Навоий ғазаллари вақти-вақти билан инсонни хокисорликка ундаб, унга муҳаққақ ўлимни эслатиб туради. Зотан, ҳар бир киши асли туфроқ бўлгани ва яна туфроққа қайтиши муқаррар эканини ҳис қилиб яшаса, унинг қалби уйғоқ бўлади. Бундай инсон такаббурликдан сақланади. Пайғамбаримиз с.а.в. тупрокда ўтириб нон ер ва: “Мен бандаман ва бандаларга ўхшаб таом ейман” дер эканлар. Аҳмад Яссавий ҳазратлари ҳикматларида “аслим туфроқ, наслим туфроқ, жисмим туфроқ” дея инсонларни мушоҳадага ундайди. Дарҳақиқат, тупроқда инсон моҳияти яширин.
АБАДИЙ ВАТАН ҲИКМАТИ
Сайфиддин САЙФУЛЛОҲ
Эй Навоий, ўзни мақбул истасанг, туфроқ бўл
Ким, эрур мардуд, улким бошида пиндори бор.
Байтдаги “мардуд” калимаси рад этилган, қувилган,“пиндор” сўзи эса фикр, хаёл, тасаввур, мажозий маънода кибрни англатади. Байтда туфроқ, мақбул, мардуд ва пиндор сўзлари воситасида талмиҳ ва тазод санъати кўлланган. Яъни улуғ бобомиз Одам а.с. ва Шайтон қиссасига ишора қилиб ёзмокдаки: “Эй Навоий, Ҳақ даргоҳида мақбул бўлмоқ истасанг, туфроқ каби хокисор бўл. Чунки кимнинг бошида кибру ғурури бўлса, у мардуд, яъни Шайтон каби Яратувчининг даргоҳидан қувилгандир”.
Байтдан мақсад кибрни мазаммат қилиш ва одамларни хокисорликка ундашдир. Зеро, кибр инсон қалбидаги тузалиши қийин бўлган хасталикдир. Шунинг учун ҳам барча дин ва таълимотларда кеккайган кимсалар танқидга учраган.
Қуръони каримнинг бир қатор оятларида мутакаббирлар лаънатланган ва жойлари жаҳаннам экани хабари берилган. Жумладан, “Зумар” сурасининг 60-оятида: “Ахир, жаҳаннам кибр қилувчиларнинг жойи эмасми? (Албатта ўшаларнинг жойидир)”, деб айтилса, шу суранинг 72-оятида яна таъкидланади: “Малоикапар тарафидан айтиладики: “Ундай бўлса, жаҳаннамда ҳамиша (абадий) қолгувчи бўлган ҳолингизда унинг дарвозаларидан киринглар!”
Ҳадиси шарифларнинг бирида қалбида хандал уруғича кибри бор инсоннинг жаннатга кирмаслиги қатъий таъкидланган.
Ҳазрат Навоий “Маҳбуб ул-қулуб” асарида инсон хулқини “ҳамида афъол ва замима хисол” яъни мақтапган яхши феъллар ва мазаммат қилинган ёмон иллатларга ажратиб, уларни бирма-бир очиқлаб, таърифлайди. Кибр ҳақида эса бир ўринда: “мутакаббир — малъун”, дейди. Буларнинг акси бўлган тавозе ва хокисорликни тарғиб этади.
“Насойим ул-муҳаббат”да шайх Юсуф бин Ҳусайн Розийнинг бундай деганини эслатади: “Барча яхшиликлар уйнинг ичкарисида, унинг калити тавозедир. Барча ёмонликлар ҳам уйнинг ичкарисида. Унинг калити такаббурликдир”.
Одатда, инсонлар илми, ҳусни, насаби, мансаби ва мол-дунёси билан фахрланади, кибр қилади. Баъзилар сурбетларча ўзини бошқалардан устун тутади ва кези келганда уялмай ҳақдорлигини ҳам билдириб қўяди…
Имом Муҳаммад Ғаззолий аксар асарлари, жумладан, “Кимёи саодат”да кибрнинг даражалари, офатлари ва улардан қутулишнинг чоралари ҳақида батафсил маълумот берган. Унинг таъкидлашича, киши то ўз нафсини танимагунча, тупроқдан ва бир қатра нопок сувдан яратилгани ҳақида тафаккур қилмагунча ёки ҳуснига мағрур инсон қорни ва вужудидаги ахлат ва нажосатлар ҳақида мушоҳада юритмагунча, бу иллатдан халос бўлиши қийин.
Ғаззолий мазкур китобида шундай бир ривоят келтиради. Бани Исроил тоифасида бир обид бўлган экан. Тақвоси туфайли шу даражага етибдики, доимо бошига бир парча булут соя солиб юрар экан. Кунларнинг бирида бадахлоқ бир киши яхшилик соғиниб: “Мен ҳам обид каби яхши инсон бўлсам, унинг файзидан зора менга ҳам юқиб қолса”, деган ниятда обиднинг ёнига бориб ўтирибди. Шунда обид: “Сен ким бўлдингки, менинг ёнимда ўтирасан. Сендан нокасроқ ким бору, мендин обидроқ ким бор?! Ёнимдан тез кет, сенинг касофатинг менга ҳам тегади”, дебди. Шунда ҳалиги одам ўрнидан туриб кетаётса, булут ҳам у билан кетибди. Обид эса офтобда қолибди. Оллоҳ таоло ўша замон пайғамбарига: “Обиднинг кибру манманлиги боис барча яхши амалларини бекор қилдим, фосиқнинг сидқу ихлоси туфайли барча ёмонликларини кечирдим”, деб ваҳий юборибди.
Навоий ғазаллари вақти-вақти билан инсонни хокисорликка ундаб, унга муҳаққақ ўлимни эслатиб туради. Зотан, ҳар бир киши асли туфроқ бўлгани ва яна туфроққа қайтиши муқаррар эканини ҳис қилиб яшаса, унинг қалби уйғоқ бўлади. Бундай инсон такаббурликдан сақланади. Пайғамбаримиз с.а.в. тупрокда ўтириб нон ер ва: “Мен бандаман ва бандаларга ўхшаб таом ейман” дер эканлар. Аҳмад Яссавий ҳазратлари ҳикматларида “аслим туфроқ, наслим туфроқ, жисмим туфроқ” дея инсонларни мушоҳадага ундайди. Дарҳақиқат, тупроқда инсон моҳияти яширин. Аммо уни ҳар қандай ақл идрок эта олмайди. Инсон оёғи остидаги улкан ҳақиқат ҳақида фикр юритганда, гуноҳ ишларга қўл урмасди. Моҳиятан, тупроқ нафақат тирикликдаги Ватан, балки у вафот этгандан сўнг ҳам абадий Ватан бўлиб қолиши билан янада муқаддасдир… Усмон Нурий Тўпбош “Бир кўза сув” асарида: “Инсон зеҳнининг асосий моҳияти тупроқ нималигини билишидадир. Фикрлар ва кўнгиллар тупроқ остига парвона бўпмагунча, кимса бу қоронғилик ўлкасининг сирини еча олмайди”, деган фалсафий фикрни илгари суради.
Навоий таъбирича, кибр фақат жоҳилу нодон кишиларда эмас, илм ўқиб, билимига амал қилмаган кишиларда ҳам зоҳир бўлади. Улуғ шоир “Насойим ул-муҳаббат” тазкирасида Абулхайр Тайнотий деган шайхнинг бундай ҳикматли сўзларини келтиради: “Ҳар ким илмин зоҳир қилса, муроийдур (риёкор) ва ҳолин зоҳир қилса — муддаий (даъвогар). Бир қатла биравни кўрдиким, сув юзида борадур. Деди: бу не бидъатдур, қуруғлиққа чиқ, дағи хуш бор! Яна биравни кўрдиким, ҳавода борур эрди. Анга дағи ушбу сўзни деди, дағи сўрдиким, қаён борурсен? Дедики, ҳажга. Дедиким, бор!”
Кўриб ўтганимиздек, Навоий ҳазратлари бир байт мисолида кибрни қоралаб, хокисорликни тарғиб қилади. Бу ҳар биримиз учун ғоят ибратли ва ҳикматли даъватдир.
ABADIY VATAN HIKMATI
Sayfiddin SAYFULLOH
Ey Navoiy, o’zni maqbul istasang, tufroq bo’l
Kim, erur mardud, ulkim boshida pindori bor.
Baytdagi “mardud” kalimasi rad etilgan, quvilgan,“pindor” so’zi esa fikr, xayol, tasavvur, majoziy ma’noda kibrni anglatadi. Baytda tufroq, maqbul, mardud va pindor so’zlari vositasida talmih va tazod san’ati ko’llangan. Ya’ni ulug’ bobomiz Odam a.s. va Shayton qissasiga ishora qilib yozmokdaki: “Ey Navoiy, Haq dargohida maqbul bo’lmoq istasang, tufroq kabi xokisor bo’l. Chunki kimning boshida kibru g’ururi bo’lsa, u mardud, ya’ni Shayton kabi Yaratuvchining dargohidan quvilgandir”.
Baytdan maqsad kibrni mazammat qilish va odamlarni xokisorlikka undashdir. Zero, kibr inson qalbidagi tuzalishi qiyin bo’lgan xastalikdir. Shuning uchun ham barcha din va ta’limotlarda kekkaygan kimsalar tanqidga uchragan.
Qur’oni karimning bir qator oyatlarida mutakabbirlar la’natlangan va joylari jahannam ekani xabari berilgan. Jumladan, “Zumar” surasining 60-oyatida: “Axir, jahannam kibr qiluvchilarning joyi emasmi? (Albatta o’shalarning joyidir)”, deb aytilsa, shu suraning 72-oyatida yana ta’kidlanadi: “Maloikapar tarafidan aytiladiki: “Unday bo’lsa, jahannamda hamisha (abadiy) qolguvchi bo’lgan holingizda uning darvozalaridan kiringlar!”
Hadisi shariflarning birida qalbida xandal urug’icha kibri bor insonning jannatga kirmasligi qat’iy ta’kidlangan.
Hazrat Navoiy “Mahbub ul-qulub” asarida inson xulqini “hamida af’ol va zamima xisol” ya’ni maqtapgan yaxshi fe’llar va mazammat qilingan yomon illatlarga ajratib, ularni birma-bir ochiqlab, ta’riflaydi. Kibr haqida esa bir o’rinda:
“mutakabbir — mal’un”, deydi. Bularning aksi bo’lgan tavoze va xokisorlikni targ’ib etadi.
“Nasoyim ul-muhabbat”da shayx Yusuf bin Husayn Roziyning bunday deganini eslatadi: “Barcha yaxshiliklar uyning ichkarisida, uning kaliti tavozedir. Barcha yomonliklar ham uyning ichkarisida. Uning kaliti takabburlikdir”.
Odatda, insonlar ilmi, husni, nasabi, mansabi va mol-dunyosi bilan faxrlanadi, kibr qiladi. Ba’zilar surbetlarcha o’zini boshqalardan ustun tutadi va kezi kelganda uyalmay haqdorligini ham bildirib qo’yadi…
Imom Muhammad G’azzoliy aksar asarlari, jumladan, “Kimyoi saodat”da kibrning darajalari, ofatlari va ulardan qutulishning choralari haqida batafsil ma’lumot bergan. Uning ta’kidlashicha, kishi to o’z nafsini tanimaguncha, tuproqdan va bir qatra nopok suvdan yaratilgani haqida tafakkur qilmaguncha yoki husniga mag’rur inson qorni va vujudidagi axlat va najosatlar haqida mushohada yuritmaguncha, bu illatdan xalos bo’lishi qiyin.
G’azzoliy mazkur kitobida shunday bir rivoyat keltiradi. Bani Isroil toifasida bir obid bo’lgan ekan. Taqvosi tufayli shu darajaga yetibdiki, doimo boshiga bir parcha bulut soya solib yurar ekan. Kunlarning birida badaxloq bir kishi yaxshilik sog’inib: “Men ham obid kabi yaxshi inson bo’lsam, uning fayzidan zora menga ham yuqib qolsa”, degan niyatda obidning yoniga borib o’tiribdi. Shunda obid: “Sen kim bo’ldingki, mening yonimda o’tirasan. Sendan nokasroq kim boru, mendin obidroq kim bor?! Yonimdan tez ket, sening kasofating menga ham tegadi”, debdi. Shunda haligi odam o’rnidan turib ketayotsa, bulut ham u bilan ketibdi. Obid esa oftobda qolibdi. Olloh taolo o’sha zamon payg’ambariga: “Obidning kibru manmanligi bois barcha yaxshi amallarini bekor qildim, fosiqning sidqu ixlosi tufayli barcha yomonliklarini kechirdim”, deb vahiy yuboribdi.
Navoiy g’azallari vaqti-vaqti bilan insonni xokisorlikka undab, unga muhaqqaq o’limni eslatib turadi. Zotan, har bir kishi asli tufroq bo’lgani va yana tufroqqa qaytishi muqarrar ekanini his qilib yashasa, uning qalbi uyg’oq bo’ladi. Bunday inson takabburlikdan saqlanadi. Payg’ambarimiz s.a.v. tuprokda o’tirib non yer va: “Men bandaman va bandalarga o’xshab taom yeyman” der ekanlar. Ahmad Yassaviy hazratlari hikmatlarida “aslim tufroq, naslim tufroq, jismim tufroq” deya insonlarni mushohadaga undaydi. Darhaqiqat, tuproqda inson mohiyati yashirin. Ammo uni har qanday aql idrok eta olmaydi. Inson oyog’i ostidagi ulkan haqiqat haqida fikr yuritganda, gunoh ishlarga qo’l urmasdi. Mohiyatan, tuproq nafaqat tiriklikdagi Vatan, balki u vafot etgandan so’ng ham abadiy Vatan bo’lib qolishi bilan yanada muqaddasdir… Usmon Nuriy To’pbosh “Bir ko’za suv” asarida: “Inson zehnining asosiy mohiyati tuproq nimaligini bilishidadir. Fikrlar va ko’ngillar tuproq ostiga parvona bo’pmaguncha, kimsa bu qorong’ilik o’lkasining sirini yecha olmaydi”, degan falsafiy fikrni ilgari suradi.
Navoiy ta’biricha, kibr faqat johilu nodon kishilarda emas, ilm o’qib, bilimiga amal qilmagan kishilarda ham zohir bo’ladi. Ulug’ shoir “Nasoyim ul-muhabbat” tazkirasida Abulxayr Taynotiy degan shayxning bunday hikmatli so’zlarini keltiradi: “Har kim ilmin zohir qilsa, muroiydur (riyokor) va holin zohir qilsa — muddaiy (da’vogar). Bir qatla biravni ko’rdikim, suv yuzida boradur. Dedi: bu ne bid’atdur, qurug’liqqa chiq, dag’i xush bor! Yana biravni ko’rdikim, havoda borur erdi. Anga dag’i ushbu so’zni dedi, dag’i so’rdikim, qayon borursen? Dediki, hajga. Dedikim, bor!”
Ko’rib o’tganimizdek, Navoiy hazratlari bir bayt misolida kibrni qoralab, xokisorlikni targ’ib qiladi. Bu har birimiz uchun g’oyat ibratli va hikmatli da’vatdir.
