. Бунинг сири нимада?
— Бунинг сири тезкор ва ўзгарувчан замонадан ортда қолмасликка интилишда бўлса керак. Одамзотнинг, жумладан, болакайларнинг феъли, орзу-истаклари замона билан оҳангдошликда ўзгариб бораверади. Тараққиётнинг асосий омили — янгиланиш. Мен эски анъанавийликларнинг энг гўзал қирраларига таянган, уларни ҳурматлаган ҳолда, болалар шеъриятига кўпроқ янги ҳаво қўшиш тарафдорларидан бириман.
— Бир қатор адабиётшунослар болалар адабиётига курашчанликни олиб киришдаги хизматларингизни алоқида таъкидлаб келишади. Жумладан, мунаққид Маҳмуд Сатторов ўтган асрнинг 80-йиллари охирида яратилган «Даҳшатли Мешполвон» асарингизни «қарам давлатнинг болаларига тарқатилган озодлик варақалари», деб баҳолаган эди. Кулги асосига қурилган асарда юрт мустақиллиги, халқ эркини улуғлашдек ниҳоятда жиддий масалаларни кўтариш ижодкорга маълум бир қийинчилик туғдирмайдими ?
— Талончилар сизни тунаб кетишгани тўғрисидаги гапни ўзгаларга ҳазил-ҳузул тарзда ҳам, йиғлаб туриб ҳам айтишингнз мумкин. Шунга ўхшаб, ҳар қандай фожиани мутойибага йўйиб ифода этса бўлади. Фақат қай жойда, қай холатда қандай гапиришни жой-жойига қўя билмоқ, меъёрига қатъий амал қилмоқ лозим.
Адиб ўз асарини ўқувчига маънавий таом сифатида тақдим этади. Таом керагидан кўпроқ қуюқлашса ҳам, суюқлашса ҳам, истеъмолчннинг ихлосини қайтаради.
— Мешполвопнинг қиёфасини яратишда ўзингизда Мигель де Сервантеснинг «Ламанчлик Дон Кихотдан сал бўлса таъсирлинишни сезмаганмисиз, мабодо?
— Мешполвоннинг олди-қочди нарсалар билан қуролланиб, жангга отланишини назарда тутаяпсиз, шекилли. Сиз, ёшлар Ғарб адабиётини бизлар ҳавас қиладиган даражада кўп ўқигансиз. Бизнинг авлодимиз вакилларининг аксарияти эса, асосан, Шарқ адабиёти дурдоналарини, халқ оғзаки ижодига оид китобларни титкилаб улғайган. Болалигимдан, айниқса, эртак китобларни кўп ўқирдим, «Ўзбек халқ достонлари» туркумидан чоп этилган ўнлаб достонларни икки-уч мартадан мутолаа қилиб чиққанман. Ғаройиб тарзда қуролланган довдирфеъл жангарилар дейсизми, сочиқда бешта пашшани уриб ўлдириб, қозидан «бир уришда бештасини ўлдирган паҳлавон» деб ҳужжат муҳрлатиб олган мақтанчоқлар дейсизми, аждарни доғда қолдирувчи очофатлару тўхтатмасдан қирқ ёлғонни тўқиб ташлаган устасифаранг лофчилар дейсизми, ўзимизнинг достон ва эртакларимизда тиқилиб ётибди. Биргина Мешполвонда эмас, бошқа асарларимда ҳам шуларнинг таъсири борлиги аниқ. Шу ерда бир нарсани қайд этиб ўтмоқчиман: Ғарб адабиёти ўз даврида Шарқнинг ўта бой, ўта жозибадор адабиёти таъсирида ривожланган ва аксинча, улардаги кўпгина мумтоз асарларда биздан юққанлик сезилса, бунинг асло таажжубланадиган жойи йўқ.
— Болаларга аталган қиссаларингиз асосида «Тилсимой ғаройиб қизалоқ», «Даҳшатли Мешполвон» фильмлари суратгга олинди. Улардан кўнглингиз тўлдими?
— Бу киноларни яратганлардан жуда миннатдорман, астойдил тер тўкиб хизмат қилишди. Лекин фильмнинг яхши чиқиши учун тиришқоқлик кўрсатишнинг ўзи камлик қилар экан. Баъзи режиссёр ва актёрларда миллийлик туйғуси сустлиги, савияси саёзроқлигидан кўз юммаган ҳолда айтиб ўтмоқ жоизки, суратга олиш учун керагидан анча кам муддат белгиланиши кабилар ишнинг сифатига катта салбий таъсир кўрсатишини ўзим кузатиб билдим. Масалан, кино тасмаси жуда қиммат тураркан. Шу боис, Мешполвонни суратга олишда кинонинг белгиланган минутига нисбатан фақат ўн беш фоиз кўп тасма ишлатишга рухсат берилди. Бу — кинодаги кўринишларни лоақал икки марта қайта суратга тушириб, улардан мақбулроғини танлаб олишга имкон йўқ дегани. Айниқса, болалар билан ишлаганда, холатдан чиқнб кетиш, сўзда адашувлар кўп юз беради, гоҳида уч-тўрт мартагача қайта суратга олмасдан туриб, кўнгилдагидек натижага эришиб бўлмайди. Асарларимга ишланган фильмлардан кўнглим тўлди деёлмаслигимни шулар билан изоҳлаш мумкин.
— Кўп қисмли «Қайтмас» телефильми ҳақида матбуотда дам ижобий, дам салбий фикрлар билдирилди. Уларни қандай қабул қилдингиз?
— Фикр тош шаклидами, гул шаклидами, сизга қараб отилган экан, уларга тамоман бефарқ қараш қийин. Бу фильмни зўр деёлмайман, лекин замирида ётган ният яхши. Имкон қадар ўзбекона қилишга, ибодан узоқлашмасликка интилдик. Ижрода сохталиклар, қуруқликлар кўплиги, воқеалар ривожида ортиқча тафсилотлар мавжудлиги борасидаги фикрларга қўшиламан. Лекин, атрофлича ўрганилмасдан айтилган танқидлар ҳам бор. Масалан, томошабинлар савиясини ўстиришга катта хизмат қилмайдиган бундай фильмлар учун давлатнинг қанча маблағи беҳуда сарфланаётгани ҳақида ҳам гаплар бўлди. «Қайтмас» Алишер Навоий номидаги санъат саройида икки ой намойиш этилди. Оддий томошабин ўз дидидан келиб чиқиб, хоҳлаган фикрини айтиши мумкин, аммо кўпчиликнинг фикрини ифодаловчи журналист бирор нарсани ҳар томонлама ўрганиб чиқиб, сўнг гапиргани маъқул.
Ўзбек киночилиги истиқлолдан кейин янгича бир жараённи бошдан кечирмоқда, илк қадамлар доимо қийин кечади. Киношунослар ҳам, журналистлар ҳам шуни тўғри англаган ҳолда, бу соҳадаги ҳар бир янгиликка кенг ва чуқур назар ташлаб фикр юритмоқлари жоиз. Озгина кенг, озгина теранроқ қарай олсак, «Чархпалак», «Шайтанат», «Кўнгил кўчалари», «Хуршида», «Боғ» янглиғ кўп қисмли телефильмларимиз маълум тоифадаги томошабинларни йўлдош орқали узатилаётган хорижий телеканалларга тамоман михланиб қолишликдан асраш мақсадида ортиқча ҳаёсизликлардан тозаланган ҳолда ўзбекчалаштириб кўрсатилаётган чет эл телесериалларидан минг марта иффатлироқ ва фойдалироқдир. Давлатнинг маблағига кўз тикиб ўтирмай, хорижда одат тусига кирганидек, бой ҳомийлар кўмагида сираям шошмасдан, ҳеч нимага зориқмасдан яратиладиган киноларимиз оламга танила бошлайдиган даврлар узоқ эмас. Сабрлироқ бўлсак, ниятни яхши қилсак, сон кўпайгани сайин сифат ҳам аста-секин ошиб бораверади.
— Назаримда, латифагўйлик ҳам ўзига хос бир санъат. «Олтиариқ ҳангомалари» китобингиздаги ичакузди қатралар оҳанг ва услуб жиҳатидан беҳад ўзига хослиги, воқеликларга ўзбекона ёндашиш кучлилиги ўқувчини ўзига тезда ром қилади. Олтиариқликлар чиндан ҳам шунақа қизиқ одамларми?
— Саид Аҳмад домла бу китоб ҳақида ёзган маколасида ўзбеклар азалдан жуда серзавқ халқ эканлигини, бундай қувноқ одамларни битга Олтиариқдан эмас, юртимизнинг ҳар бир қишлоғидан истаганча топиш мумкинлигини, фақат уларни машҳур қиладиган маҳаллий қаламкашлар тақчиллигини ҳақли равишда таъкидлаб ўтганлар. Шу гапга таяниб айтганда, мен халқимизнинг ҳар қандай оғирликларни ҳазил-ҳузуллар билан енгиб ўта олиш қудратини ўз тумандошларим мисолида кўрсатиб беришга уриндим, холос.
— Китобдаги воқеаларнинг ҳаммаси ростдан ҳам бўлган ишларми?
— Бу саволни кўп беришади. Ҳангомалардаги ишларнинг асосий қисми рост. Баъзи бир тўқималари ҳам Олтиариқдан ташқарида чинга айланиб бўлди.
— Анвар ака, ҳажвнинг мезони нима?
— Оддий кимсаларнинг чапани тилига яқинлик, феъл-атворлардаги ажабтовурликларни бўрттирилган тақлидчилик шаклида намойишлаш.
— Бир маҳаллар кўп давраларни қаҳ-қаҳага тўлдириб келган Уста Гулмат негадир анчадан бери кўринмай қолди. Ўрнига унинг ғазалхон чевараси Кулкулий пайдо бўлди…
— Гулматнинг талай ғазалларида эски тузумдаги бедодликларни мазахлаш устун турарди. Юртимиз мустақил бўлгач, Гулмат ҳам ўз вазифасини ўтаб бўлгандек туюлди менга. Янги замон кулгисини унинг кенжа авлодлари қиёмига етказгани дуруст, шекилли.
— Шу сўзингиздан келиб чиқсак, Муқимий, Махмур, Завқий, кейинроқ Абдулла Қаҳҳор, Ғафур Ғулом сингари алломаларимиз миллий ҳажвчилигимиз довруғини кўкка кўтаришди. Саид Аҳмад, Неъмат Аминов, Худойберди Тўхтабоевлар бу анъанани катта муваффақиятлар билан давом эттиришди. Янги замон ҳажвиётини юксалтиришга қодир авлод юзага келаяптими?
— Ҳамма соҳада ҳам гоҳ юксалиш, гоҳ сустлашув бўлиб туради. Ҳажвчилигимизда бир муддат сустлик ҳукм сургандек бўлди. Менимча, кейинги бир-икки йил ичида бу жанр яна тобора жонланиб бормоҳда. Саид Анвар, Илҳом Зойир каби ёшлар фаоллашиб, яхши-яхши чиқишлар қилишмоқда. Ўзи ҳажвчилар азалдан танқис бўлишган, ҳозир ҳам кўп эмас. Борларидан умид қилиб, кўнгилларини кўтариб турсак, кулгили асарларнинг энг зўрлари энди пайдо бўлса, ажабмас.
— -Суҳбатимиз ниҳоясида китобсевар муштарийларга тилакларингиз…
— Китобдан ишончлироқ дўст, жаҳолатдан хавфлироқ душман йўқ. Барча муштарийларнинг, айниқса, ўз фарзандини бинойидек тарбиялаб, уларнинг роҳатини кўриш орзусида яшаб юрган муҳтарам беклару бекаларимизга китобларга янада яқинроқ бўлишларини, бор эзгу орзу-ҳаваслари рўёбга чиқишини тилаб ҳоламан. Илойим, топганлари яхшиликка буюрсин!
Манба: «Бекажон», 2005 йил, 74-сон
Анвар ОБИДЖОН
ОЛИАРИҚ ҲАНГОМАЛАРИДАН
Олтиариқда ўта ажабтовур ҳулқ-атворли кишилари билан машҳур бўлган иккита қишлоқ бор. Биз уларни шу қадар севиб-эъзозлаймизки, ўз номлари четда қолиб, бирини Шакарқишлоққа, иккинчисини Ширинқишлоққа айлантириб юборганмиз.
* * *
Шакарқишлоқ чегарасини кесиб ўтувчи сершағал йўлнинг четига: «СТОП! ОЁҚ АРТИБ КИРИЛСИН!» – деб ёзиб қўйилган.
* * *
Ширинқишлоқнинг чегарасида эса: «ҚИШЛОҚҚА КИРАЁТИБ, ЭШАГИНГНИ ЮВИНТИРИБ ОЛ», деган огоҳлантирув тахтасига дуч келасиз.
* * *
Шакарқишлоқлик Ўрозмат ўнг билагини доим пашшахонадан ташқарига чиқариб ухларкан – чивин чақиб, кафтимни қичиштирса, эртага қўлимга пул тушади, деб.
* * *
Ширинқишлоқлик Ғилдирмат ой-куни яқинлашиб қолган бўғоз сигирини шаҳар туғуруқхонасига етаклаб борган экан.
* * *
Қишлоқдошимиз Мамасодиқ-ювғичи энг машҳур ғассоллардан бўлиб, кўримли қад-қомати, ёқимли чеҳраси, покиза кийиниши билан ёдимизда қолган.
У биров билан сўрашганда, чиройли жилмайиб туриб, мулойим товушда аҳвол суриштиришга тушар, тотли дуолар айтиб хайрлашар эди. Агар бирон-бир олифта унга писандсиз қўл узатгудек бўлса, тўсатдан авзойи бузилар, овози ҳам дағаллашар ва кўзини совуқ чақнатганича, кинояли илжайиб дерди:
– Ё… чўмиламизми?
* * *
Ойнаи жаҳон янги русум бўлган чоғларда шакарқишлоқликлар антеннани уй ичига ўрнатиб, телевизорни томдаги баланд ёғоч устунга осиб қўйишган экан.
* * *
Ҳатто оташкуракни қизининг сепига асрашни ёқтирадиган ширинқишлоқликлар сандиққа сиғмайди деб, яқингачаям енгил автомашина олишмас эди.
* * *
Олтиариқда асосан уч нарсадан мўмайроқ фойда кўрадилар – маҳсулот етиштириб сотишдан, ёввойи ўрдакларни отишдан, меҳмонга бориб ётишдан.
* * *
Олтиариқликлар асосан уч нарсадан кўпроқ зиён кўрадилар – экинга тушган ширадан, қарзини узмайдиган жўрадан, меҳмонга келган «хўра»дан.
* * *
Касалхонада даволанаётган Одил акага дўхтир бундан буён спиртли ичимликларга яқин йўламасликни тайинлабди. Одил аканинг бу гапдан капалаги учиб: «Нима-а? Умуман ичмаслигим керакми?» – дея наъра тортган экан, унинг овчиликка ҳавасмандлигини яхши билган дўхтир: «Жуда қўмсаб қолсангиз, ана борингки, овга чиққан пайтда оз-моз ичишингиз мумкин», деб сал ён берибди.
Одил ака касалхонадан чиққач, шаробхўрликни яна кунига давом эттираверибди. Бироқ, аввалгидан фарқи шуки, энди у уйда ҳам, меҳмондорчиликда ҳам елкага милтиқ тақиб ўтириб ичадиган бўлибди.
* * *
Олтиариқликларнинг ёқтирадигани – кўтарамачи харидор, овқат танламайдиган мардикор, томорқа берадиган амалдор.
* * *
Олтиариқликларнинг хушламайдигани – туруп экилмаган бўш майдон, бодрингпояга кирган ҳайвон, узумнинг яшиклари тахланмаган айвон.
* * *
Ардоқли шоиримиз Эркин Воҳидов ноиб сифатида Олтиариқдаги бир учрашувга келганида, сайловчилардан бири маҳаллада ичимлик суви масаласи яхши эмаслигидан шикоят қилди. Эркин ака «сизларда умуман сув йўқми», деса, «борликка бор-у…» деб, «қувур керакми» деса, «қувур етарлику-я…» деб мужмал-мужмал жавоб қайтара бошлади. Тоқати тоқ бўлган Эркин ака: «Дадил гапираверинг, ё бирон-бир ташаббусингизга кимдир тўсқинлик қиляптими», деб сўраган эди, арзгўй: «Бизни-ку биров «кишт» дегани йўғ-у, ишни барибир у ёққаям, бу ёққаям силжитолмай турибмиз-да», дея яна дудмалланди.
Бу гапдан кейин, шахматнинг ашаддий мухлиси бўлган Эркин ака енгил нафас олиб, деди:
– Мана энди тушундим. Пот вазиятга тушиб қолдим демайсизми, азизим.
* * *
Шакарқишлоқ аҳолисининг кўпчилигини пучуқлар ташкил этгани учун, бу ўрамда бурундор кимсаларга алоҳида эҳтиром билан қарашади. Бошқа ерлардаги кирачи транспортларда ёши катталарни ҳурматлаш лозимлиги уқтирилса, Шакарқишлоқдаги автобусларнинг ичига «Бурни катталарга жой беринг!» деб ёзиб қўйилган.
* * *
Ширинқишлоқ аҳлининг аксарияти эса, бўйчан-бўйчан кишилардир. Шу боис, Тиркаш пакана кўчага чиқса, тепасига тахтача қоқилган таёқни баланд кўтариб юраркан. Тахтачага бундоқ сўзлар битилган экан: «Хўшшайма! Пастдаям одам бор!»
* * *
Олтиариқ бодринг ва турупдан ташқари новвоттаъм узумлари билан ҳам донг таратган.
Абдулла қизиқ енгил машинасига ўн яшик узум босиб, Марғилон бозорига олиб борибди. Кўпга таниқли бўлгани учун гоҳ униси, гоҳ буниси қучоқ очиб келиб, у билан қуюқ кўришаверибди. Бунақа харидорлардан пул олишга кимнинг ҳам бети чидарди, ўн яшик узумдан тўққиз яшиғи «қадрдон»ларни сийлашга кетибди. Ёнидаги олмафуруш: «Худо берган йигитсиз-да, қаерга борманг, ҳурматдасиз», деса, Абдулла қизиқ лоҳас жавоб қилибди:
– Ҳа, ҳурмат қиладиганларнинг кўплиги катта бахт… агар узум сотмаётган бўлсанг.
* * *
Олтиариқликлар меҳмон келса, ҳатто, жонларини беришади… лекин, бодринг уруғини эмас.
* * *
Олтиариқлик оталар ўғилларига шундай насиҳат қилишади: «Дўстингни сотма! Аммо, туруп дўст эмас».
* * *
Машҳур тадбиркор Ҳокимназарбек ёшлигида хусусий «КамАЗ»ига мева босибди-да, Мирзарасул билан Азизбекни ёнига ўтиргизиб, Россияга йўл олибди. Эртаси куни тунда яйдоқ чўлдан кетиб боришаётса, машинанинг чап ёнидан нимадир зувиллаганича қувиб ўтиб, қоронғида кўздан ғойиб бўлибди. «Ух! Тулки-ку!»– дебди Мирзарасул. «Тулки бунақа тез чополмайди, бўри бу», деб эътироз билдирибди Азизбек. Ҳокимназар эса, машинани шошмасдан тўхтатиб, дебди:
– Орқадаги жуфт балонлардан биттаси чиқиб, олдимизга ўтиб кетди. Қани, тушиб ғилдиракни қидиринглар.
Шакарқишлоқлик дурадгор семиз хотинини рандалашга уриниб кўрган экан.
* * *
Ширинқишлоқлик сартарош бичиқчи қўшнисининг ўзигамас, ўткир қайчисига ошиқ бўлиб уйланган экан.
* * *
Хонқизлик Ҳошим танбур полосонлик Мамадали ғижжакни меҳмонга чақирибди. Ўтиришда буниси танбурни, униси ғижжакни турли ривоятлар асосида кўпиртиб мақташга тушибди. Иттифоқо, шу даврада Абдулла қассоб ҳам ўтирган экан. Унинг Аъзамбой деган ўғли армиядан гитара чалишни ўрганиб келиб, қўшниларни кўп бесаранжом қилганини қисқача айтиб ўтгач, кўз юмиб тебранганича дебди:
– Оҳ,оҳ,оҳ! Мен сизларга айтсам, азизлар, аямай деворга урилса, гитарадан ҳам ниҳоятда ширали овоз чиқаркан.
– Шакарқишлоқ билан Ширинқишлоқ қаерда?
– Шакарқишлоқ ариқнинг суви камая бориб, бирдан дарёга айланадиган жойда. Ширинқишлоқ эса, ёруғлик Ойнинг орқа томонидан тушадиган нуқтага жойлашган.
* * *
– Шакарқишлоқ билан Ширинқишлоқнинг рамзий байроқлари қанақа?
– Шакарқишлоқники оқ, Ширинқишлоқники оппоқ.
* * *
Раҳмон аканинг оғзидан сигарет ариганини кўриш ҳали ҳеч кимга насиб этмаган. Исмининг ортига «сигарет» лақаби қўшиб айтиладиган зот Олтиариқ бўйича битталигидан Полосон аҳли ғурурланиб юради.
Айтишларича, у ухлаган чоғда, хуморбосдига ис олиб туриш учун, сигарети сўнган муштукни тишлаб ётаркан. Сартарош унинг ўнг юзидаги соқолни қираётганида, сигаретни оғзининг чап томонига олиб тураркан. Ҳаммомга тушса, оғзидаги сигаретни ҳўл қилмаслик учун фақат жағидан пастини ювар экан…
Бир куни Раҳмон-сигарет томорқасидаги баланд ёнғоқнинг устига чиқиб мева қоқишни бошлабди-ю, туйқус оёғи тойиб, гурсиллаганича ерга йиқилибди. Уйдагилар югуриб боришса, иланғижон аҳволда ётган одам лаб орасидаги ўчиқ сигаретни бир-икки тортиб кўриб: «Гугурт чақворингла-а-р», дермиш.
* * *
Олтиариқликларни қувонтирадигани – тўйда кийдирилган чопон, қўйларини бозорда ўтмайдиган бодрингни олиб боқадиган чўпон, эрига туруп опкелишни тайинлайдиган жувон.
* * *
Олтиариқликларни аччиғлантирадигани – тиш ўтмайдиган бодом, ошга туруп қўшиб емайдиган одам, бодринг бозорига яқин йўламайдиган мадам.
* * *
Довруқли ишбилармон Ҳокимназарбек футболнинг ашаддий ишқибози, ўзи қойилмақом ҳужумчилардан. Полосон қишлоғига ўз маблағи ҳисобидан ҳашаматли стадион ҳам қуриб берди.
Бир куни қарасам, қишлоқ командасининг ўйновчи тренери Тилламат оқсаб юрибди. Сабабини сўраган эдим, кеча беш ярим тайм футбол ўйнаб, оёғимда оёқ қолмади, деди. Футбол дегани икки тайм ўйналарди шекилли, десам, у қовоқ уйганича жавоб қилди:
– Бошқа жойларда шунақа. Бизда то Ҳокимназар гол урмагунча ўйин тугамайди…
* * *
Кун ортиқча қизиб кетса, шакарқишлоқликлар катта гулхан ёқиб, тутуннинг соясида ўтиришади.
* * *
Ширинқишлоқликлар ёмғирда ташқарига чиқмоқчи бўлса, бошларига элак ёпиб олишади.
* * *
Абдубанноб Охунжоний ошнаси Одил Бобоийнинг уйига борса, қовоқ-тумшуғи осилиб ўтирганмиш. Боисини сўраган экан, Одил ака: «Уришқоқ даканг хўрозим тўсатдан ўлиб қолди», деб мунгланибди. Ҳозир келаман, деб чиқиб кетган Абдубанноб ака бирпасдан сўнг йигирматача одамни ортидан эргаштириб қайтибди. Уй эгасининг энсаси қотиб: «Булар ким?» – деб сўраса, Абдубанноб ака шундай изоҳ берибди:
– Буниси мулла, буниси ювғичи, буниси гўрков, қолганлари жанозачилар…
* * *
Шакарқишлоқдаги мактабнинг «Тирик бурчак»ка ажратилган хонасида якшанба кунлари ғозлару товуқлар, қўйлару эчкилар сотилар эмиш.
* * *
Ширинқишлоқдаги муҳташам бино пештоқига: «Беморлар учун ўзига-ўзи хизмат кўрсатиш касалхонаси» деб ёзиб қўйилган дейишади.
* * *
Тошқўрғонлик Аливойни оғайнилари европачалаштириб, «Эдик» деб чақиришади. Бу чалкашликдан таажжубланиб: «Нега Алик эмас, Эдик?»– деб сўрасангиз, қитмир улфатлари илжайганларича жўр бўлиб жавоб қиладилар:
– Лақаби «эшак»-да!
* * *
Олтиариқда энг кўп учрайдигани – туруп сотаётган Аваз, узум ташиётган «Дамас», бодринг юкланган «КамАЗ».
* * *
Олтиариқда энг кам учрайдигани – хурмони чўқиб кўрмаган жўжа, чети сўритоксиз кўча, ҳажга бормаган хўжа.
* * *
Шакарқишлоқлик ширинқишлоқликни саволга тутибди:
– Ҳа, қаёқдан?
– Бозордан. Сигиримни сотиб, манави иккита эшакни олдим.
– Эшакларни нима қиласан?
– Уларда сигиримга даладан хашак ташийман.
– Ийе! Сигиримни сотдим деяпсан-ку?
– Бир қишга етадиган хашакни тўплаволай, кейин эшакларни сотиб, яна сигир олавераман-да, акаси бўйидан.
* * *
Олтиариқда энг қадрланадигани – оиланинг улуғи, бодрингнинг уруғи, сандиқдаги «қуруғи».
* * *
Олтиариқда энг қадрсизи – чўлнинг сувсиз ариғи, бодрингларнинг сариғи, ҳамёнларнинг «ориғи».
* * *
Бозор Эгам икки гапга уч сўкиш қўшиб ишлатадиган киши бўлгани учун «қантовуз» (қанд оғиз) деган лақаб орттирган эди.
Йигитлигида ота-онаси бир қизга «оқ кийиб», фотиҳа тўйига ҳозирлик кўришаётганида, бўлажак келиннинг қариндоши уни йўлда тўхтатиб: «Эшитишимча, оғзингиз пешароқ эмиш, укам. Энди сал эпақага келинг, тили ёмон эркакка хотин чидамайди», деб насиҳат қилибди. Шунда Бозор-қантовуз ўзини зўр бериб оқлашга тушибди:
– Тўғри, бўш қўйилса, бу онангни эмгур тил одамни пашшанинг чотидан ўтказиб, бурганинг липпасидан чиқаради. Локин, бизда бунақа хунаса одат йўқ… Ўзи мени сизга қайси энағар ёмонлади?
* * *
Шакарқишлоқлик болалар боларини тутиб, қассобга олиб боришади – шуни сўйиб беринг, гўшти сизга, асали бизга, деб.
* * *
Ширинқишлоқлик қизалоқлар овчига ялинишади – бу сафар бизга балдоқ отиб келинг, деб.
* * *
Шоир Шуҳрат оға депутатликка номзод бўлиб Олтиариқдаги сайловчилар билан учрашувга борганида, туман газетида гоҳ тўрт-беш қатор хабари, гоҳ «замонабоп тўртлик»лари босилиб турадиган бир зот унга шеърий дафтарини тутқазиб, «камтарона» сўз қотибди:
– Мени биров мавлоно Асқад Мухторга қиёсласа, биров мавлоно Мақсуд Шайхзодага ўхшатади. Шеърларимга кўз ташлаб, шу масалага ўзлари ойдинлик киритиб берсалар деганидим.
Шуҳрат оға дафтарнинг айрим жойларига кўз югуртиб чиққач, мулойим тарзда пичинг қилибди:
– Жудаям ўзига хос шоир экансиз, тақсир. Ёзганларингизни ўқиб, сизни мавлоноларнинг бирортасигаям ўхшатмадим.
* * *
Бир шакарқишлоқлик «қўшнимнинг буқаси ғаркўз», деб сигирининг юзига чиммат тутиб қўйган экан.
* * *
Бир ширинқишлоқлик янги туғилган хўтикчасига «Туғилиш гувоҳномаси» олмоқчи бўлиб, тегишли маҳкамага борган экан.
* * *
Қўшнимиз Тўравой тоға ҳалол, ҳақиқатчи, айни чоғда, чўрткесар, сўзи қўпол киши эди. Ўзидан каттароқларни ҳисобга олмаганда, ҳаммани бирдек сенсирарди.
Тўравой тоға колхозда бригадирлигида унинг қўлида кўп вақт ишлаган Ҳусанбой-туядан шундай бир таърифни эшитган эдим:
– Тўравой ака тушмагур одамлар ишлаётган жойга бориб қолса, «ҳорманглар» десам ҳам сизлаганга ўтиши мумкин деб, «ҳорма ҳамманг», дер эди.
* * *
Олтиариқликлар бошқа жойлардан келин олмасликка уринишади – бодринг ўстиришни билмайди, деб.
* * *
Олтиариқликлар четга қиз узатмасликка тиришадилар – эртанги бодринг етиштириш сирлари бошқа жойларгаям тарқалмасин, деб.
* * *
Олтиариқни энг узоқ муддат бошқарганлар қаторида турувчи Нўъмонжон ака қўл остидаги ходимларидан бири хотини билан ажрашмоқчи бўлаётганини эшитиб, уни қаттиқ тергаб берибди. Юраги така-пука бўлган ходим: «Очиғини айтсам, хотинни бутунлай қўйвориш ниятим йўқ, у лаънатига билдирмасдан бошқаси билан шунчаки никоҳдан ўтиб, тинчроқ яшасаммикин девдим», дея чучмалланибди.
– Калта ўйлама, каллаварам! – деб жеркибди Нўмонжон ака. – Битта бодрингчи эркакка иккита бодрингхўр хотин кўплик қилади.
Бу танбеҳ ғирт олтиариқча бўлгани боис, хомтама «куёвтўра» ўша заҳотиёқ ниятидан қайтган экан.
* * *
– Олтиариқликлар асосан нима билан шуғулланишади?
– Сувни семиртириб, ёзда бодринг, қишда туруп деб сотишади.
* * *
– Олтиариқда нега йўлбарслар яшамайди?
– Бодрингни чумчуқдан қўришни ҳозирча мушуклар бемалол эплаб туришибди.
* * *
Саид Аҳмад домла олтиариқлик Маматожи тоға билан жуда қалин эди. Бир гал Олтиариққа борганида, Маматожи тоға сафарда юргани боис, ўғли Қодиржон аканикида меҳмон бўлди.
Ўтиришдагилардан бири қайсидир ҳасадгўй, иғвогар кимса ҳақида гапириб: «Бунақа одамларни итдай калтаклаб, эсини киритиш керакмикин», деб ғижинди. Қодиржон аканинг турли хайрияларга тез-тез бош қўшиб туриши, кўпгина савобли ишларга ҳомийлик қилиб келаётганини яхши билган Саид Аҳмад домла ўша куюнчак йигитга қараб деди:
– Айтаётган одамингизни ўзингиз дўппослаб қўяқолинг, иним. Ана, Қодиржон ҳомий бўлади.
* * *
– Шакарқишлоқ ўз кинохонаси борми?
– Дўқивой тажанг хотинини қувиб келиб, қишлоқнинг қаерда тутса, ўша ер кинохона.
* * *
– қаҳвахона Ширинқишлоқнинг қайси тарафида?
– ўлжа пиённинг «масканим майхонада» деган хиргойиси қаёқдан эшитилса, ўша ёқда.
* * *
Мозортагилик Абдураҳмон гўрков жуда қизиқ киши эди. қишлоқда соатига битта ўлик чиқаётгандек, доимо шошиб юрарди. Совуқ ҳазиллари турли гурунгларда ҳануз латифа бўлиб яшамоқда.
Йўлда танишлар учраб қолса, Абдураҳмон тоға апил-тапил кўришиб, иккала қўлини кўксига босганича орқага тисариларди ва шип этиб ғойиб бўлишдан олдин: «Бўпти… Кутаман!» – деб қўярди.
* * *
– Шакарқишлоқ билан Ширинқишлоқдаги аёлларнинг мусиқага ҳаваси қалай?
– Жуда баланд! Булари чирмандани «такатумғалвир» деб, улари танбурни «динғирчўмич» деб эъзозлашади.
* * *
– Эркакларнинг Шакарқишлоқ ёки Ширинқишлоқдан эканлигини қандай ажратиш мумкин?
– Нос сўрасангиз, шакарқишлоқлик ўзини карликка солиб тураверади, ширинқишлоқлик шунчаки эшитмагандек бўлиб ўтиб кетади.
* * *
Олтиариқдаги кабобчиларнинг энг тотлиқўли раҳматли Малик ака эди. Пазандалигининг сирини билмоқчи бўлганларга: «Ҳамма гап зира-зирвакни меъёрида қўшиб, гўштнинг сўлига яхшилаб сингдиришда», дерди-ю, сўзга нуқта қўярди.
Малик аканинг ичкиликка майли кучлироқ эди, масаллиғни тайёрлаб бергач, эрталабданоқ «отиб» олиб, лола-лола бўлганича бир четда сузилиб ўтираверар, қолган ишни ўспирин ўғли бажарарди. Ишгаям, гапгаям чечан бўлган ўғил эса, кўрадаги кабобни елпиётиб, ўтган-кетганга қитмирона қичқириб қўярди:
– Кепқолинг! Кабоб ҳам тайёр, дадам ҳам тайёр!
* * *
– Олтиариқдан қачон фазогир чиқади?
– Бошқа бир сайёрада туруп бозори борлиги маълум бўлганида.
* * *
– Олтиариқ Ўзбекистоннинг пойтахти бўлиши мумкинми?
– Бу қисман бор гап. Бодринг пишгунча Олтиариқ Фарғона вилоятига бўйсунади. Бодринг пишгандан кейин, бутун республика Олтиариққа қараб қолади.
* * *
Олтиариқликни саволга тутишибди:
– Турупни етиштириш осонроқми, бодрингними?
Олтиариқлик сирли сузилиб, жавоб қилибди:
– Юк ортилган туядан «барханда тепага чиқиш осонми, пастга тушишми», деб сўрашибди. Шунда туя «тепага чиқишниям энасини ўпай, пастга тушишниям», деган экан. Ҳм… мана шунақа…
8 yanvar` (hujjat bo’yicha 25 yanvarda) — O’zbekiston xalq shoiri Anvar Obidjon tavallud topgan kun.
KO’NGILNING MAYLI
ICHKI TARBIYAMIZGA BOG’LIQ
O’zbekiston xalq shoiri Anvar Obidjon bilan suhbat
— Anvar aka, siz ko’p qirrali ijodkorlardansiz. Nasrda, nazmda, dramaturgiyada, kino sohasida bolalar va kattalar uchun birday yozib kelayapsiz. Turli janrlarda qalam tebratishingizning asosiy sababi nimada?
— Ijod olamiga qadam bosibmanki, ko’nglimning quliga aylanib, bor inon-ixtiyorimni deyarli uning qo’liga topshirib qo’yganman. Shu-shu, uning izmidan chiqolmayman, «Ke, oshna, manavi narsani yozaylik», dedimi, miq etmasdan itoat qilaman, u shivirlayveradi, men shosha-pisha qog’ozga tushiraveraman.
— Xalqimizda «ko’ngilning ko’chasiga kirish» degan tagdor ibora bor. Agar ko’ngilni ong boshqarib turmasa…
— Sha’mangizni tushundim. Birinchidan, ko’ngil nimalarni istashi egasining xulq-atvoriga bog’liq. Oilada ko’rgan tarbiyasiga, dunyoqarashiga, saviyasining darajasiga bog’liq. Ya’ni, ko’ngil ko’pincha egasining fe’lidan kelib chiqib xohish bildiradi, nelargadir talpinadi. Ko’ngilni bolani tarbiyalagandek tarbiyalab, keyin hayotda imkon qadar o’z holiga qo’yib bergan tuzuk. Ikkinchidan, ko’ngilning mayliga qarab bitilgan asar, adib keyinchalik hovrini bosib olgach, aqlga suyanilgan holda tahlil va tahrir qilinadi.
— Menimcha, bolalar adibi va hajvchi sifatida baribir ko’proq e’tibor qozongansiz. Ayniqsa, bolalarga atalgan she’rlaringiz g’uborsiz kulgiga boyligi, mazmuni chuqurligi bilan alohida ajralib turadi. Buning siri nimada?
— Buning siri tezkor va o’zgaruvchan zamonadan ortda qolmaslikka intilishda bo’lsa kerak. Odamzotning, jumladan, bolakaylarning fe’li, orzu-istaklari zamona bilan ohangdoshlikda o’zgarib boraveradi. Taraqqiyotning asosiy omili — yangilanish. Men eski an’anaviyliklarning eng go’zal qirralariga tayangan, ularni hurmatlagan holda, bolalar she’riyatiga ko’proq yangi havo qo’shish tarafdorlaridan biriman.
— Bir qator adabiyotshunoslar bolalar adabiyotiga kurashchanlikni olib kirishdagi xizmatlaringizni aloqida ta’kidlab kelishadi. Jumladan, munaqqid Mahmud Sattorov o’tgan asrning 80-yillari oxirida yaratilgan «Dahshatli Meshpolvon» asaringizni «qaram davlatning bolalariga tarqatilgan ozodlik varaqalari», deb baholagan edi. Kulgi asosiga qurilgan asarda yurt mustaqilligi, xalq erkini ulug’lashdek nihoyatda jiddiy masalalarni ko’tarish ijodkorga ma’lum bir qiyinchilik tug’dirmaydimi ?
— Talonchilar sizni tunab ketishgani to’g’risidagi gapni o’zgalarga hazil-huzul tarzda ham, yig’lab turib ham aytishingnz mumkin. Shunga o’xshab, har qanday fojiani mutoyibaga yo’yib ifoda etsa bo’ladi. Faqat qay joyda, qay xolatda qanday gapirishni joy-joyiga qo’ya bilmoq, me’yoriga qat’iy amal qilmoq lozim.
Adib o’z asarini o’quvchiga ma’naviy taom sifatida taqdim etadi. Taom keragidan ko’proq quyuqlashsa ham, suyuqlashsa ham, iste’molchnning ixlosini qaytaradi.
— Meshpolvopning qiyofasini yaratishda o’zingizda Migel` de Servantesning «Lamanchlik Don Kixotdan sal bo’lsa ta’sirlinishni sezmaganmisiz, mabodo?
— Meshpolvonning oldi-qochdi narsalar bilan qurollanib, jangga otlanishini nazarda tutayapsiz, shekilli. Siz, yoshlar G’arb adabiyotini bizlar havas qiladigan darajada ko’p o’qigansiz. Bizning avlodimiz vakillarining aksariyati esa, asosan, Sharq adabiyoti durdonalarini, xalq og’zaki ijodiga oid kitoblarni titkilab ulg’aygan. Bolaligimdan, ayniqsa, ertak kitoblarni ko’p o’qirdim, «O’zbek xalq dostonlari» turkumidan chop etilgan o’nlab dostonlarni ikki-uch martadan mutolaa qilib chiqqanman. G’aroyib tarzda qurollangan dovdirfe’l jangarilar deysizmi, sochiqda beshta pashshani urib o’ldirib, qozidan «bir urishda beshtasini o’ldirgan pahlavon» deb hujjat muhrlatib olgan maqtanchoqlar deysizmi, ajdarni dog’da qoldiruvchi ochofatlaru to’xtatmasdan qirq yolg’onni to’qib tashlagan ustasifarang lofchilar deysizmi, o’zimizning doston va ertaklarimizda tiqilib yotibdi. Birgina Meshpolvonda emas, boshqa asarlarimda ham shularning ta’siri borligi aniq. Shu yerda bir narsani qayd etib o’tmoqchiman: G’arb adabiyoti o’z davrida Sharqning o’ta boy, o’ta jozibador adabiyoti ta’sirida rivojlangan va aksincha, ulardagi ko’pgina mumtoz asarlarda bizdan yuqqanlik sezilsa, buning aslo taajjublanadigan joyi yo’q.
— Bolalarga atalgan qissalaringiz asosida «Tilsimoy g’aroyib qizaloq», «Dahshatli Meshpolvon» fil`mlari suratgga olindi. Ulardan ko’nglingiz to’ldimi?
— Bu kinolarni yaratganlardan juda minnatdorman, astoydil ter to’kib xizmat qilishdi. Lekin fil`mning yaxshi chiqishi uchun tirishqoqlik ko’rsatishning o’zi kamlik qilar ekan. Ba’zi rejissyor va aktyorlarda milliylik tuyg’usi sustligi, saviyasi sayozroqligidan ko’z yummagan holda aytib o’tmoq joizki, suratga olish uchun keragidan ancha kam muddat belgilanishi kabilar ishning sifatiga katta salbiy ta’sir ko’rsatishini o’zim kuzatib bildim. Masalan, kino tasmasi juda qimmat turarkan. Shu bois, Meshpolvonni suratga olishda kinoning belgilangan minutiga nisbatan faqat o’n besh foiz ko’p tasma ishlatishga ruxsat berildi. Bu — kinodagi ko’rinishlarni loaqal ikki marta qayta suratga tushirib, ulardan maqbulrog’ini tanlab olishga imkon yo’q degani. Ayniqsa, bolalar bilan ishlaganda, xolatdan chiqnb ketish, so’zda adashuvlar ko’p yuz beradi, gohida uch-to’rt martagacha qayta suratga olmasdan turib, ko’ngildagidek natijaga erishib bo’lmaydi. Asarlarimga ishlangan fil`mlardan ko’nglim to’ldi deyolmasligimni shular bilan izohlash mumkin.
— Ko’p qismli «Qaytmas» telefil`mi haqida matbuotda dam ijobiy, dam salbiy fikrlar bildirildi. Ularni qanday qabul qildingiz?
— Fikr tosh shaklidami, gul shaklidami, sizga qarab otilgan ekan, ularga tamoman befarq qarash qiyin. Bu fil`mni zo’r deyolmayman, lekin zamirida yotgan niyat yaxshi. Imkon qadar o’zbekona qilishga, ibodan uzoqlashmaslikka intildik. Ijroda soxtaliklar, quruqliklar ko’pligi, voqealar rivojida ortiqcha tafsilotlar mavjudligi borasidagi fikrlarga qo’shilaman. Lekin, atroflicha o’rganilmasdan aytilgan tanqidlar ham bor. Masalan, tomoshabinlar saviyasini o’stirishga katta xizmat qilmaydigan bunday fil`mlar uchun davlatning qancha mablag’i behuda sarflanayotgani haqida ham gaplar bo’ldi. «Qaytmas» Alisher Navoiy nomidagi san’at saroyida ikki oy namoyish etildi. Oddiy tomoshabin o’z dididan kelib chiqib, xohlagan fikrini aytishi mumkin, ammo ko’pchilikning fikrini ifodalovchi jurnalist biror narsani har tomonlama o’rganib chiqib, so’ng gapirgani ma’qul.
O’zbek kinochiligi istiqloldan keyin yangicha bir jarayonni boshdan kechirmoqda, ilk qadamlar doimo qiyin kechadi. Kinoshunoslar ham, jurnalistlar ham shuni to’g’ri anglagan holda, bu sohadagi har bir yangilikka keng va chuqur nazar tashlab fikr yuritmoqlari joiz. Ozgina keng, ozgina teranroq qaray olsak, «Charxpalak», «Shaytanat», «Ko’ngil ko’chalari», «Xurshida», «Bog’» yanglig’ ko’p qismli telefil`mlarimiz ma’lum toifadagi tomoshabinlarni yo’ldosh orqali uzatilayotgan xorijiy telekanallarga tamoman mixlanib qolishlikdan asrash maqsadida ortiqcha hayosizliklardan tozalangan holda o’zbekchalashtirib ko’rsatilayotgan chet el teleseriallaridan ming marta iffatliroq va foydaliroqdir. Davlatning mablag’iga ko’z tikib o’tirmay, xorijda odat tusiga kirganidek, boy homiylar ko’magida sirayam shoshmasdan, hech nimaga zoriqmasdan yaratiladigan kinolarimiz olamga tanila boshlaydigan davrlar uzoq emas. Sabrliroq bo’lsak, niyatni yaxshi qilsak, son ko’paygani sayin sifat ham asta-sekin oshib boraveradi.
— Nazarimda, latifago’ylik ham o’ziga xos bir san’at. «Oltiariq hangomalari» kitobingizdagi ichakuzdi qatralar ohang va uslub jihatidan behad o’ziga xosligi, voqeliklarga o’zbekona yondashish kuchliligi o’quvchini o’ziga tezda rom qiladi. Oltiariqliklar chindan ham shunaqa qiziq odamlarmi?
— Said Ahmad domla bu kitob haqida yozgan makolasida o’zbeklar azaldan juda serzavq xalq ekanligini, bunday quvnoq odamlarni bitga Oltiariqdan emas, yurtimizning har bir qishlog’idan istagancha topish mumkinligini, faqat ularni mashhur qiladigan mahalliy qalamkashlar taqchilligini haqli ravishda ta’kidlab o’tganlar. Shu gapga tayanib aytganda, men xalqimizning har qanday og’irliklarni hazil-huzullar bilan yengib o’ta olish qudratini o’z tumandoshlarim misolida ko’rsatib berishga urindim, xolos.
— Kitobdagi voqealarning hammasi rostdan ham bo’lgan ishlarmi?
— Bu savolni ko’p berishadi. Hangomalardagi ishlarning asosiy qismi rost. Ba’zi bir to’qimalari ham Oltiariqdan tashqarida chinga aylanib bo’ldi.
— Anvar aka, hajvning mezoni nima?
— Oddiy kimsalarning chapani tiliga yaqinlik, fe’l-atvorlardagi ajabtovurliklarni bo’rttirilgan taqlidchilik shaklida namoyishlash.
— Bir mahallar ko’p davralarni qah-qahaga to’ldirib kelgan Usta Gulmat negadir anchadan beri ko’rinmay qoldi. O’rniga uning g’azalxon chevarasi Kulkuliy paydo bo’ldi…
— Gulmatning talay g’azallarida eski tuzumdagi bedodliklarni mazaxlash ustun turardi. Yurtimiz mustaqil bo’lgach, Gulmat ham o’z vazifasini o’tab bo’lgandek tuyuldi menga. Yangi zamon kulgisini uning kenja avlodlari qiyomiga yetkazgani durust, shekilli.
— Shu so’zingizdan kelib chiqsak, Muqimiy, Maxmur, Zavqiy, keyinroq Abdulla Qahhor, G’afur G’ulom singari allomalarimiz milliy hajvchiligimiz dovrug’ini ko’kka ko’tarishdi. Said Ahmad,
Ne’mat Aminov, Xudoyberdi To’xtaboevlar bu an’anani katta muvaffaqiyatlar bilan davom ettirishdi. Yangi zamon hajviyotini yuksaltirishga qodir avlod yuzaga kelayaptimi?
— Hamma sohada ham goh yuksalish, goh sustlashuv bo’lib turadi. Hajvchiligimizda bir muddat sustlik hukm surgandek bo’ldi. Menimcha, keyingi bir-ikki yil ichida bu janr yana tobora jonlanib bormohda. Said Anvar, Ilhom Zoyir kabi yoshlar faollashib, yaxshi-yaxshi chiqishlar qilishmoqda. O’zi hajvchilar azaldan tanqis bo’lishgan, hozir ham ko’p emas. Borlaridan umid qilib, ko’ngillarini ko’tarib tursak, kulgili asarlarning eng zo’rlari endi paydo bo’lsa, ajabmas.
— -Suhbatimiz nihoyasida kitobsevar mushtariylarga tilaklaringiz…
— Kitobdan ishonchliroq do’st, jaholatdan xavfliroq dushman yo’q. Barcha mushtariylarning, ayniqsa, o’z farzandini binoyidek tarbiyalab, ularning rohatini ko’rish orzusida yashab yurgan muhtaram beklaru bekalarimizga kitoblarga yanada yaqinroq bo’lishlarini, bor ezgu orzu-havaslari ro’yobga chiqishini tilab holaman. Iloyim, topganlari yaxshilikka buyursin!
Manba: «Bekajon», 2005 yil, 74-son
Anvar OBIDJON
OLIARIQ HANGOMALARIDAN
Oltiariqda o‘ta ajabtovur hulq-atvorli kishilari bilan mashhur bo‘lgan ikkita qishloq bor. Biz ularni shu qadar sevib-e’zozlaymizki, o‘z nomlari chetda qolib, birini Shakarqishloqqa, ikkinchisini Shirinqishloqqa aylantirib yuborganmiz.
* * *
Shakarqishloq chegarasini kesib o‘tuvchi sershag‘al yo‘lning chetiga: «STOP! OYOQ ARTIB KIRILSIN!» – deb yozib qo‘yilgan.
* * *
Shirinqishloqning chegarasida esa: «QISHLOQQA KIRAYOTIB, ESHAGINGNI YUVINTIRIB OL», degan ogohlantiruv taxtasiga duch kelasiz.
* * *
Shakarqishloqlik O‘rozmat o‘ng bilagini doim pashshaxonadan tashqariga chiqarib uxlarkan – chivin chaqib, kaftimni qichishtirsa, ertaga qo‘limga pul tushadi, deb.
* * *
Shirinqishloqlik G‘ildirmat oy-kuni yaqinlashib qolgan bo‘g‘oz sigirini shahar tug‘uruqxonasiga yetaklab borgan ekan.
* * *
Qishloqdoshimiz Mamasodiq-yuvg‘ichi eng mashhur g‘assollardan bo‘lib, ko‘rimli qad-qomati, yoqimli chehrasi, pokiza kiyinishi bilan yodimizda qolgan.
U birov bilan so‘rashganda, chiroyli jilmayib turib, muloyim tovushda ahvol surishtirishga tushar, totli duolar aytib xayrlashar edi. Agar biron-bir olifta unga pisandsiz qo‘l uzatgudek bo‘lsa, to‘satdan avzoyi buzilar, ovozi ham dag‘allashar va ko‘zini sovuq chaqnatganicha, kinoyali iljayib derdi:
– Yo… cho‘milamizmi?
* * *
Oynai jahon yangi rusum bo‘lgan chog‘larda shakarqishloqliklar antennani uy ichiga o‘rnatib, televizorni tomdagi baland yog‘och ustunga osib qo‘yishgan ekan.
* * *
Hatto otashkurakni qizining sepiga asrashni yoqtiradigan shirinqishloqliklar sandiqqa sig‘maydi deb, yaqingachayam yengil avtomashina olishmas edi.
* * *
Oltiariqda asosan uch narsadan mo‘mayroq foyda ko‘radilar – mahsulot yetishtirib sotishdan, yovvoyi o‘rdaklarni otishdan, mehmonga borib yotishdan.
* * *
Oltiariqliklar asosan uch narsadan ko‘proq ziyon ko‘radilar – ekinga tushgan shiradan, qarzini uzmaydigan jo‘radan, mehmonga kelgan «xo‘ra»dan.
* * *
Kasalxonada davolanayotgan Odil akaga do‘xtir bundan buyon spirtli ichimliklarga yaqin yo‘lamaslikni tayinlabdi. Odil akaning bu gapdan kapalagi uchib: «Nima-a? Umuman ichmasligim kerakmi?» – deya na’ra tortgan ekan, uning ovchilikka havasmandligini yaxshi bilgan do‘xtir: «Juda qo‘msab qolsangiz, ana boringki, ovga chiqqan paytda oz-moz ichishingiz mumkin», deb sal yon beribdi.
Odil aka kasalxonadan chiqqach, sharobxo‘rlikni yana kuniga davom ettiraveribdi. Biroq, avvalgidan farqi shuki, endi u uyda ham, mehmondorchilikda ham yelkaga miltiq taqib o‘tirib ichadigan bo‘libdi.
* * *
Oltiariqliklarning yoqtiradigani – ko‘taramachi xaridor, ovqat tanlamaydigan mardikor, tomorqa beradigan amaldor.
* * *
Oltiariqliklarning xushlamaydigani – turup ekilmagan bo‘sh maydon, bodringpoyaga kirgan hayvon, uzumning yashiklari taxlanmagan ayvon.
* * *
Ardoqli shoirimiz Erkin Vohidov noib sifatida Oltiariqdagi bir uchrashuvga kelganida, saylovchilardan biri mahallada ichimlik suvi masalasi yaxshi emasligidan shikoyat qildi. Erkin aka «sizlarda umuman suv yo‘qmi», desa, «borlikka bor-u…» deb, «quvur kerakmi» desa, «quvur yetarliku-ya…» deb mujmal-mujmal javob qaytara boshladi. Toqati toq bo‘lgan Erkin aka: «Dadil gapiravering, yo biron-bir tashabbusingizga kimdir to‘sqinlik qilyaptimi», deb so‘ragan edi, arzgo‘y: «Bizni-ku birov «kisht» degani yo‘g‘-u, ishni baribir u yoqqayam, bu yoqqayam siljitolmay turibmiz-da», deya yana dudmallandi.
Bu gapdan keyin, shaxmatning ashaddiy muxlisi bo‘lgan Erkin aka yengil nafas olib, dedi:
– Mana endi tushundim. Pot vaziyatga tushib qoldim demaysizmi, azizim.
* * *
Shakarqishloq aholisining ko‘pchiligini puchuqlar tashkil etgani uchun, bu o‘ramda burundor kimsalarga alohida ehtirom bilan qarashadi. Boshqa yerlardagi kirachi transportlarda yoshi kattalarni hurmatlash lozimligi uqtirilsa, Shakarqishloqdagi avtobuslarning ichiga «Burni kattalarga joy bering!» deb yozib qo‘yilgan.
* * *
Shirinqishloq ahlining aksariyati esa, bo‘ychan-bo‘ychan kishilardir. Shu bois, Tirkash pakana ko‘chaga chiqsa, tepasiga taxtacha qoqilgan tayoqni baland ko‘tarib yurarkan. Taxtachaga bundoq so‘zlar bitilgan ekan: «Xo‘shshayma! Pastdayam odam bor!»
* * *
Oltiariq bodring va turupdan tashqari novvotta’m uzumlari bilan ham dong taratgan.
Abdulla qiziq yengil mashinasiga o‘n yashik uzum bosib, Marg‘ilon bozoriga olib boribdi. Ko‘pga taniqli bo‘lgani uchun goh unisi, goh bunisi quchoq ochib kelib, u bilan quyuq ko‘rishaveribdi. Bunaqa xaridorlardan pul olishga kimning ham beti chidardi, o‘n yashik uzumdan to‘qqiz yashig‘i «qadrdon»larni siylashga ketibdi. Yonidagi olmafurush: «Xudo bergan yigitsiz-da, qaerga bormang, hurmatdasiz», desa, Abdulla qiziq lohas javob qilibdi:
– Ha, hurmat qiladiganlarning ko‘pligi katta baxt… agar uzum sotmayotgan bo‘lsang.
* * *
Oltiariqliklar mehmon kelsa, hatto, jonlarini berishadi… lekin, bodring urug‘ini emas.
* * *
Oltiariqlik otalar o‘g‘illariga shunday nasihat qilishadi: «Do‘stingni sotma! Ammo, turup do‘st emas».
* * *
Mashhur tadbirkor Hokimnazarbek yoshligida xususiy «KamAZ»iga meva bosibdi-da, Mirzarasul bilan Azizbekni yoniga o‘tirgizib, Rossiyaga yo‘l olibdi. Ertasi kuni tunda yaydoq cho‘ldan ketib borishayotsa, mashinaning chap yonidan nimadir zuvillaganicha quvib o‘tib, qorong‘ida ko‘zdan g‘oyib bo‘libdi. «Ux! Tulki-ku!»– debdi Mirzarasul. «Tulki bunaqa tez chopolmaydi, bo‘ri bu», deb e’tiroz bildiribdi Azizbek. Hokimnazar esa, mashinani shoshmasdan to‘xtatib, debdi:
– Orqadagi juft balonlardan bittasi chiqib, oldimizga o‘tib ketdi. Qani, tushib g‘ildirakni qidiringlar.
Shakarqishloqlik duradgor semiz xotinini randalashga urinib ko‘rgan ekan.
* * *
Shirinqishloqlik sartarosh bichiqchi qo‘shnisining o‘zigamas, o‘tkir qaychisiga oshiq bo‘lib uylangan ekan.
* * *
Xonqizlik Hoshim tanbur polosonlik Mamadali g‘ijjakni mehmonga chaqiribdi. O‘tirishda bunisi tanburni, unisi g‘ijjakni turli rivoyatlar asosida ko‘pirtib maqtashga tushibdi. Ittifoqo, shu davrada Abdulla qassob ham o‘tirgan ekan. Uning A’zamboy degan o‘g‘li armiyadan gitara chalishni o‘rganib kelib, qo‘shnilarni ko‘p besaranjom qilganini qisqacha aytib o‘tgach, ko‘z yumib tebranganicha debdi:
– Oh,oh,oh! Men sizlarga aytsam, azizlar, ayamay devorga urilsa, gitaradan ham nihoyatda shirali ovoz chiqarkan.
– Shakarqishloq bilan Shirinqishloq qaerda?
– Shakarqishloq ariqning suvi kamaya borib, birdan daryoga aylanadigan joyda. Shirinqishloq esa, yorug‘lik Oyning orqa tomonidan tushadigan nuqtaga joylashgan.
* * *
– Shakarqishloq bilan Shirinqishloqning ramziy bayroqlari qanaqa?
– Shakarqishloqniki oq, Shirinqishloqniki oppoq.
* * *
Rahmon akaning og‘zidan sigaret ariganini ko‘rish hali hech kimga nasib etmagan. Ismining ortiga «sigaret» laqabi qo‘shib aytiladigan zot Oltiariq bo‘yicha bittaligidan Poloson ahli g‘ururlanib yuradi.
Aytishlaricha, u uxlagan chog‘da, xumorbosdiga is olib turish uchun, sigareti so‘ngan mushtukni tishlab yotarkan. Sartarosh uning o‘ng yuzidagi soqolni qirayotganida, sigaretni og‘zining chap tomoniga olib turarkan. Hammomga tushsa, og‘zidagi sigaretni ho‘l qilmaslik uchun faqat jag‘idan pastini yuvar ekan…
Bir kuni Rahmon-sigaret tomorqasidagi baland yong‘oqning ustiga chiqib meva qoqishni boshlabdi-yu, tuyqus oyog‘i toyib, gursillaganicha yerga yiqilibdi. Uydagilar yugurib borishsa, ilang‘ijon ahvolda yotgan odam lab orasidagi o‘chiq sigaretni bir-ikki tortib ko‘rib: «Gugurt chaqvoringla-a-r», dermish.
* * *
Oltiariqliklarni quvontiradigani – to‘yda kiydirilgan chopon, qo‘ylarini bozorda o‘tmaydigan bodringni olib boqadigan cho‘pon, eriga turup opkelishni tayinlaydigan juvon.
* * *
Oltiariqliklarni achchig‘lantiradigani – tish o‘tmaydigan bodom, oshga turup qo‘shib yemaydigan odam, bodring bozoriga yaqin yo‘lamaydigan madam.
* * *
Dovruqli ishbilarmon Hokimnazarbek futbolning ashaddiy ishqibozi, o‘zi qoyilmaqom hujumchilardan. Poloson qishlog‘iga o‘z mablag‘i hisobidan hashamatli stadion ham qurib berdi.
Bir kuni qarasam, qishloq komandasining o‘ynovchi treneri Tillamat oqsab yuribdi. Sababini so‘ragan edim, kecha besh yarim taym futbol o‘ynab, oyog‘imda oyoq qolmadi, dedi. Futbol degani ikki taym o‘ynalardi shekilli, desam, u qovoq uyganicha javob qildi:
– Boshqa joylarda shunaqa. Bizda to Hokimnazar gol urmaguncha o‘yin tugamaydi…
* * *
Kun ortiqcha qizib ketsa, shakarqishloqliklar katta gulxan yoqib, tutunning soyasida o‘tirishadi.
* * *
Shirinqishloqliklar yomg‘irda tashqariga chiqmoqchi bo‘lsa, boshlariga elak yopib olishadi.
* * *
Abdubannob Oxunjoniy oshnasi Odil Boboiyning uyiga borsa, qovoq-tumshug‘i osilib o‘tirganmish. Boisini so‘ragan ekan, Odil aka: «Urishqoq dakang xo‘rozim to‘satdan o‘lib qoldi», deb munglanibdi. Hozir kelaman, deb chiqib ketgan Abdubannob aka birpasdan so‘ng yigirmatacha odamni ortidan ergashtirib qaytibdi. Uy egasining ensasi qotib: «Bular kim?» – deb so‘rasa, Abdubannob aka shunday izoh beribdi:
– Bunisi mulla, bunisi yuvg‘ichi, bunisi go‘rkov, qolganlari janozachilar…
* * *
Shakarqishloqdagi maktabning «Tirik burchak»ka ajratilgan xonasida yakshanba kunlari g‘ozlaru tovuqlar, qo‘ylaru echkilar sotilar emish.
* * *
Shirinqishloqdagi muhtasham bino peshtoqiga: «Bemorlar uchun o‘ziga-o‘zi xizmat ko‘rsatish kasalxonasi» deb yozib qo‘yilgan deyishadi.
* * *
Toshqo‘rg‘onlik Alivoyni og‘aynilari yevropachalashtirib, «Edik» deb chaqirishadi. Bu chalkashlikdan taajjublanib: «Nega Alik emas, Edik?»– deb so‘rasangiz, qitmir ulfatlari iljayganlaricha jo‘r bo‘lib javob qiladilar:
– Laqabi «eshak»-da!
* * *
Oltiariqda eng ko‘p uchraydigani – turup sotayotgan Avaz, uzum tashiyotgan «Damas», bodring yuklangan «KamAZ».
* * *
Oltiariqda eng kam uchraydigani – xurmoni cho‘qib ko‘rmagan jo‘ja, cheti so‘ritoksiz ko‘cha, hajga bormagan xo‘ja.
* * *
Shakarqishloqlik shirinqishloqlikni savolga tutibdi:
– Ha, qayoqdan?
– Bozordan. Sigirimni sotib, manavi ikkita eshakni oldim.
– Eshaklarni nima qilasan?
– Ularda sigirimga daladan xashak tashiyman.
– Iye! Sigirimni sotdim deyapsan-ku?
– Bir qishga yetadigan xashakni to‘plavolay, keyin eshaklarni sotib, yana sigir olaveraman-da, akasi bo‘yidan.
* * *
Oltiariqda eng qadrlanadigani – oilaning ulug‘i, bodringning urug‘i, sandiqdagi «qurug‘i».
* * *
Oltiariqda eng qadrsizi – cho‘lning suvsiz arig‘i, bodringlarning sarig‘i, hamyonlarning «orig‘i».
* * *
Bozor Egam ikki gapga uch so‘kish qo‘shib ishlatadigan kishi bo‘lgani uchun «qantovuz» (qand og‘iz) degan laqab orttirgan edi.
Yigitligida ota-onasi bir qizga «oq kiyib», fotiha to‘yiga hozirlik ko‘rishayotganida, bo‘lajak kelinning qarindoshi uni yo‘lda to‘xtatib: «Eshitishimcha, og‘zingiz pesharoq emish, ukam. Endi sal epaqaga keling, tili yomon erkakka xotin chidamaydi», deb nasihat qilibdi. Shunda Bozor-qantovuz o‘zini zo‘r berib oqlashga tushibdi:
– To‘g‘ri, bo‘sh qo‘yilsa, bu onangni emgur til odamni pashshaning chotidan o‘tkazib, burganing lippasidan chiqaradi. Lokin, bizda bunaqa xunasa odat yo‘q… O‘zi meni sizga qaysi enag‘ar yomonladi?
* * *
Shakarqishloqlik bolalar bolarini tutib, qassobga olib borishadi – shuni so‘yib bering, go‘shti sizga, asali bizga, deb.
* * *
Shirinqishloqlik qizaloqlar ovchiga yalinishadi – bu safar bizga baldoq otib keling, deb.
* * *
Shoir Shuhrat og‘a deputatlikka nomzod bo‘lib Oltiariqdagi saylovchilar bilan uchrashuvga borganida, tuman gazetida goh to‘rt-besh qator xabari, goh «zamonabop to‘rtlik»lari bosilib turadigan bir zot unga she’riy daftarini tutqazib, «kamtarona» so‘z qotibdi:
– Meni birov mavlono Asqad Muxtorga qiyoslasa, birov mavlono Maqsud Shayxzodaga o‘xshatadi. She’rlarimga ko‘z tashlab, shu masalaga o‘zlari oydinlik kiritib bersalar deganidim.
Shuhrat og‘a daftarning ayrim joylariga ko‘z yugurtib chiqqach, muloyim tarzda piching qilibdi:
– Judayam o‘ziga xos shoir ekansiz, taqsir. Yozganlaringizni o‘qib, sizni mavlonolarning birortasigayam o‘xshatmadim.
* * *
Bir shakarqishloqlik «qo‘shnimning buqasi g‘arko‘z», deb sigirining yuziga chimmat tutib qo‘ygan ekan.
* * *
Bir shirinqishloqlik yangi tug‘ilgan xo‘tikchasiga «Tug‘ilish guvohnomasi» olmoqchi bo‘lib, tegishli mahkamaga borgan ekan.
* * *
Qo‘shnimiz To‘ravoy tog‘a halol, haqiqatchi, ayni chog‘da, cho‘rtkesar, so‘zi qo‘pol kishi edi. O‘zidan kattaroqlarni hisobga olmaganda, hammani birdek sensi-rardi.
To‘ravoy tog‘a kolxozda brigadirligida uning qo‘lida ko‘p vaqt ishlagan Husanboy-tuyadan shunday bir ta’rifni eshitgan edim:
– To‘ravoy aka tushmagur odamlar ishlayotgan joyga borib qolsa, «hormanglar» desam ham sizlaganga o‘tishi mumkin deb, «horma hammang», der edi.
* * *
Oltiariqliklar boshqa joylardan kelin olmaslikka urinishadi – bodring o‘stirishni bilmaydi, deb.
* * *
Oltiariqliklar chetga qiz uzatmaslikka tirishadilar – ertangi bodring yetishtirish sirlari boshqa joylargayam tarqalmasin, deb.
* * *
Oltiariqni eng uzoq muddat boshqarganlar qatorida turuvchi No‘‘monjon aka qo‘l ostidagi xodimlaridan biri xotini bilan ajrashmoqchi bo‘layotganini eshitib, uni qattiq tergab beribdi. Yuragi taka-puka bo‘lgan xodim: «Ochig‘ini aytsam, xotinni butunlay qo‘yvorish niyatim yo‘q, u la’natiga bildirmasdan boshqasi bilan shunchaki nikohdan o‘tib, tinchroq yashasammikin devdim», deya chuchmallanibdi.
– Kalta o‘ylama, kallavaram! – deb jerkibdi No‘monjon aka. – Bitta bodringchi erkakka ikkita bodringxo‘r xotin ko‘plik qiladi.
Bu tanbeh g‘irt oltiariqcha bo‘lgani bois, xomtama «kuyovto‘ra» o‘sha zahotiyoq niyatidan qaytgan ekan.
* * *
– Oltiariqliklar asosan nima bilan shug‘ullanishadi?
– Suvni semirtirib, yozda bodring, qishda turup deb sotishadi.
* * *
– Oltiariqda nega yo‘lbarslar yashamaydi?
– Bodringni chumchuqdan qo‘rishni hozircha mushuklar bemalol eplab turishibdi.
* * *
Said Ahmad domla oltiariqlik Mamatoji tog‘a bilan juda qalin edi. Bir gal Oltiariqqa borganida, Mamatoji tog‘a safarda yurgani bois, o‘g‘li Qodirjon akanikida mehmon bo‘ldi.
O‘tirishdagilardan biri qaysidir hasadgo‘y, ig‘vogar kimsa haqida gapirib: «Bunaqa odamlarni itday kaltaklab, esini kiritish kerakmikin», deb g‘ijindi. Qodirjon akaning turli xayriyalarga tez-tez bosh qo‘shib turishi, ko‘pgina savobli ishlarga homiylik qilib kelayotganini yaxshi bilgan Said Ahmad domla o‘sha kuyunchak yigitga qarab dedi:
– Aytayotgan odamingizni o‘zingiz do‘pposlab qo‘yaqoling, inim. Ana, Qodirjon homiy bo‘ladi.
* * *
– Shakarqishloq o‘z kinoxonasi bormi?
– Do‘qivoy tajang xotinini quvib kelib, qishloqning qaerda tutsa, o‘sha yer kinoxona.
* * *
– qahvaxona Shirinqishloqning qaysi tarafida?
– o‘lja piyonning «maskanim mayxonada» degan xirgoyisi qayoqdan eshitilsa, o‘sha yoqda.
* * *
Mozortagilik Abdurahmon go‘rkov juda qiziq kishi edi. qishloqda soatiga bitta o‘lik chiqayotgandek, doimo shoshib yurardi. Sovuq hazillari turli gurunglarda hanuz latifa bo‘lib yashamoqda.
Yo‘lda tanishlar uchrab qolsa, Abdurahmon tog‘a apil-tapil ko‘rishib, ikkala qo‘lini ko‘ksiga bosganicha orqaga tisarilardi va ship etib g‘oyib bo‘lishdan oldin: «Bo‘pti… Kutaman!» – deb qo‘yardi.
* * *
– Shakarqishloq bilan Shirinqishloqdagi ayollarning musiqaga havasi qalay?
– Juda baland! Bulari chirmandani «takatumg‘alvir» deb, ulari tanburni «ding‘ircho‘mich» deb e’zozlashadi.
* * *
– Erkaklarning Shakarqishloq yoki Shirinqishloqdan ekanligini qanday ajratish mumkin?
– Nos so‘rasangiz, shakarqishloqlik o‘zini karlikka solib turaveradi, shirinqishloqlik shunchaki eshitmagandek bo‘lib o‘tib ketadi.
* * *
Oltiariqdagi kabobchilarning eng totliqo‘li rahmatli Malik aka edi. Pazandaligining sirini bilmoqchi bo‘lganlarga: «Hamma gap zira-zirvakni me’yorida qo‘shib, go‘shtning so‘liga yaxshilab singdirishda», derdi-yu, so‘zga nuqta qo‘yardi.
Malik akaning ichkilikka mayli kuchliroq edi, masallig‘ni tayyorlab bergach, ertalabdanoq «otib» olib, lola-lola bo‘lganicha bir chetda suzilib o‘tiraverar, qolgan ishni o‘spirin o‘g‘li bajarardi. Ishgayam, gapgayam chechan bo‘lgan o‘g‘il esa, ko‘radagi kabobni yelpiyotib, o‘tgan-ketganga qitmirona qichqirib qo‘yardi:
– Kepqoling! Kabob ham tayyor, dadam ham tayyor!
* * *
– Oltiariqdan qachon fazogir chiqadi?
– Boshqa bir sayyorada turup bozori borligi ma’lum bo‘lganida.
* * *
– Oltiariq O‘zbekistonning poytaxti bo‘lishi mumkinmi?
– Bu qisman bor gap. Bodring pishguncha Oltiariq Farg‘ona viloyatiga bo‘ysunadi. Bodring pishgandan keyin, butun respublika Oltiariqqa qarab qoladi.
* * *
Oltiariqlikni savolga tutishibdi:
– Turupni yetishtirish osonroqmi, bodringnimi?
Oltiariqlik sirli suzilib, javob qilibdi:
– Yuk ortilgan tuyadan «barxanda tepaga chiqish osonmi, pastga tushishmi», deb so‘rashibdi. Shunda tuya «tepaga chiqishniyam enasini o‘pay, pastga tushishniyam», degan ekan. Hm… mana shunaqa..
