Ўрта асрларда Шарқда иккинчи Ренессанс жараёнини бошлаб берган темурийлар давлатидаги миллат маънавияти боғининг энг гуллаган даври айнан Султон Ҳусайн Бойқаро ва амир Алишер Навоий замонига тўғри келади, десак янглишмаган бўламиз.

АЛИШЕР НАВОИЙ ВА АМИР ТЕМУР
Олимжон ДАВЛАТОВ

Ўрта асрларда Шарқда иккинчи Ренессанс жараёнини бошлаб берган темурийлар давлатидаги миллат маънавияти боғининг энг гуллаган даври айнан Султон Ҳусайн Бойқаро ва амир Алишер Навоий замонига тўғри келади, десак янглишмаган бўламиз. Мирзо Бобур қайд этганидек, “Султон Ҳусайн мирзонинг замони ажаб замоне эди, аҳли фазл ва беназир элдин Хуросон, батахсис Ҳири шаҳри мамлу эди. Ҳар кишинингким бир ишга машғуллуғи бор эди, ҳиммати ва ғарази ул эдиким, ул ишни камолға тегургай”. Хуросон ўлкаси, айниқса, Ҳирот шаҳрининг фозил кишилар шаҳрига айланиши, Мир Алишер Навоийдек сўз мулкининг соҳибқирони “камол олами аҳлининг акмали” (Аҳлий Шерозийнинг ­Навоийга нисбатан қўллаган таърифи) бўлишининг ижтимоий-маънавий асослари буюк соҳибқирон Амир Темур замонида қўйилганди. Буни, айниқса, ҳазрат Навоий теран англаган ва асарларда ўз муносабатини баён этган.

Амир Темурнинг номи Навоийнинг беш асарининг саккиз жойида эҳтиром билан тилга олинган. “Ҳайрат ул-аброр”да “Тўрт улус хони Темур Кўрагон”, “жаҳон хони Темур Кўрагон”, “Фарҳод ва Ширин ” достонида “Темурхон”, ­“Муҳокамат ул-луғатайн”да “Султони соҳибқирон Темур Кўрагон”, “Муншаот” ҳамда “Насойим ул-муҳаббат”да турк авлиёлардан Хожа Боязид ва Бобо Сунгу зикридаги бобларда “Темурбек” номлари билан эсланган.

Навоий асарларида Амир Темур номи зикр этилган ҳолатларни ўз моҳият-муддаосига кўра қуйидагича тасниф этиш мумкин:

1.Муайян ижтимоий-фалсафий, ахлоқий-дидактик масалаларнинг талқини жараёнида Амир Темурни мисол келтириш;
2.Амир Темур билан боғлиқ ривоятсимон ҳикоятлар;
3.Амир Темур ҳаётидан тарихий лавҳалар;
4.Турк машойихининг Амир Темур билан боғлиқ кечган кароматлари.

Навоий икки жойда Амир Темур номини ­машҳур ҳукмдорлар қаторида қайд этиб ўтади. “Ҳайрат ул-аброр”нинг 48-бобида оламнинг бақосизлиги, умрнинг ўткинчилиги, олам ­барча учун синов майдони эканлиги ҳақида кутилмаган ташбеҳлар, фавқулодда истиоралар билан сўз юритади.

Шунингдек, “Мажолис ун-нафоис”тазкирасининг темурий ҳукмдорлар ижодига ­бағишланган еттинчи мажлиси Амир Темур ҳақидаги фиқра билан бошланади. Навоий Амир Темурга “мулук шажарларининг бўстони ва салотин гавҳарларининг уммони, ­хоқони жаҳонгири соҳибқирон, яъни Темур Кўрагон”, дея таъриф бериб, бу тавсифлари ­орқали унинг буюк сулолага асос солганлиги, темурий шаҳзодалар, айниқса, ­Султон Ҳусайн ­Бойқаронинг яхши фазилатлари, ­жумладан, шеъриятда табъи нозиклиги “жадди ­бузургвор”ларидан мерос эканлигини ­таъкидлаб ўтади.

Шеърни тушуниш завқи, табъи нозиклик, ўз вақтида жўяли сўз топа олиш салоҳияти шеър ёза олишликдан-да устун фазилат эканлиги ­Соҳибқирон ҳаётидан келтирилган лавҳа ­орқали янада таъсирчанроқ ифода этилган. “Фарҳод ва Ширин” достонида эса шаҳзода Абулфаворис насиҳатига бағишланган бобда шаҳзодани илм ўрганишга даъват этиб, донишманд подшоҳнинг тимсоли бўлмиш Мирзо ­Улуғбекнинг илму фанга бўлган кучли ­иштиёқига асл сабаб – Темурхон авлодидан бўлганлигини нозик ишора қилиб ўтган:

Темурхон наслидин Султон Улуғбек,
Ки олам кўрмади султон анингдек…

Расадким боғламиш — зеби жаҳондур,
Жаҳон ичра яна бир осмондур.

Билиб бу навъ илми осмоний
Ки, андин ёзди «Зижи Кўрагоний».

Қиёматға дегинча аҳли айём,
Ёзарлар онинг аҳкомидин аҳком.

Амир Темур ҳаётига боғлиқ яна бир лавҳа “Ҳайрат ул-аброр”нинг 38-бобида ўзининг манзум ифодасини топган. Вафо ҳақидаги мақолатдан кейинги ҳикоят қуйидаги байтлар билан бошланади:

Андоқ эшиттимки, шаҳи комрон
Тўрт улус хони Темур Кўрагон.

Ушбу ҳикоят Амир Темурнинг Ҳиндистонга қилган юриши ҳақида. Ҳиндларнинг қаттиқ қаршилик кўрсатишига қарамай, фотиҳ жаҳонгирга Яратганнинг ўзи мададкор бўлиб, “Чарх адув қалбига солди шикаст”. Жанг майдонида “икки бечора ёр” Темурнинг сипоҳига дуч келади. Аскарларнинг бири шоҳнинг амрини адо этиш учун улар томон от солади. Икки дўст бир-бирининг устига ўзини ташлаб, менинг бошимни кес, дўстимни омон қолдир, деб ёлворади. Қотил ҳар иккисининг ҳам бошини кесмоқчи бўлганида, дўстлар бошини тиғ остига тутиб, олдин мени ўлдир, мен дўстимнинг ўлимини кўришга тоқатим йўқ, деб илтижо қилади. Шу тариқа, бир муддат ўтиб, тўсатдан “ал-омон”(омонлик, кечирим) деган буйруқ келади:

Бир-бирига кечти алар қонидин,
Шоҳ дағи кечти улус қонидин.

Амир Темурнинг исми Навоийнинг энг машҳур асарларидан бири – “Муҳокамат ул-луғатайн”да ҳам эсланади. Унда донишманд шоир араб, форс ва туркий тилларнинг ривожланиш омилларини миллий давлатчилик масаласига боғлаб тушунтиришга ҳаракат қилган. Жумладан, туркий тилнинг шаклланиши ва адабий тил сифатида истеъмолга киришини Амир Темур шахсияти ва фаолиятига боғлаб ёзади: “То мулк араб ва сорт салотинидин турк хонларға интиқол топти, Ҳулогухон замонидин султони соҳибқирон Темур Кўрагон даврониғача турк тили била андоқ шоир пайдо бўлмадиким, таъриф қилғуча асар зоҳир бўлмиш бўлғай. Ва салотиндин ҳам андоқ нима манқул эмаски, биров қошида айтса бўлғай. Аммо Султони соҳибқирон Темур Кўрагон замонидин фарзанди халафи Шоҳрух султоннинг замонининг охиригача турк тили билан шуаро пайдо бўлдилар”. Навоий бу билан миллатнинг маданияти ва маънавий оламининг ривожи учун ўз давлатчилигига эга бўлиши, айни пайтда, ҳар бир миллат ўз давлатчилигини сақлаб қолиши учун ўз тафаккур оламини сақлашига, маънавий оламнинг асосларидан бўлмиш тил ва адабиётини ривожлантириш учун қайғуриши лозимлиги, бу борада Амир Темур ва унинг авлоди ўрнак бўлишини таъкидлаган. Ушбу маънони бошқа бир жойда шундай назм қилган:

Даҳр аро турк шоҳи фойиқдур,
Эл аро турк лафзи лойиқдур.

Навоий она тилига ғамхўрлик қилиш давлат олиб борадиган сиёсатнинг асосий устувор йўналишларидан бири бўлиши лозимлиги, она тилига муҳаббат умуммиллий иштиёққа айланиши барча давру замонларда ҳаётий зарурат эканлигини жондан ҳис этиб, бу муҳим масалага ўзбек давлатчилиги тарихида биринчилардан бўлиб Амир Темур ва унинг муҳташам сулоласи эътибор қаратганини ифтихор билан эътироф этган ҳамда ёш темурийзодаларни бундай хайрли ишларнинг собитқадам давомчиси бўлишга даъват этган. Умуман, Навоий ёш темурий шоҳзодаларни доимо Султон Ҳусайн Бойқаро ва Амир Темурдан ўрнак олишга чорлаган. Жумладан, марҳум устозимиз Нажмиддин Комилов “давлат бошқарувининг дастури” дея баҳолаган валиаҳд Бадиуззамонга юборилган машҳур мактубда ёш шаҳзода йўл қўйган камчиликлардан бири сифатида қуйидаги далилни келтиради: “Мирзога (Ҳусайн Бойқаро назарда тутилмоқда – О.Д.) Темурбек тўртунчи насабдур. Мирзо хутбада бекнинг отиға шариф руҳиға масжиди жомеъда ҳар одина куни дуо қилдурурлар. Бу ишта Мирзоға ҳам дуодин ўзга не келгай. Сиз нишонингиз туғросидин Мирзонинг муборак отин чиқорурсиз. Керак Ироқдин Макка, балки Мағрибзаминғача олсангиз бу воқеа бўлмас эрди”. Навоий ақидаси бўйича, қайсики ҳукмдор Амир Темурдек зотларни дуо билан ёд этса (яъники, эҳтиромини бажо келтирса), ўзининг ҳам обрў-эътибори юксалиб бораверади. Аксинча, улуғ аждодларига беписанд муносабатда бўлган, тарихдан тўғри сабоқ чиқармаган, ўзини мутлақ ҳукмдор деб тасаввур этган давлат раҳбарлари салтанатининг асоси мўрт бўлиб, таназзул топиши муқаррар.

Амир Темур шахсига юксак эҳтиром, унга фавқулодда хислатларни нисбат бериш, азиз авлиёлар даражасида эъзозлаш халқимиз орасида асрий анъана эди. Жумладан, Гўри Мир олдидан отлиқлар буюк соҳибқиронга эҳтиром юзасидан отдан тушиб, яёв ўтишлари тарихий манбаларда қайд этилган. Бу – шунчаки хурофот ёки қўрқувдан ҳосил бўлган сохта ҳурмат эмас, балки самимият ва муҳаббатга асосланган эҳтиром ифодаси, Темурийлар давлати қилич билан эмас, покиза зотларнинг сидқидилдан қилган дуолари баракотидан, оддий халқнинг ишонч-садоқати туфайли барпо бўлганининг намунаси ҳам эди. Сабаби, Амир Темур қаерга борса, энг аввало, илм ва маърифат аҳлининг эҳтиромини бажо келтиришга интиларди, сохта олимлар ва риёкор шайхларни ўзига яқинлаштирмасди. Унинг имонли кишини мунофиқдан ажрата олишга қодир, фақат ҳақиқий ҳукмдорларга хос бўлган фаросати ҳақида турли тарихий воқеалар, ривоят ва нақллар мавжуд. Ана шундай ҳикоятлардан иккитаси “Насойим ул-муҳаббат” асарида турк шайхлари зикрида зимнан баён этилган…

Амир Темурнинг чин сўфийлар, Ҳақ йўлидаги эранларга муносабати марҳамат ва ихлосга йўғрилган бўлса, сохтакор муллолар, “Шайтон валийлари”га (Ҳужвирий таъбири) шафқатсиз ва қаттиққўл бўлган. Жумладан, ўзини пайғамбар деб эълон қилган Фазлуллоҳ Наимий – ҳуруфийлик таълимоти асосчисини ҳамма жойда таъқиб қилиб, оқибатда унинг кўрсатмаси билан ўғли – Мироншоҳ томонидан қатл эттирилиши Амир ­Темурнинг дин ва мазҳаб софлигидаги курашчанлиги, қатъиятлилигини кўрсатади.

Навоий назарида Амир Темур – буюк салтанат асосчиси, номи афсоналарга йўғрилган ўтмиш подшоҳлари билан бўйлаша оладиган ҳукмдор. Унинг давлатчилик бобида қилган ишлари, асос солган қудратли давлати Каюмарс, Жамшид, Фаридун, Доро, Искандар, Чингизхондек оламни ўз забтига олган султонлар шавкатидан заррача кам эмас. Амир Темур қаҳри қаттиқ шоҳ бўлиш билан бирга, кечиримлилик ва бағрикенглик унинг туғма фазилатларидан бўлган.

Ўзбек тилининг адабий тил мақомига кўтарилиши, араб ва форс тиллари каби мусулмон Шарқи оламида илм ва адаб тили сифатида тан олинган тиллар билан беллаша олиш салоҳиятига эга бўлиши Амир Темур асос солган давлат олиб борган сиёсат туфайли амалга ошди. Навоий биринчилардан бўлиб, темурийларнинг ўзбек халқи маданияти ривожига қўшган ушбу тарихий хизматларини илғаган ва илмий жиҳатдан асослаб берган.

Амир Темур шеър ёзишга рағбат билдирмаган бўлса ҳамки, шеърни нозик тушунган ва бадиий сўз қадрига етган. У ҳамиша, ҳамма ерда илм-фан ва адабиётнинг ҳомийси сифатида ижодкорларни қўллаб-қувватлаган ҳамда керакли пайтда шеърият дурдоналаридан нуктадонлик билан истифода этган. Бу эса, темурий ҳукмдорларнинг табиатидаги маърифатпарварлик, адабиётсеварлик айнан улуғ аждодларидан мерос бўлиб ўтган фазилат эканлигига гувоҳлик беради.

Буюк соҳибқироннинг жаҳонгирлигига муҳим омил бўлган фазилатлардан яна бири – Худонинг азиз бандалари кўнглини овлаш, уларнинг иззатини жойига қўйиши, шоҳнинг қудрати – унинг сон-саноқсиз жангчиларида эмас, балки шод бўлган синиқ кўнгилларнинг дуоси баракотидан эканлигини жондан ҳис этиши ва бунга изчиллик билан амал қилишида бўлган. Ана шундай ҳаётий ҳақиқатларни ҳазрат Навоий Амир Темур номи билан боғлаб тушунтираркан, ўз замондошлари ва келажак авлод учун ибратли ўгит, инсонларнинг бахт-саодати учун курашадиган, айниқса, миллат ва мамлакат тараққиётига мутасадди шахсларга дастуриламал бўлишини кўзлаган ва ниятига эришган ҳам.

Манба: «Ўзбекистон адабиёти ва санъати» газетасининг 2013 йил 14-сони

АЛИШЕР НАВОИЙНИНГ АМИР ТЕМУРГА
ДОИР ЧИЗГИЛАРИ
Буробия Ражабова — ф.ф. номзоди

Мустақиллик даври навоийшунослигида, Ўзбекистон Республикаси Президенти Ислом Каримов таъбири билан айтганда “мумтоз сиймо” Соҳибқирон Амир Темур ва темурийларнинг адабиётга, санъатга, маданияту маърифатга эътибори тўғрисидаги дастлабки тадқиқотлардан бири атоқли навоийшунос Абдуқодир Ҳайитметовнинг “Темурийлар даври ўзбек адабиёти” номли китобидир. Кейинчалик атоқли адиб ва адабиётшунос П.Қодиров ўзининг “Тил ва эл: Темурийлар давридаги мумтоз адабий тилимиз муаммолари” номли илмий тадқиқотини яратди. Бу анъана давом этиб, баъзи навоийшунослар томонидан темурийлар билан боғлиқ у ёки бу даражадаги тадқиқотлар амалга оширилди.

Темурийлар даврида етишган забардаст сўз санъаткорларидан бири бу – Алишер Навоийдир. У ўзининг “Хамса” (1483–1485), “Тарихи мулуки Ажам” (1488), “Мажолис ун-нафоис” (1490–1491), “Насойим ул-муҳаббат” (1495–1496), “Соқийнома”, “Муҳокамат ул-луғатайн” (1499), “Муншаот” (1498–1499), “Ҳолоти Паҳлавон Муҳаммад” каби ўндан ортиқ дурдона асарларида Амир Темур шахси, фаолияти, фазилати ҳақида фиқра, боб, байт шаклидаги маълумотлар келтирганки, фойдали панду маслаҳатларни илова қилинган бундай бадиий лавҳаю чизгиларни яхлит ҳолда рамзий маънода табаррукан Навоий “Темурнома”си деб номлаш мумкин.

Биз Алишер Навоий битиб қолдирган бундай поэтик лавҳаю чизгиларни уч гуруҳга бўлиб тасниф қилдик: биринчиси – Амир Темурни шоир томонидан тўғридан-тўғри, поэтик ишораларсиз Соҳибқирон, шоҳ, ҳукмдор, шоҳи комрон, жаҳон хони, тўрт улус хони, бек, шоҳи исломпаноҳ каби сўз ва иборалар билан сифатлаб тасвирлаган. Иккинчиси – Навоий ўз асарларида Амир Темурни темурийлар ҳақидаги боб ёки изоҳларда яширин талмеҳ ёки метонимия воситасида ёдга олади. Айниқса, “Хамса” муқаддимасининг Ҳусайн Бойқаро, Бадиъуззамон Мирзо, Шоҳғариб Мирзо, Музаффар Ҳусайн Мирзога бағишланган бобларида бу анъанавий услубдан маҳорат билан фойдаланганини кўришимиз мумкин. Бу эса устоз А.Ҳайитметовнинг: “Биз бу ўринда Навоийнинг фикрларини ривожлантириб, Темурнинг таъсири фақат Султон Ҳусайн Бойқарога эмас, балки ҳамма темурийларга ҳам қайси бир муддатда ўтган, дейишга мойилмиз” , – деган фикрларини ёдга солади.

Учинчиси – Навоийнинг ўз асарларида фикрлари исботи учун бошқа ижодкорларнинг темурийларга оид қарашлари акс этган шеърларига мурожаат қилиши. Ушбу кузатишларимизнинг ёрқин мисоли Навоийнинг “Ҳолоти Паҳлавон Муҳаммад” асаридир. Унда шоир устозининг мусиқа назарияси ҳақидаги билимларини ҳар томонлама баҳолар экан, мумтоз мусиқа йўлларидан бири “сайди ғазол”га тўхталади ва унинг бозгўй (ашулада бирор сўз ёки шеърни такрор айтиш)да айтган форсча байтида Султон Ҳусайн Бойқаронинг тўртинчи отасигача тилга олганлиги ҳақида маълумот бериб, уни юксак баҳолайди: “…инсон оламида бу икки байтдек оз айтибдурки, мамдуҳ(мадҳ қилинувчи-Б.Р.)нинг тўртинчи отасиғача* зикр бўлмиш бўлғайким:

Султон Ҳусайн хусрави ғозий, ки мисли ў
Ҳаргиз набуда дар садафи рўзгор дур.
Шоҳ аст шаҳриёр падар бар падар, ки ҳаст
Мансур Бойқаройи Умаршайхи бин Темур” .

Мазмуни: “Султон Ҳусайн музаффар подшоҳдир, олам садафи унингдек дурни ҳеч қачон кўрмаган; Мансур Бойқаро Умаршайх бин Темургача бўлган ота-боболари каби у ҳам шоҳлар шоҳидир”.

Навоийнинг Соҳибқирон Амир Темурга оид чизгиларини бирма-бир таҳлил ва талқин қилишга ҳаракат қилсак.

1. Навоий “Ҳайрат ул-аброр”да тасвирланган уч бадиий лавҳада у табаррук зотни тилга олади. Биринчиси – Ҳусайн Бойқарога бағишланган анъанавий бобда “Етти отосиға дегин хон келиб” деган мисра характеридаги хабарида Амир Темурга ишора қилади. Иккинчиси – достоннинг вафо ҳақидаги бобига тамсил қилинган ҳикоятда Тўрт улус хони Темур Кўрагон, бек, шох номи билан беш ўринда уни ёдга олади. Шу билан бирга Навоий “Вафо ва афв одил подшоҳлар одати ва йўлларидир” деган қадимий ҳикматни ҳам эслатиш баробарида афв, аҳд, кечиримлилик, вафо каби фазилатларни барча учун, айниқса, ҳукмдорлар ҳамда темурий шахзодалар учун тарғиб ва тараннум қилганлигини англаш мумкин . Учинчиси – Навоий достоннинг ўн тўртинчи мақолатида мураккаб талмеҳ туридан унумли фойдаланиб, 13 нафар шоҳ – “додгару мулк”ларни ном-баном санайди. Уларни “Додгару мулк-паноҳ эрдилар” деб тасвирлайди ва бу тасвирларда ўзининг улар бу ўткинчи дунёдан “холи илик билан кетди”, “Кўрки қаён борди?” деган чуқур фалсафий маънога эга бўлган ҳаётий асосга қурилган дидактик фикрларини таъкидлаб кўрсатади. У лирик тасвирга асосланган ўз хотимасини Навоий, Чингизхон ҳамда Амир Темур номлари билан якунлайди ва Амир Темурни “жаҳон хони Темур Кўрагон” дея таништиришни маъқул деб билади:

Қани жаҳондовари Чингизхон?
Қани жаҳон хони Темур Кўрагон?

Ўзининг “Бирга вафо айламади чархи дун” каби фикрларидан қониқмаган шекилли, мутафаккир бу фикрларини изчил давом эттириб, достоннинг кейинги бобида баён қилган Искандарнинг васиятида тасвирлаган “холи илик” тимсоли ёрдамида навоиёна услубда чиройли хулосалайдики, ушбу байти ана шундай ҳолат тасвирига жуда мос:

Кимки жаҳон мулки ҳавасдур анга,
Ушбу илик тажриба басдир анга.

2. “Фарҳод ва Ширин” достонида Султон Ҳусайн Бойқаронинг ўғли Абулфаворис Шоҳғариб Мирзога бағишланган алоҳида фаслда шаҳзодани мадҳ этиш билан бирга, уни огоҳликка, ҳушёрликка ундаб ёзган шоҳбайтида:

Эрурсен шоҳ – агар огоҳсен сен,
Агар огоҳсен сен – шоҳсен сен, –

дея панду насиҳат қилар экан, унинг илм-фанни иштиёқ ва ҳавас билан исташи, ўрганишини улуғлаб ва шунга даъват этиб, Улуғбек Мирзонинг номини тамсил қилади ва Улуғбек Мирзонинг илм-фанга, дунё тамаддунига қўшган ҳиссасини фахр-ифтихор билан шаҳзодага эслатади. Шу ўринда шоир “Темурхон наслидин” дея донишманд шоҳ Улуғбекнинг темурий эканлигига, илмпарвар, донишманд шоҳ сифатида расадхона қурдиргани, самовий жисмларни ўрганиб, жумладан, 1018 та юлдуз тадқиқоти ҳақидаги “Зижи Кўрагоний” номли машҳур илмий асар битганига ишоралар қилади. Навоийнинг матнда Улуғбек Мирзони “Темурхон наслидин” (матнда шоир авлодидин сўзи ўрнига наслидин сўзини жуда топиб ишлатган – Б.Р.) дея ёдга олишининг икки жиҳати бор. Биринчидан, Амир Темурни эслаш билан унга ҳурмат кўрсатиш бўлса, иккинчидан бу тасвиру изоҳда Улуғбек Мирзо Амир Темурнинг севимли набираларидан бири эканлигига алоҳида ишоралар борлигини билишимиз мумкин. Фасл хотимасида эса шоир усталик билан шаҳзодага “Қадимий қуллуғум ҳаққини ёд эт!” дея қилган мурожаату истагида ҳам Амир Темур ва темурийларга ўзининг ҳурмати чексизлигини таъкидлагандек, кўрсатгандек бўлади, шунингдек, у шаҳзодага қилган панду насиҳатлари ҳар дам, ҳар доим унга наф келтиришини ишонч билан эслатади.

3. Навоий “Лайли ва Мажнун”нинг VII бобида Султон Ҳусайн Бойқаро шаънига мадҳиялар ўқийди, уни кўкларга кўтаради, айни пайтда унинг шоҳлар авлодидан эканини таъкидлаш учун “зоти поки” иборасини ишлатади ва унинг тагли, тахтли шоҳ темурийзода экани ҳақида ишора йўли билан шундай ёзади:

Олам уза шоҳ зоти поки,
Дарвеш замири дардноки.

4. “Сабъаи сайёр”даги Ҳусайн Бойқарога бағишланган IX бобда берилган “ҳам ато хону, ҳам анго ано хон” хабарида ота тарафидан Амир Темурнинг ўғли Умаршайх Мирзога, она тарафидан эса Амир Темурнинг ўғли Мироншоҳ Мирзога набиралиги, яъни икки томонлама темурийзодалигига, Бобур Мирзо тили билан айтганда “карим ут-тарафайн, асил подшоҳ” эканлигига урғу берган. Хон сўзи ёрдамида шоир ўзининг бадиий маҳоратини кўрсатгани – биринчидан, матнда уч марта хон сўзини такрор ишлатиб, такрир санъатини, иккинчидан эса хон сўзи воситасида бетакрор радифлар ижод қилган:

Ҳам ато хону ҳам анга ано хон,
Йўқ жаҳонда анинг киби яно хон.

Алқисса, Навоий бошқа шеърлари таркибида ҳам “хон бин хон насабинг” каби эътирофларини кўп ўринда қўллаганини кўришимиз мумкин.
5. “Садди Искандарий” достонининг Ҳусайн Бойқарога бағишлаган IX бобида унинг темурийлар авлоди эканлигига “офоқ оро зебу зайн”, “бин хони” каби сифатлашлари орқали ишора қилади. У барча шоҳларнинг энг улуғи, у шариат расмини устувор этган Абулғозий (яъни урушларда ғолиб чиққан), мавжудлиги дунёнинг зеб-зийнати бўлган улус хони хон ўғли Султон Ҳусайн Бойқаро, дея ҳам тўлиқ исми, ҳам лақаби билан қўллайди ва темурий эканлигига турли томондан Султон Ҳусайн Бойқарони сифатлаган:

Бори шоҳларнинг сарафрози ул,
Шаҳи шаръойин Абулғози ул.
Вужудидин офоқ аро зебу зайн,
Улус хон бин хони Султон Ҳусайн.

Мазкур достоннинг Х боби Султон Бадиъуззамон Мирзо мадҳи бўлиб, “Малоик сифот пок зотинг сенинг” дея шоир “пок зотинг” бирикмаси воситасида унинг соф аслзода темурий шаҳзодалигига урғу беради.

6. Навоий ўзининг “Тарихи мулуки Ажам” асарини насрий усулда ёзган бўлса-да, асарнинг якуний қисмини шеърий шаклда, яъни маснавий билан хотималайди. Ушбу қисмда шоир шундай ёзади: “Агар Худойим умримни зиёда қилса, умрим менга вафо қилса, навбатдаги катта, зўр ижодий ишим унинг (Ҳусайн Бойқаронинг – Б.Р.) ажойиб воқеа-ҳодисаларга бой сермазмун ҳаёти тарихини қизиқ, чуқур маъноли сўзлар ёрдамида ёзиб келажак авлодга қолдиришдир”:

Вале азмим энди будурким, Худой
Агар бўлса умрумға муҳлатфизой,
Чекиб турфа тарихингға хомани,
Қилиб нуктаға тез ҳангомани , –

деган ижодий режасидан, яъни Ҳусайн Бойқаро тарихи ҳақида алоҳида тарихий асар ёзишидан хабардор қилган ва ушбу маснавийда Навоий “Бериб зикр обову аждод анга” деган мисраси билан диққатимизни тортади. Бу билан у унинг ота-боболари, жумладан, тўртинчи отаси Амир Темур тарихи ҳақида ҳам алоҳида тўхталишини қайд этган. Демак, Алишер Навоий Ҳусайн Бойқаро ҳақидаги тарихий асарининг маълум бир дастлабки қисми ёки бобларини Соҳибқирон Амир Темур тарихига бағишлашини ишонч билан айтиб ўтган, деган хулосага келишимиз мумкин. Чунки “Тарихи мулуки Ажам” ва “Тарихий анбиё ва ҳукамо” каби тарихий асарларида ўз билими ва маҳоратини намоён қилган Навоий умуман тарих фанини яхши билган. Шаҳзодаларга ва келажак авлодга ёзиб қолдирган насиҳатларининг кўп ўринларида ҳам у тарихни яхши ўрганишга, билишга, тарихдан сабоқ олишга чақиради, маслаҳатлар беради. Қайсидир маънода у бизни ўзининг темурийлар тарихи билимдони бўлганидан воқиф қилади.

7. Маълумки, Навоий “Мажолис ун-нафоис” тазкирасининг еттинчи мажлисини тўлалигича Амир Темурга бағишлаган ва ўзи шеър айтишга майл кўрсатмаса ҳам, фикрларининг исботи учун бошқа шоирларнинг байту ҳикматларини жойи ва вақтини топиб келтиришдаги маҳорати туфайли “Мажолис ун-нафоис” тазкирасида Амир Темурнинг ижодкор темурийлар қаторида зикр этади. А.Ҳайитметовнинг “Анингдек бир байт ўқуғони минг яхши байт айтқонча бор…” номли мақоласидан таъсирланиб, мазкур фиқрани биз бир-икки мақоламизда таҳлил қилишга ҳаракат қилганмиз . Аммо кейинги кузатишларимиз шуни кўрсатдики, баъзи тарихий манбалар, жумладан, тарихчи Муиниддин Натанзий маълумотлари асосида ушбу мажлисда Алишер Навоий томонидан ёритилган сюжетни тўла маънода тарихий воқеа дейишимиз мумкин: “Соинқалъа манзилига келиб тушганда, хушқомат амирзода Мироншоҳ шундай бир ҳолатда истиқболга чиқдики, уни олдиндан танийдиганлар унга қараб ўз кўзларига ишонишмасди. Султон Соҳибқирон уни шу қадар хароб ва тушкун аҳволда кўриб, ҳасрат қўлини бошига уриб, таассуф кўз ёшларини тўкди. Аммо ихтиёр жилови қўлидан чиқиб кетгани учун чора тополмади”.

8. Навоий “Насойим ул-муҳаббат” тазкирасида Амир Темурни уч ўринда Темурбек номи билан тилга олган. Биз ушбу чизгиларни алоҳида бир мақоламизда ёритганмиз.

9. Алишер Навоийнинг “Фавойид ул-кибар” девонидан ўрин олган “Соқийнома”сининг I бобида Амир Темурни Темур – исломпаноҳ шоҳ, яъни шоҳи ғозий номи билан тилга олади, унинг “дин ва маънавият ривожига кенг йўл очган”лигига урғу беради:

Қани Темур – шаҳи исломпаноҳ
Ки, жаҳон олди чекиб хайли сипоҳ.

Бу байтни Навоийнинг “Ҳайрат ул-аброр”нинг XIV мақолотида берилган ўндан зиёд шоҳлар зикри ва олға сурган ижтимоий фикрларининг мантиқий давоми дейишимиз мумкин. Чунки мазкур бобда у ўн уч нафар шоҳни бирма-бир тилга олади ва дунёнинг ўткинчилиги шоҳу гадо учун бирдай эканлиги ҳақида “Ким, не шаҳ қолғуси боқий, не гадо” дея урғу беради. Султон Ҳусайн Бойқарони адл, дод, эҳсон билан давлатни бошқаришга ундайди. “Соқийнома”нинг XVII бобида эса яширин талмеҳ санъатини қўллаб, Амир Темурни фақат Кўрагон унвони билан Кўрагон тахти, Кўрагон иқболи бирикмалари воситасида зикр этади:

Англадинг шоҳлиғ аҳволини ҳам,
Кўрагон тахтию иқболини ҳам .

10. “Муҳокамат ул-луғатайн”да Алишер Навоий Амир Темурни бир изоҳида эсга олади. Яъни шоир ўз асарида форсий ва туркий тилни муҳокама қилар экан, у туркий (ўзбек) тилининг равнақида шоҳу ижодкорларнинг алоҳида роли ва хизмати, эътибори борлигини ва туркий тилда қалам тебратувчи шоирларнинг пайдо бўлгани ҳақида уч ҳукмдор замони мисолида таъкидлаб кўрсатар экан, Амир Темурни кўрагонлик унвони билан Темур Кўрагон деб эслайди: “То мулк араб ва сорт салотинидин турк хонларға интиқол топти, Ҳулогухон замонидин Султони соҳибқирон Темур Кўрагон даврониғача турк тили била андоқ шоир пайдо бўлмадиким, таъриф қилғуча асар зоҳир бўлмиш бўлғай. Ва салотиндин ҳам андоқ нима манқул эмаски, биров қошида айтса бўлғай. Аммо Султон соҳибқирон Темур Кўрагон замонидин фарзанди халафи Шоҳрух Султоннинг замонининг охиригача турк тили била шуаро пайдо бўлдилар. Ва ул ҳазратнинг авлод ва аҳфодидин ҳам хуштабъ салотине зуҳурға келди: шуаро Саккокий ва Ҳайдар Хоразмий ва Атоий ва Муқимий ва Яқиний ва Амирий ва Гадоийдеклар” .

11. “Муншаот” асарининг 56-мактубида Навоий ўз ҳадди доирасида “Кичиклардан итоат, улуғлардан иноят” деган ҳикматни унутган, шоҳ отага итоатда, хизматда, ҳурматда, эҳтиром кўрсатишда хатога йўл қўйган Бадиъуззамон Мирзога адаб беради. Шаҳзоданинг қалбини ҳидоят нурлари билан ёритишга интилади. Навоий уни отаси Султон Ҳусайн Бойқарони ҳурмат қилишга чақирар, ундар экан, турли муносабат-масалаларда ўзининг пурмаъно танбеҳларини баён қилади. Бир ўринда унинг тожу тахт одобига хилоф хатти-ҳаракатда бўлиб, ҳурматсизлик билан ўз отаси номини, нишони туғроси (подшоҳнинг ёрлиқ, фармон ва қарорлари ёзилган қоғознинг тепасига туширилган махсус безакли белги )дан чиқарганлигини қаттиқ танқид қилади. Ушбу танбеҳдан шуни англашимиз мумкинки, ўзи катта умид боғлаган валиаҳд шаҳзодадан Навоийнинг дили яхшигина оғриган бўлса керак. П.Қодиров мазкур мактубда қўлланган сўз ва иборалар поэтикасига алоҳида тўхталиб, шундай ёзган: “Навоий бу сўзларни ота-болага жони куйганидан ёзгани унинг ўта таъсирчан сўз ва ибораларидан сезилиб туради” . Ишончли манбаларда ёзилишича, у кейинчалик қатор бахтсизликларга дучор бўлади.

Амир Темур Ҳусайн Бойқарога тўртинчи ота бўлса ҳам, ҳар жума куни хутба (жума ва ҳайит кунларида хутба ўқувчи, яъни хатиб томонидан минбарга чиқиб, диний ва дунёвий панд-насиҳат сўзларни айтиш ва бу айтиш вақтида мамлакат подшоҳининг номи қўшилар эди )да Амир Темур номи билан ўқилишини эслатади ва матнда Навоий Соҳибқиронни Темурбек, бек шаклида икки марта тилга олган, Бадиъуззамон Мирзони отасига муносабатда хушёрлик ва эҳтиёткорлик билан иш тутиши борасида огоҳлантирган. Чунончи: “Мирзоға Темурбек тўртунчи насабдур. Мирзо хутбада бекнинг отиға шариф руҳиға масжиди жомеъда ҳар одина куни дуо қилдурурлар. Бу ишда Мирзоға ҳам дуодин ўзга не келгай. Сиз нишонингиз туғросидин Мирзонинг муборак отин чиқорурсиз. Керак Ироқдин Макка, балки Мағриб заминғача олсангиз, бу воқеа бўлмаса эрди. Агар Мирзони заиф хаёл қилибсиз – Тенгри таоло қавийдур. Фарзанд керак заифлиғида отасиға хизмат маҳаллин топтим деб, жонсипорлик қилса”.

Яна бир ҳолатни алоҳида қайд қилиш лозимки, Навоий “Мажолис ун-нафоис”, “Насойим ул-муҳаббат” тазкираларида кекса муаррих Шарафиддин Али Яздийга алоҳида фасллар бағишлайди ва бу бағишловларда ҳам унинг бошқа асарлари қаторида ўзи қайта-қайта севиб мутолаа қилган Амир Темурга бағишланган “Зафарнома” тарихий асарини тилга олиши ҳамда “Тарихи анбиё ва ҳукамо”, “Муншаот”, “Хамсат ул-мутаҳаййирин” асарларида ҳам кекса муаррихни ва унинг асарини эслашини ҳам, бир томондан, Навоийнинг Соҳибқирон Амир Темурга оид бетакрор чизгилари деб баҳолашимиз, иккинчи томондан эса замондошларимизнинг баъзи нохолис ёки аниқ тарихий маълумотларни нотўғри талқин қилишининг олдини олиши мумкин. Масалан, худди шундай икки томонлама камчиликка йўл қўйган А.Иброҳимовни таниқли навоийшунос олим И.Ҳаққул ўзининг “Ўзбек тасаввуф шеъриятининг ўрганилиши хусусида” номли мақоласида жуда ўринли танқид қилган эди. Шу ўринда устоз И.Ҳаққул ҳам Шарафиддин Али Яздий Амир Темурга бағишлаб ёзган “Зафарнома” асарини оққа кўчириб тугатган 1424–1425 йилда Абдураҳмон Жомий(1414–1492) 12 ёшдаги ўспирин бир бола бўлганлигини, ўспирин бир боланинг эса Соҳибқирон Амир Темур тарихини ёзган таниқли муаррихни, амалдаги давлат кишисини бундай куракда турмайдиган, аҳмоқона койишларини икки дунёда айта олмаслигини алоҳида таъкидлаб кўрсатган, танқидчининг илмий ҳамда амалий жавоби ўз якуний мақсадига етган бўларди.

Навоий ижоди бадиий, тарихий, маърифий жиҳатининг бир муҳим аҳамияти шундаки, мутафаккир шоир ўз асарлари орқали китобхонга бадиий завқ, руҳий қувват, шуур, маърифат бериш билан бирга, уни кўплаб тарихий шахслар, сиймолар ҳаёти ва фаолияти билан ҳам таништиради. Шундай экан, улуғ Навоийнинг ўз ижоди орқали Соҳибқирон Амир Темур шахси, фаолияти, фазилатига доир айрим чизгилар билан таништиришини ҳам аслида муҳим адабий-тарихий ҳодиса, яъни адабиёт ва тарих фанлари учун қимматли маълумот ва далиллар деб баҳолашимиз мумкин.

O‘rta asrlarda Sharqda ikkinchi Renessans jarayonini boshlab bergan temuriylar davlatidagi millat ma’naviyati bog‘ining eng gullagan davri aynan Sulton Husayn Boyqaro va amir Alisher Navoiy zamoniga to‘g‘ri keladi, desak yanglishmagan bo‘lamiz.

ALISHER NAVOIY VA AMIR TEMUR
Olimjon DAVLATOV

O‘rta asrlarda Sharqda ikkinchi Renessans jarayonini boshlab bergan temuriylar davlatidagi millat ma’naviyati bog‘ining eng gullagan davri aynan Sulton Husayn Boyqaro va amir Alisher Navoiy zamoniga to‘g‘ri keladi, desak yanglishmagan bo‘lamiz. Mirzo Bobur qayd etganidek, “Sulton Husayn mirzoning zamoni ajab zamone edi, ahli fazl va benazir eldin Xuroson, bataxsis Hiri shahri mamlu edi. Har kishiningkim bir ishga mashg‘ullug‘i bor edi, himmati va g‘arazi ul edikim, ul ishni kamolg‘a tegurgay”. Xuroson o‘lkasi, ayniqsa, Hirot shahrining fozil kishilar shahriga aylanishi, Mir Alisher Navoiydek so‘z mulkining sohibqironi “kamol olami ahlining akmali” (Ahliy Sheroziyning ­Navoiyga nisbatan qo‘llagan ta’rifi) bo‘lishining ijtimoiy-ma’naviy asoslari buyuk sohibqiron Amir Temur zamonida qo‘yilgandi. Buni, ayniqsa, hazrat Navoiy teran anglagan va asarlarda o‘z munosabatini bayon etgan.

Amir Temurning nomi Navoiyning besh asarining sakkiz joyida ehtirom bilan tilga olingan. “Hayrat ul-abror”da “To‘rt ulus xoni Temur Ko‘ragon”, “jahon xoni Temur Ko‘ragon”, “Farhod va Shirin ” dostonida “Temurxon”, ­“Muhokamat ul-lug‘atayn”da “Sultoni sohibqiron Temur Ko‘ragon”, “Munshaot” hamda “Nasoyim ul-muhabbat”da turk avliyolardan Xoja Boyazid va Bobo Sungu zikridagi boblarda “Temurbek” nomlari bilan eslangan.

Navoiy asarlarida Amir Temur nomi zikr etilgan holatlarni o‘z mohiyat-muddaosiga ko‘ra quyidagicha tasnif etish mumkin:

1.Muayyan ijtimoiy-falsafiy, axloqiy-didaktik masalalarning talqini jarayonida Amir Temurni misol keltirish;
2.Amir Temur bilan bog‘liq rivoyatsimon hikoyatlar;
3.Amir Temur hayotidan tarixiy lavhalar;
4.Turk mashoyixining Amir Temur bilan bog‘liq kechgan karomatlari.

Navoiy ikki joyda Amir Temur nomini ­mashhur hukmdorlar qatorida qayd etib o‘tadi. “Hayrat ul-abror”ning 48-bobida olamning baqosizligi, umrning o‘tkinchiligi, olam ­barcha uchun sinov maydoni ekanligi haqida kutilmagan tashbehlar, favqulodda istioralar bilan so‘z yuritadi.

Shuningdek, “Majolis un-nafois”tazkirasining temuriy hukmdorlar ijodiga ­bag‘ishlangan yettinchi majlisi Amir Temur haqidagi fiqra bilan boshlanadi. Navoiy Amir Temurga “muluk shajarlarining bo‘stoni va salotin gavharlarining ummoni, ­xoqoni jahongiri sohibqiron, ya’ni Temur Ko‘ragon”, deya ta’rif berib, bu tavsiflari ­orqali uning buyuk sulolaga asos solganligi, temuriy shahzodalar, ayniqsa, ­Sulton Husayn ­Boyqaroning yaxshi fazilatlari, ­jumladan, she’riyatda tab’i nozikligi “jaddi ­buzurgvor”laridan meros ekanligini ­ta’kidlab o‘tadi.

She’rni tushunish zavqi, tab’i noziklik, o‘z vaqtida jo‘yali so‘z topa olish salohiyati she’r yoza olishlikdan-da ustun fazilat ekanligi ­Sohibqiron hayotidan keltirilgan lavha ­orqali yanada ta’sirchanroq ifoda etilgan. “Farhod va Shirin” dostonida esa shahzoda Abulfavoris nasihatiga bag‘ishlangan bobda shahzodani ilm o‘rganishga da’vat etib, donishmand podshohning timsoli bo‘lmish Mirzo ­Ulug‘bekning ilmu fanga bo‘lgan kuchli ­ishtiyoqiga asl sabab – Temurxon avlodidan bo‘lganligini nozik ishora qilib o‘tgan:

Temurxon naslidin Sulton Ulug‘bek,
Ki olam ko‘rmadi sulton aningdek…

Rasadkim bog‘lamish — zebi jahondur,
Jahon ichra yana bir osmondur.

Bilib bu nav’ ilmi osmoniy
Ki, andin yozdi «Ziji Ko‘ragoniy».

Qiyomatg‘a degincha ahli ayyom,
Yozarlar oning ahkomidin ahkom.

Amir Temur hayotiga bog‘liq yana bir lavha “Hayrat ul-abror”ning 38-bobida o‘zining manzum ifodasini topgan. Vafo haqidagi maqolatdan keyingi hikoyat quyidagi baytlar bilan boshlanadi:

Andoq eshittimki, shahi komron
To‘rt ulus xoni Temur Ko‘ragon.

Ushbu hikoyat Amir Temurning Hindistonga qilgan yurishi haqida. Hindlarning qattiq qarshilik ko‘rsatishiga qaramay, fotih jahongirga Yaratganning o‘zi madadkor bo‘lib, “Charx aduv qalbiga soldi shikast”. Jang maydonida “ikki bechora yor” Temurning sipohiga duch keladi. Askarlarning biri shohning amrini ado etish uchun ular tomon ot soladi. Ikki do‘st bir-birining ustiga o‘zini tashlab, mening boshimni kes, do‘stimni omon qoldir, deb yolvoradi. Qotil har ikkisining ham boshini kesmoqchi bo‘lganida, do‘stlar boshini tig‘ ostiga tutib, oldin meni o‘ldir, men do‘stimning o‘limini ko‘rishga toqatim yo‘q, deb iltijo qiladi. Shu tariqa, bir muddat o‘tib, to‘satdan “al-omon”(omonlik, kechirim) degan buyruq keladi:

Bir-biriga kechti alar qonidin,
Shoh dag‘i kechti ulus qonidin.

Amir Temurning ismi Navoiyning eng mashhur asarlaridan biri – “Muhokamat ul-lug‘atayn”da ham eslanadi. Unda donishmand shoir arab, fors va turkiy tillarning rivojlanish omillarini milliy davlatchilik masalasiga bog‘lab tushuntirishga harakat qilgan. Jumladan, turkiy tilning shakllanishi va adabiy til sifatida iste’molga kirishini Amir Temur shaxsiyati va faoliyatiga bog‘lab yozadi: “To mulk arab va sort salotinidin turk xonlarg‘a intiqol topti, Huloguxon zamonidin sultoni sohibqiron Temur Ko‘ragon davronig‘acha turk tili bila andoq shoir paydo bo‘lmadikim, ta’rif qilg‘ucha asar zohir bo‘lmish bo‘lg‘ay. Va salotindin ham andoq nima manqul emaski, birov qoshida aytsa bo‘lg‘ay. Ammo Sultoni sohibqiron Temur Ko‘ragon zamonidin farzandi xalafi Shohrux sultonning zamonining oxirigacha turk tili bilan shuaro paydo bo‘ldilar”. Navoiy bu bilan millatning madaniyati va ma’naviy olamining rivoji uchun o‘z davlatchiligiga ega bo‘lishi, ayni paytda, har bir millat o‘z davlatchiligini saqlab qolishi uchun o‘z tafakkur olamini saqlashiga, ma’naviy olamning asoslaridan bo‘lmish til va adabiyotini rivojlantirish uchun qayg‘urishi lozimligi, bu borada Amir Temur va uning avlodi o‘rnak bo‘lishini ta’kidlagan. Ushbu ma’noni boshqa bir joyda shunday nazm qilgan:

Dahr aro turk shohi foyiqdur,
El aro turk lafzi loyiqdur.

Navoiy ona tiliga g‘amxo‘rlik qilish davlat olib boradigan siyosatning asosiy ustuvor yo‘nalishlaridan biri bo‘lishi lozimligi, ona tiliga muhabbat umummilliy ishtiyoqqa aylanishi barcha davru zamonlarda hayotiy zarurat ekanligini jondan his etib, bu muhim masalaga o‘zbek davlatchiligi tarixida birinchilardan bo‘lib Amir Temur va uning muhtasham sulolasi e’tibor qaratganini iftixor bilan e’tirof etgan hamda yosh temuriyzodalarni bunday xayrli ishlarning sobitqadam davomchisi bo‘lishga da’vat etgan. Umuman, Navoiy yosh temuriy shohzodalarni doimo Sulton Husayn Boyqaro va Amir Temurdan o‘rnak olishga chorlagan. Jumladan, marhum ustozimiz Najmiddin Komilov “davlat boshqaruvining dasturi” deya baholagan valiahd Badiuzzamonga yuborilgan mashhur maktubda yosh shahzoda yo‘l qo‘ygan kamchiliklardan biri sifatida quyidagi dalilni keltiradi: “Mirzoga (Husayn Boyqaro nazarda tutilmoqda – O.D.) Temurbek to‘rtunchi nasabdur. Mirzo xutbada bekning otig‘a sharif ruhig‘a masjidi jome’da har odina kuni duo qildururlar. Bu ishta Mirzog‘a ham duodin o‘zga ne kelgay. Siz nishoningiz tug‘rosidin Mirzoning muborak otin chiqorursiz. Kerak Iroqdin Makka, balki Mag‘ribzaming‘acha olsangiz bu voqea bo‘lmas erdi”. Navoiy aqidasi bo‘yicha, qaysiki hukmdor Amir Temurdek zotlarni duo bilan yod etsa (ya’niki, ehtiromini bajo keltirsa), o‘zining ham obro‘-e’tibori yuksalib boraveradi. Aksincha, ulug‘ ajdodlariga bepisand munosabatda bo‘lgan, tarixdan to‘g‘ri saboq chiqarmagan, o‘zini mutlaq hukmdor deb tasavvur etgan davlat rahbarlari saltanatining asosi mo‘rt bo‘lib, tanazzul topishi muqarrar.

Amir Temur shaxsiga yuksak ehtirom, unga favqulodda xislatlarni nisbat berish, aziz avliyolar darajasida e’zozlash xalqimiz orasida asriy an’ana edi. Jumladan, Go‘ri Mir oldidan otliqlar buyuk sohibqironga ehtirom yuzasidan otdan tushib, yayov o‘tishlari tarixiy manbalarda qayd etilgan. Bu – shunchaki xurofot yoki qo‘rquvdan hosil bo‘lgan soxta hurmat emas, balki samimiyat va muhabbatga asoslangan ehtirom ifodasi, Temuriylar davlati qilich bilan emas, pokiza zotlarning sidqidildan qilgan duolari barakotidan, oddiy xalqning ishonch-sadoqati tufayli barpo bo‘lganining namunasi ham edi. Sababi, Amir Temur qaerga borsa, eng avvalo, ilm va ma’rifat ahlining ehtiromini bajo keltirishga intilardi, soxta olimlar va riyokor shayxlarni o‘ziga yaqinlashtirmasdi. Uning imonli kishini munofiqdan ajrata olishga qodir, faqat haqiqiy hukmdorlarga xos bo‘lgan farosati haqida turli tarixiy voqealar, rivoyat va naqllar mavjud. Ana shunday hikoyatlardan ikkitasi “Nasoyim ul-muhabbat” asarida turk shayxlari zikrida zimnan bayon etilgan…

Amir Temurning chin so‘fiylar, Haq yo‘lidagi eranlarga munosabati marhamat va ixlosga yo‘g‘rilgan bo‘lsa, soxtakor mullolar, “Shayton valiylari”ga (Hujviriy ta’biri) shafqatsiz va qattiqqo‘l bo‘lgan. Jumladan, o‘zini payg‘ambar deb e’lon qilgan Fazlulloh Naimiy – hurufiylik ta’limoti asoschisini hamma joyda ta’qib qilib, oqibatda uning ko‘rsatmasi bilan o‘g‘li – Mironshoh tomonidan qatl ettirilishi Amir ­Temurning din va mazhab sofligidagi kurashchanligi, qat’iyatliligini ko‘rsatadi.

Navoiy nazarida Amir Temur – buyuk saltanat asoschisi, nomi afsonalarga yo‘g‘rilgan o‘tmish podshohlari bilan bo‘ylasha oladigan hukmdor. Uning davlatchilik bobida qilgan ishlari, asos solgan qudratli davlati Kayumars, Jamshid, Faridun, Doro, Iskandar, Chingizxondek olamni o‘z zabtiga olgan sultonlar shavkatidan zarracha kam emas. Amir Temur qahri qattiq shoh bo‘lish bilan birga, kechirimlilik va bag‘rikenglik uning tug‘ma fazilatlaridan bo‘lgan.

O‘zbek tilining adabiy til maqomiga ko‘tarilishi, arab va fors tillari kabi musulmon Sharqi olamida ilm va adab tili sifatida tan olingan tillar bilan bellasha olish salohiyatiga ega bo‘lishi Amir Temur asos solgan davlat olib borgan siyosat tufayli amalga oshdi. Navoiy birinchilardan bo‘lib, temuriylarning o‘zbek xalqi madaniyati rivojiga qo‘shgan ushbu tarixiy xizmatlarini ilg‘agan va ilmiy jihatdan asoslab bergan.

Amir Temur she’r yozishga rag‘bat bildirmagan bo‘lsa hamki, she’rni nozik tushungan va badiiy so‘z qadriga yetgan. U hamisha, hamma yerda ilm-fan va adabiyotning homiysi sifatida ijodkorlarni qo‘llab-quvvatlagan hamda kerakli paytda she’riyat durdonalaridan nuktadonlik bilan istifoda etgan. Bu esa, temuriy hukmdorlarning tabiatidagi ma’rifatparvarlik, adabiyotsevarlik aynan ulug‘ ajdodlaridan meros bo‘lib o‘tgan fazilat ekanligiga guvohlik beradi.

Buyuk sohibqironning jahongirligiga muhim omil bo‘lgan fazilatlardan yana biri – Xudoning aziz bandalari ko‘nglini ovlash, ularning izzatini joyiga qo‘yishi, shohning qudrati – uning son-sanoqsiz jangchilarida emas, balki shod bo‘lgan siniq ko‘ngillarning duosi barakotidan ekanligini jondan his etishi va bunga izchillik bilan amal qilishida bo‘lgan. Ana shunday hayotiy haqiqatlarni hazrat Navoiy Amir Temur nomi bilan bog‘lab tushuntirarkan, o‘z zamondoshlari va kelajak avlod uchun ibratli o‘git, insonlarning baxt-saodati uchun kurashadigan, ayniqsa, millat va mamlakat taraqqiyotiga mutasaddi shaxslarga dasturilamal bo‘lishini ko‘zlagan va niyatiga erishgan ham.

Manba: «O‘zbekiston adabiyoti va san’ati» gazetasining 2013 yil 14-soni

ALISHЕR NAVOIYNING AMIR TЕMURGA
DOIR CHIZGILARI
Burobiya Rajabova — f.f. nomzodi

Mustaqillik davri navoiyshunosligida, O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimov ta’biri bilan aytganda “mumtoz siymo” Sohibqiron Amir Temur va temuriylarning adabiyotga, san’atga, madaniyatu ma’rifatga e’tibori to‘g‘risidagi dastlabki tadqiqotlardan biri atoqli navoiyshunos Abduqodir Hayitmetovning “Temuriylar davri o‘zbek adabiyoti” nomli kitobidir. Keyinchalik atoqli adib va adabiyotshunos P.Qodirov o‘zining “Til va el: Temuriylar davridagi mumtoz adabiy tilimiz muammolari” nomli ilmiy tadqiqotini yaratdi. Bu an’ana davom etib, ba’zi navoiyshunoslar tomonidan temuriylar bilan bog‘liq u yoki bu darajadagi tadqiqotlar amalga oshirildi.

Temuriylar davrida yetishgan zabardast so‘z san’atkorlaridan biri bu – Alisher Navoiydir. U o‘zining “Xamsa” (1483–1485), “Tarixi muluki Ajam” (1488), “Majolis un-nafois” (1490–1491), “Nasoyim ul-muhabbat” (1495–1496), “Soqiynoma”, “Muhokamat ul-lug‘atayn” (1499), “Munshaot” (1498–1499), “Holoti Pahlavon Muhammad” kabi o‘ndan ortiq durdona asarlarida Amir Temur shaxsi, faoliyati, fazilati haqida fiqra, bob, bayt shaklidagi ma’lumotlar keltirganki, foydali pandu maslahatlarni ilova qilingan bunday badiiy lavhayu chizgilarni yaxlit holda ramziy ma’noda tabarrukan Navoiy “Temurnoma”si deb nomlash mumkin.

Biz Alisher Navoiy bitib qoldirgan bunday poetik lavhayu chizgilarni uch guruhga bo‘lib tasnif qildik: birinchisi – Amir Temurni shoir tomonidan to‘g‘ridan-to‘g‘ri, poetik ishoralarsiz Sohibqiron, shoh, hukmdor, shohi komron, jahon xoni, to‘rt ulus xoni, bek, shohi islompanoh kabi so‘z va iboralar bilan sifatlab tasvirlagan. Ikkinchisi – Navoiy o‘z asarlarida Amir Temurni temuriylar haqidagi bob yoki izohlarda yashirin talmeh yoki metonimiya vositasida yodga oladi. Ayniqsa, “Xamsa” muqaddimasining Husayn Boyqaro, Badi’uzzamon Mirzo, Shohg‘arib Mirzo, Muzaffar Husayn Mirzoga bag‘ishlangan boblarida bu an’anaviy uslubdan mahorat bilan foydalanganini ko‘rishimiz mumkin. Bu esa ustoz A.Hayitmetovning: “Biz bu o‘rinda Navoiyning fikrlarini rivojlantirib, Temurning ta’siri faqat Sulton Husayn Boyqaroga emas, balki hamma temuriylarga ham qaysi bir muddatda o‘tgan, deyishga moyilmiz” , – degan fikrlarini yodga soladi.

Uchinchisi – Navoiyning o‘z asarlarida fikrlari isboti uchun boshqa ijodkorlarning temuriylarga oid qarashlari aks etgan she’rlariga murojaat qilishi. Ushbu kuzatishlarimizning yorqin misoli Navoiyning “Holoti Pahlavon Muhammad” asaridir. Unda shoir ustozining musiqa nazariyasi haqidagi bilimlarini har tomonlama baholar ekan, mumtoz musiqa yo‘llaridan biri “saydi g‘azol”ga to‘xtaladi va uning bozgo‘y (ashulada biror so‘z yoki she’rni takror aytish)da aytgan forscha baytida Sulton Husayn Boyqaroning to‘rtinchi otasigacha tilga olganligi haqida ma’lumot berib, uni yuksak baholaydi: “…inson olamida bu ikki baytdek oz aytibdurki, mamduh(madh qilinuvchi-B.R.)ning to‘rtinchi otasig‘acha* zikr bo‘lmish bo‘lg‘aykim:

Sulton Husayn xusravi g‘oziy, ki misli o‘
Hargiz nabuda dar sadafi ro‘zgor dur.
Shoh ast shahriyor padar bar padar, ki hast
Mansur Boyqaroyi Umarshayxi bin Temur” .

Mazmuni: “Sulton Husayn muzaffar podshohdir, olam sadafi uningdek durni hech qachon ko‘rmagan; Mansur Boyqaro Umarshayx bin Temurgacha bo‘lgan ota-bobolari kabi u ham shohlar shohidir”.

Navoiyning Sohibqiron Amir Temurga oid chizgilarini birma-bir tahlil va talqin qilishga harakat qilsak.

1. Navoiy “Hayrat ul-abror”da tasvirlangan uch badiiy lavhada u tabarruk zotni tilga oladi. Birinchisi – Husayn Boyqaroga bag‘ishlangan an’anaviy bobda “Yetti otosig‘a degin xon kelib” degan misra xarakteridagi xabarida Amir Temurga ishora qiladi. Ikkinchisi – dostonning vafo haqidagi bobiga tamsil qilingan hikoyatda To‘rt ulus xoni Temur Ko‘ragon, bek, shox nomi bilan besh o‘rinda uni yodga oladi. Shu bilan birga Navoiy “Vafo va afv odil podshohlar odati va yo‘llaridir” degan qadimiy hikmatni ham eslatish barobarida afv, ahd, kechirimlilik, vafo kabi fazilatlarni barcha uchun, ayniqsa, hukmdorlar hamda temuriy shaxzodalar uchun targ‘ib va tarannum qilganligini anglash mumkin . Uchinchisi – Navoiy dostonning o‘n to‘rtinchi maqolatida murakkab talmeh turidan unumli foydalanib, 13 nafar shoh – “dodgaru mulk”larni nom-banom sanaydi. Ularni “Dodgaru mulk-panoh erdilar” deb tasvirlaydi va bu tasvirlarda o‘zining ular bu o‘tkinchi dunyodan “xoli ilik bilan ketdi”, “Ko‘rki qayon bordi?” degan chuqur falsafiy ma’noga ega bo‘lgan hayotiy asosga qurilgan didaktik fikrlarini ta’kidlab ko‘rsatadi. U lirik tasvirga asoslangan o‘z xotimasini Navoiy, Chingizxon hamda Amir Temur nomlari bilan yakunlaydi va Amir Temurni “jahon xoni Temur Ko‘ragon” deya tanishtirishni ma’qul deb biladi:

Qani jahondovari Chingizxon?
Qani jahon xoni Temur Ko‘ragon?

O‘zining “Birga vafo aylamadi charxi dun” kabi fikrlaridan qoniqmagan shekilli, mutafakkir bu fikrlarini izchil davom ettirib, dostonning keyingi bobida bayon qilgan Iskandarning vasiyatida tasvirlagan “xoli ilik” timsoli yordamida navoiyona uslubda chiroyli xulosalaydiki, ushbu bayti ana shunday holat tasviriga juda mos:

Kimki jahon mulki havasdur anga,
Ushbu ilik tajriba basdir anga.

2. “Farhod va Shirin” dostonida Sulton Husayn Boyqaroning o‘g‘li Abulfavoris Shohg‘arib Mirzoga bag‘ishlangan alohida faslda shahzodani madh etish bilan birga, uni ogohlikka, hushyorlikka undab yozgan shohbaytida:

Erursen shoh – agar ogohsen sen,
Agar ogohsen sen – shohsen sen, –

deya pandu nasihat qilar ekan, uning ilm-fanni ishtiyoq va havas bilan istashi, o‘rganishini ulug‘lab va shunga da’vat etib, Ulug‘bek Mirzoning nomini tamsil qiladi va Ulug‘bek Mirzoning ilm-fanga, dunyo tamadduniga qo‘shgan hissasini faxr-iftixor bilan shahzodaga eslatadi. Shu o‘rinda shoir “Temurxon naslidin” deya donishmand shoh Ulug‘bekning temuriy ekanligiga, ilmparvar, donishmand shoh sifatida rasadxona qurdirgani, samoviy jismlarni o‘rganib, jumladan, 1018 ta yulduz tadqiqoti haqidagi “Ziji Ko‘ragoniy” nomli mashhur ilmiy asar bitganiga ishoralar qiladi. Navoiyning matnda Ulug‘bek Mirzoni “Temurxon naslidin” (matnda shoir avlodidin so‘zi o‘rniga naslidin so‘zini juda topib ishlatgan – B.R.) deya yodga olishining ikki jihati bor. Birinchidan, Amir Temurni eslash bilan unga hurmat ko‘rsatish bo‘lsa, ikkinchidan bu tasviru izohda Ulug‘bek Mirzo Amir Temurning sevimli nabiralaridan biri ekanligiga alohida ishoralar borligini bilishimiz mumkin. Fasl xotimasida esa shoir ustalik bilan shahzodaga “Qadimiy qullug‘um haqqini yod et!” deya qilgan murojaatu istagida ham Amir Temur va temuriylarga o‘zining hurmati cheksizligini ta’kidlagandek, ko‘rsatgandek bo‘ladi, shuningdek, u shahzodaga qilgan pandu nasihatlari har dam, har doim unga naf keltirishini ishonch bilan eslatadi.

3. Navoiy “Layli va Majnun”ning VII bobida Sulton Husayn Boyqaro sha’niga madhiyalar o‘qiydi, uni ko‘klarga ko‘taradi, ayni paytda uning shohlar avlodidan ekanini ta’kidlash uchun “zoti poki” iborasini ishlatadi va uning tagli, taxtli shoh temuriyzoda ekani haqida ishora yo‘li bilan shunday yozadi:

Olam uza shoh zoti poki,
Darvesh zamiri dardnoki.

4. “Sab’ai sayyor”dagi Husayn Boyqaroga bag‘ishlangan IX bobda berilgan “ham ato xonu, ham ango ano xon” xabarida ota tarafidan Amir Temurning o‘g‘li Umarshayx Mirzoga, ona tarafidan esa Amir Temurning o‘g‘li Mironshoh Mirzoga nabiraligi, ya’ni ikki tomonlama temuriyzodaligiga, Bobur Mirzo tili bilan aytganda “karim ut-tarafayn, asil podshoh” ekanligiga urg‘u bergan. Xon so‘zi yordamida shoir o‘zining badiiy mahoratini ko‘rsatgani – birinchidan, matnda uch marta xon so‘zini takror ishlatib, takrir san’atini, ikkinchidan esa xon so‘zi vositasida betakror radiflar ijod qilgan:

Ham ato xonu ham anga ano xon,
Yo‘q jahonda aning kibi yano xon.

Alqissa, Navoiy boshqa she’rlari tarkibida ham “xon bin xon nasabing” kabi e’tiroflarini ko‘p o‘rinda qo‘llaganini ko‘rishimiz mumkin.
5. “Saddi Iskandariy” dostonining Husayn Boyqaroga bag‘ishlagan IX bobida uning temuriylar avlodi ekanligiga “ofoq oro zebu zayn”, “bin xoni” kabi sifatlashlari orqali ishora qiladi. U barcha shohlarning eng ulug‘i, u shariat rasmini ustuvor etgan Abulg‘oziy (ya’ni urushlarda g‘olib chiqqan), mavjudligi dunyoning zeb-ziynati bo‘lgan ulus xoni xon o‘g‘li Sulton Husayn Boyqaro, deya ham to‘liq ismi, ham laqabi bilan qo‘llaydi va temuriy ekanligiga turli tomondan Sulton Husayn Boyqaroni sifatlagan:

Bori shohlarning sarafrozi ul,
Shahi shar’oyin Abulg‘ozi ul.
Vujudidin ofoq aro zebu zayn,
Ulus xon bin xoni Sulton Husayn.

Mazkur dostonning X bobi Sulton Badi’uzzamon Mirzo madhi bo‘lib, “Maloik sifot pok zoting sening” deya shoir “pok zoting” birikmasi vositasida uning sof aslzoda temuriy shahzodaligiga urg‘u beradi.

6. Navoiy o‘zining “Tarixi muluki Ajam” asarini nasriy usulda yozgan bo‘lsa-da, asarning yakuniy qismini she’riy shaklda, ya’ni masnaviy bilan xotimalaydi. Ushbu qismda shoir shunday yozadi: “Agar Xudoyim umrimni ziyoda qilsa, umrim menga vafo qilsa, navbatdagi katta, zo‘r ijodiy ishim uning (Husayn Boyqaroning – B.R.) ajoyib voqea-hodisalarga boy sermazmun hayoti tarixini qiziq, chuqur ma’noli so‘zlar yordamida yozib kelajak avlodga qoldirishdir”:

Vale azmim endi budurkim, Xudoy
Agar bo‘lsa umrumg‘a muhlatfizoy,
Chekib turfa tarixingg‘a xomani,
Qilib nuktag‘a tez hangomani , –

degan ijodiy rejasidan, ya’ni Husayn Boyqaro tarixi haqida alohida tarixiy asar yozishidan xabardor qilgan va ushbu masnaviyda Navoiy “Berib zikr obovu ajdod anga” degan misrasi bilan diqqatimizni tortadi. Bu bilan u uning ota-bobolari, jumladan, to‘rtinchi otasi Amir Temur tarixi haqida ham alohida to‘xtalishini qayd etgan. Demak, Alisher Navoiy Husayn Boyqaro haqidagi tarixiy asarining ma’lum bir dastlabki qismi yoki boblarini Sohibqiron Amir Temur tarixiga bag‘ishlashini ishonch bilan aytib o‘tgan, degan xulosaga kelishimiz mumkin. Chunki “Tarixi muluki Ajam” va “Tarixiy anbiyo va hukamo” kabi tarixiy asarlarida o‘z bilimi va mahoratini namoyon qilgan Navoiy umuman tarix fanini yaxshi bilgan. Shahzodalarga va kelajak avlodga yozib qoldirgan nasihatlarining ko‘p o‘rinlarida ham u tarixni yaxshi o‘rganishga, bilishga, tarixdan saboq olishga chaqiradi, maslahatlar beradi. Qaysidir ma’noda u bizni o‘zining temuriylar tarixi bilimdoni bo‘lganidan voqif qiladi.

7. Ma’lumki, Navoiy “Majolis un-nafois” tazkirasining yettinchi majlisini to‘laligicha Amir Temurga bag‘ishlagan va o‘zi she’r aytishga mayl ko‘rsatmasa ham, fikrlarining isboti uchun boshqa shoirlarning baytu hikmatlarini joyi va vaqtini topib keltirishdagi mahorati tufayli “Majolis un-nafois” tazkirasida Amir Temurning ijodkor temuriylar qatorida zikr etadi. A.Hayitmetovning “Aningdek bir bayt o‘qug‘oni ming yaxshi bayt aytqoncha bor…” nomli maqolasidan ta’sirlanib, mazkur fiqrani biz bir-ikki maqolamizda tahlil qilishga harakat qilganmiz . Ammo keyingi kuzatishlarimiz shuni ko‘rsatdiki, ba’zi tarixiy manbalar, jumladan, tarixchi Muiniddin Natanziy ma’lumotlari asosida ushbu majlisda Alisher Navoiy tomonidan yoritilgan syujetni to‘la ma’noda tarixiy voqea deyishimiz mumkin: “Soinqal’a manziliga kelib tushganda, xushqomat amirzoda Mironshoh shunday bir holatda istiqbolga chiqdiki, uni oldindan taniydiganlar unga qarab o‘z ko‘zlariga ishonishmasdi. Sulton Sohibqiron uni shu qadar xarob va tushkun ahvolda ko‘rib, hasrat qo‘lini boshiga urib, taassuf ko‘z yoshlarini to‘kdi. Ammo ixtiyor jilovi qo‘lidan chiqib ketgani uchun chora topolmadi”.

8. Navoiy “Nasoyim ul-muhabbat” tazkirasida Amir Temurni uch o‘rinda Temurbek nomi bilan tilga olgan. Biz ushbu chizgilarni alohida bir maqolamizda yoritganmiz.

9. Alisher Navoiyning “Favoyid ul-kibar” devonidan o‘rin olgan “Soqiynoma”sining I bobida Amir Temurni Temur – islompanoh shoh, ya’ni shohi g‘oziy nomi bilan tilga oladi, uning “din va ma’naviyat rivojiga keng yo‘l ochgan”ligiga urg‘u beradi:

Qani Temur – shahi islompanoh
Ki, jahon oldi chekib xayli sipoh.

Bu baytni Navoiyning “Hayrat ul-abror”ning XIV maqolotida berilgan o‘ndan ziyod shohlar zikri va olg‘a surgan ijtimoiy fikrlarining mantiqiy davomi deyishimiz mumkin. Chunki mazkur bobda u o‘n uch nafar shohni birma-bir tilga oladi va dunyoning o‘tkinchiligi shohu gado uchun birday ekanligi haqida “Kim, ne shah qolg‘usi boqiy, ne gado” deya urg‘u beradi. Sulton Husayn Boyqaroni adl, dod, ehson bilan davlatni boshqarishga undaydi. “Soqiynoma”ning XVII bobida esa yashirin talmeh san’atini qo‘llab, Amir Temurni faqat Ko‘ragon unvoni bilan Ko‘ragon taxti, Ko‘ragon iqboli birikmalari vositasida zikr etadi:

Anglading shohlig‘ ahvolini ham,
Ko‘ragon taxtiyu iqbolini ham .
10. “Muhokamat ul-lug‘atayn”da Alisher Navoiy Amir Temurni bir izohida esga oladi. Ya’ni shoir o‘z asarida forsiy va turkiy tilni muhokama qilar ekan, u turkiy (o‘zbek) tilining ravnaqida shohu ijodkorlarning alohida roli va xizmati, e’tibori borligini va turkiy tilda qalam tebratuvchi shoirlarning paydo bo‘lgani haqida uch hukmdor zamoni misolida ta’kidlab ko‘rsatar ekan, Amir Temurni ko‘ragonlik unvoni bilan Temur Ko‘ragon deb eslaydi: “To mulk arab va sort salotinidin turk xonlarg‘a intiqol topti, Huloguxon zamonidin Sultoni sohibqiron Temur Ko‘ragon davronig‘acha turk tili bila andoq shoir paydo bo‘lmadikim, ta’rif qilg‘ucha asar zohir bo‘lmish bo‘lg‘ay. Va salotindin ham andoq nima manqul emaski, birov qoshida aytsa bo‘lg‘ay. Ammo Sulton sohibqiron Temur Ko‘ragon zamonidin farzandi xalafi Shohrux Sultonning zamonining oxirigacha turk tili bila shuaro paydo bo‘ldilar. Va ul hazratning avlod va ahfodidin ham xushtab’ salotine zuhurg‘a keldi: shuaro Sakkokiy va Haydar Xorazmiy va Atoiy va Muqimiy va Yaqiniy va Amiriy va Gadoiydeklar” .

11. “Munshaot” asarining 56-maktubida Navoiy o‘z haddi doirasida “Kichiklardan itoat, ulug‘lardan inoyat” degan hikmatni unutgan, shoh otaga itoatda, xizmatda, hurmatda, ehtirom ko‘rsatishda xatoga yo‘l qo‘ygan Badi’uzzamon Mirzoga adab beradi. Shahzodaning qalbini hidoyat nurlari bilan yoritishga intiladi. Navoiy uni otasi Sulton Husayn Boyqaroni hurmat qilishga chaqirar, undar ekan, turli munosabat-masalalarda o‘zining purma’no tanbehlarini bayon qiladi. Bir o‘rinda uning toju taxt odobiga xilof xatti-harakatda bo‘lib, hurmatsizlik bilan o‘z otasi nomini, nishoni tug‘rosi (podshohning yorliq, farmon va qarorlari yozilgan qog‘ozning tepasiga tushirilgan maxsus bezakli belgi )dan chiqarganligini qattiq tanqid qiladi. Ushbu tanbehdan shuni anglashimiz mumkinki, o‘zi katta umid bog‘lagan valiahd shahzodadan Navoiyning dili yaxshigina og‘rigan bo‘lsa kerak. P.Qodirov mazkur maktubda qo‘llangan so‘z va iboralar poetikasiga alohida to‘xtalib, shunday yozgan: “Navoiy bu so‘zlarni ota-bolaga joni kuyganidan yozgani uning o‘ta ta’sirchan so‘z va iboralaridan sezilib turadi” . Ishonchli manbalarda yozilishicha, u keyinchalik qator baxtsizliklarga duchor bo‘ladi.

Amir Temur Husayn Boyqaroga to‘rtinchi ota bo‘lsa ham, har juma kuni xutba (juma va hayit kunlarida xutba o‘quvchi, ya’ni xatib tomonidan minbarga chiqib, diniy va dunyoviy pand-nasihat so‘zlarni aytish va bu aytish vaqtida mamlakat podshohining nomi qo‘shilar edi )da Amir Temur nomi bilan o‘qilishini eslatadi va matnda Navoiy Sohibqironni Temurbek, bek shaklida ikki marta tilga olgan, Badi’uzzamon Mirzoni otasiga munosabatda xushyorlik va ehtiyotkorlik bilan ish tutishi borasida ogohlantirgan. Chunonchi: “Mirzog‘a Temurbek to‘rtunchi nasabdur. Mirzo xutbada bekning otig‘a sharif ruhig‘a masjidi jome’da har odina kuni duo qildururlar. Bu ishda Mirzog‘a ham duodin o‘zga ne kelgay. Siz nishoningiz tug‘rosidin Mirzoning muborak otin chiqorursiz. Kerak Iroqdin Makka, balki Mag‘rib zaming‘acha olsangiz, bu voqea bo‘lmasa erdi. Agar Mirzoni zaif xayol qilibsiz – Tengri taolo qaviydur. Farzand kerak zaiflig‘ida otasig‘a xizmat mahallin toptim deb, jonsiporlik qilsa”.

Yana bir holatni alohida qayd qilish lozimki, Navoiy “Majolis un-nafois”, “Nasoyim ul-muhabbat” tazkiralarida keksa muarrix Sharafiddin Ali Yazdiyga alohida fasllar bag‘ishlaydi va bu bag‘ishlovlarda ham uning boshqa asarlari qatorida o‘zi qayta-qayta sevib mutolaa qilgan Amir Temurga bag‘ishlangan “Zafarnoma” tarixiy asarini tilga olishi hamda “Tarixi anbiyo va hukamo”, “Munshaot”, “Xamsat ul-mutahayyirin” asarlarida ham keksa muarrixni va uning asarini eslashini ham, bir tomondan, Navoiyning Sohibqiron Amir Temurga oid betakror chizgilari deb baholashimiz, ikkinchi tomondan esa zamondoshlarimizning ba’zi noxolis yoki aniq tarixiy ma’lumotlarni noto‘g‘ri talqin qilishining oldini olishi mumkin. Masalan, xuddi shunday ikki tomonlama kamchilikka yo‘l qo‘ygan A.Ibrohimovni taniqli navoiyshunos olim I.Haqqul o‘zining “O‘zbek tasavvuf she’riyatining o‘rganilishi xususida” nomli maqolasida juda o‘rinli tanqid qilgan edi. Shu o‘rinda ustoz I.Haqqul ham Sharafiddin Ali Yazdiy Amir Temurga bag‘ishlab yozgan “Zafarnoma” asarini oqqa ko‘chirib tugatgan 1424–1425 yilda Abdurahmon Jomiy(1414–1492) 12 yoshdagi o‘spirin bir bola bo‘lganligini, o‘spirin bir bolaning esa Sohibqiron Amir Temur tarixini yozgan taniqli muarrixni, amaldagi davlat kishisini bunday kurakda turmaydigan, ahmoqona koyishlarini ikki dunyoda ayta olmasligini alohida ta’kidlab ko‘rsatgan, tanqidchining ilmiy hamda amaliy javobi o‘z yakuniy maqsadiga yetgan bo‘lardi.

Navoiy ijodi badiiy, tarixiy, ma’rifiy jihatining bir muhim ahamiyati shundaki, mutafakkir shoir o‘z asarlari orqali kitobxonga badiiy zavq, ruhiy quvvat, shuur, ma’rifat berish bilan birga, uni ko‘plab tarixiy shaxslar, siymolar hayoti va faoliyati bilan ham tanishtiradi. Shunday ekan, ulug‘ Navoiyning o‘z ijodi orqali Sohibqiron Amir Temur shaxsi, faoliyati, fazilatiga doir ayrim chizgilar bilan tanishtirishini ham aslida muhim adabiy-tarixiy hodisa, ya’ni adabiyot va tarix fanlari uchun qimmatli ma’lumot va dalillar deb baholashimiz mumkin.