Давлатшоҳ Самарқандийнинг “Тазкират уш-шуаро” тазкирасида келтирилишича эса, Темур Бағдод юришига отланиб турганда Бағдод ҳокимидан форсийда ёзилган бир қитъа олади. Унда «Биз ҳеч нарсадан қўрқмаймиз, Семурғ каби қанотларимиз бор», қабилида сўзлар битилган бўлади. Шундан Темур “Кошки мен шеър ёза олсам эди, шу қитъага жавоб битардим. Шояд фарзандларим ёки набираларимдан бирортаси Аҳмад Бағдодийга жавобия қитъа ёзса”, деганида, набираси Халил Султон жавоб қитъасини ёзган экан…
Суйима Ғаниева
АМИР ТЕМУР ВА ТЕМУРИЙЛАР
НАВОИЙ НИГОҲИДА
Алишер Навоий “Мажолис ун-нафоис” тазкирасининг еттинчи мажлисини қуйидаги сарлавҳа: “Салотини изом (Улуғ султонлар — С.Ғ.) ва авлоди вожуб ул-эҳтиромлари зикридаким, баъзи яхши маҳалларда хуб байт ўқубтурларким, филҳақиқат, ўзлари айтқондек хубдур ва баъзи назм латойифига машғул бўлубтурларким, ул дағи матлуб ва марғуб-дур” ҳамда шундай таъриф билан бошлайди: “Мулук шажарларининг (подшоҳлар дарахтининг) бўстони ва салотин гавҳарларининг уммони, хоқони жаҳонгири соҳибқирон, яъни: Темур Кўрагон…”.
Навоий Амир Темур шеър ёзмоққа илтифот қилмаса-да, назм ва насрни жойи келганда ўқиб юборарди. Бир байтни бундай ўқиш, деб таъриф қилади Навоий, “минг яхши байт айтқонча бор”, дейди.
Шундан сўнг Навоий бир нақл келтиради. Табризда ҳукмронлик қилаётган Темурнинг ўғли Мироншоҳ чоғир ичишга берилиб, ножоиз ишлар қилмоқда, деган хабар Самарқандга етишади. Ичкиликка унинг атрофидаги Хожа Абдулқодир, Мавлоно Муҳаммад Кохий ва Устод Қутайб Нойи боис экан. Темур учаласини ҳам жазолашга буюради. Хожа Абдулқодир қочиб, қаландар бўлиб кетади, қолган иккиси қатл этилади.
Амир Темурнинг Ироққа юришида Абдулқодир ҳақида хабар етказадилар. Соҳибқирон уни тутиб келтиришни буюради. Абдулқодирни Темур тахти пойига ташлайдилар. Хожа Абдулқодир Қуръони мажидни ёд билган, қироат илмида ҳам етук бўлгани маълум эди. У ниҳоятда саросимага тушади ва баланд овозда Қуръон ўқий бошлайди. Темурнинг “ғазаби лутфқа мубаддал бўлуб”, атрофидаги фазл ва камол аҳлига боқиб қуйидаги мисрани ўқийди:
Абдол зи бийм чанг бар Мусҳаф зад.
Мазмуни: Қаландар қўрқувдан Қуръонга чанг солди.
Шундан сўнг Хожа Абдулқодир Соҳибқироннинг яқин суҳбатдошларидан бири бўлиб қолади.
Навоий сўзни Ҳусайн Бойқарога буриб, у ҳам улуғ бобоси каби мажлисларда кетма-кет яхши шеър ва гўзал сўзлар айтар эди, унинг макони жаннат боғи бўлсин, бу эса, “жаҳон мулкида жовидон бўлсин!”, деб дуо қилади.
Соҳибқирон Темур бадиҳона келтирган мисраъ X асрдаги буюк орифлардан шайх ва шоир Абу Саъйид Абдулхайрнинг машҳур “Ҳавория” рубоийсининг тўртинчи мисрасидир.
Бу рубоий ва у билан боғлиқ ривоят ҳақида Жомий “Нафоҳот ул-унс”да, Навоий “Насойим ул-муҳаббат”да Абу Саъйид Абдулхайрга бағишланган фиқрада тўхталиб ўтадилар. Рубоий матни:
Ҳавро ба назораи нигорам саф зад,
Ризвон ба ажаб бемонду каф бар каф зад.
Як холи сияҳ барон рухон мутраф зад,
Абдол зи бийм чанг бар Мусҳаф зад.
(Яъни: Ҳурлар нигоримни кўриш учун саф тортдилар; жаннат дарвозабони ажабланиб, қарсак чалди. Бир қора хол (хол — тасаввуф истилоҳотида ваҳдат нуқтасини англатади — С.Ғ.) ул юзларга (Жаброил арвоҳларига) парда тортди; абдол (қаландар) қўрқувдан Қуръонга чанг солди).
Бу рубоийга жуда улуғ орифлар, шоирлардан ўн нафари, жумладан, Муҳаммад Ширин Мағрибий, Қосим Анвор, Яъқуб Чархий, Абдураҳмон Жомий, Убайдуллоҳ Чочий (Хўжа Аҳрор) ва бошқалар шарҳ битганлар. Кўринадики, Амир Темур ана шундай орифлар ижодини, кўпмаъноли шеърларни ёддан билган.
Навоий “Мажолис”да Шоҳрух мирзо, Абу Бакр мирзо, Абулқосим Бобур, Бойсунқур мирзо, Халил Султон ва бошқа шаҳзодалардан адабиёт ва санъатга машғул бўлган, Темурнинг миллий тил, миллий тафаккур, миллий руҳ, завқ-шавқ давлатчилик сиёсатида муҳим соҳа бўлганлиги ва шу мақсадларда фаолият олиб борган ижодкорларга, хусусан, Ҳусайн Бойқарога фахр ила қарашлари бежиз бўлмаган.
Тазкирада Шоҳрух мирзонинг бадиҳона ўқиган бир шеъри таърифлаб келтирилган. Навоий “Бобур Султон(нинг) муборак тилидин мундоқ эшиттимким…, устод Қивомиддин меъморға (Шоҳрух мирзо) бир иморат жиҳатидан эътироз қилиб, бир йил мулозаматдин маҳрум экондур”. Шундан кейин у бир тақвим (осмон жисмларининг ҳол ва ҳаракати ҳақидаги жадвал — С.Ғ.) тузиб, шоҳ ҳузурига киритибдики, шояд ҳузурларига киритсалар, деб…
Шоҳрух “мирзо табассум қилиб”, форсийда бир байт ўқибдилар. Мазмуни: Ердаги ишларни яхши бажариб, энди осмон ишига киришибсан.
Навоий байт бадиҳона ва ғоят топқирлик билан вазиятга кўра ўқилгани учун “Анингдек отадин (яъни Амир Темурдек — С.Ғ.) мундоқ ўғул ҳеч ажаб эмас”, деб таъриф қилади.
Мироншоҳнинг ўғли Халил Султон Навоий эътирофича, яхши шеърлар ёзган, соҳиби девон бўлган. Даврнинг машҳур шоири Хожа Исматуллоҳ Бухорий Халил Султон девони таърифида қасидалар ёзган экан. Давлатшоҳ Самарқандийнинг “Тазкират уш-шуаро” тазкирасида келтирилишича эса, Темур Бағдод юришига отланиб турганда Бағдод ҳокимидан форсийда ёзилган бир қитъа олади. Унда биз ҳеч нарсадан қўрқмаймиз, Семурғ каби қанотларимиз бор, қабилида сўзлар битилган бўлади. Шундан Темур “Кошки мен шеър ёза олсам эди, шу қитъага жавоб битардим. Шояд фарзандларим ёки набираларимдан бирортаси Аҳмад Бағдодийга жавобия қитъа ёзса”, деганида Халил Султон жавоб қитъасини ёзган: “Сен Семурғ каби Кўҳи Қоф қасдини қилма, саъвадек қанотларингни йиғиб ол. Беҳуда хаёлларга берилма, токи юз минг бошлар кетмасин”. Қитъани олган Султон Аҳмад талвасага тушиб, Румга қочган экан.
Навоий Халил Султоннинг бир байтини келтиради:
Эй турки пари пайкаримиз, тарки жафо қил,
Коми дилимиз, лаъли равонбахш раво қил.
Амир Темурнинг набиралари — Абобакр мирзо ва Султон Искандар Шерозий ҳам бадиий ижод билан машғул бўлганлар. Навоий уларнинг туюқларини келтиради:
Эр керак ўртанса, ёнса ёлина,
Ёра еб ётса отининг ёлина.
Ит ўлуми бирла ўлса яхшироқ,
Эр отониб, душманиға ёлина.
Абобакр Мирзо.
Тўлун ойға нисбат эттим ёруми,
Ул хижолатдин кам ўлди ёруми.
Тори мўюнгнинг закотин мен берай,
Ё Мисрни, ё Ҳалабни ё Руми.
Султон Искандар.
Соҳибқирон Темур ўз юришларидан олимларни, тарихчиларни олиб келиб, саройда уларга илтифотлар кўрсатганида фарзандлари улар илмидан баҳраманд бўлишларини ҳам назарда тутган эди. Улуғбек мирзонинг илми нужумдаги салоҳияти, у яратган “Зижи Кўрагоний”нинг жаҳонга тарқалгани, Бойсунқур мирзонинг Ҳиротда адабиёт ва санъат вакилларини йиғиб хаттотлик, наққошлик, матншунослик, меъморлик соҳаларида мактаблар яратгани айтганларимизга далилдир.
Алишер Навоийнинг бутун фаолияти, бетакрор ижоди эса, темурий Ҳусайн Бойқаро билан боғлиқ кечгани шоир томонидан қайта-қайта эътироф этилган.
Навоий еттинчи мажлисни қуйидаги рубоий билан якунлайди.
То Темуру Шоҳрух деган бўлғай от,
Андин сўнгги шаҳлар бори фархундасифот.
Эй давлату иқболға оростаи зот,
Мажмуича бўлсун санга даврони ҳаёт.
«Ўзбекистон адабиёти ва санъати» газетасининг 2009 йил 28-сонидан олинди.
Davlatshoh Samarqandiyning “Tazkirat ush-shuaro” tazkirasida keltirilishicha esa, Temur Bag‘dod yurishiga otlanib turganda Bag‘dod hokimidan forsiyda yozilgan bir qit’a oladi. Unda “Biz hech narsadan qo‘rqmaymiz, Semurg‘ kabi qanotlarimiz bor”, qabilida so‘zlar bitilgan bo‘ladi. Shundan Temur “Koshki men she’r yoza olsam edi, shu qit’aga javob bitardim. Shoyad farzandlarim yoki nabiralarimdan birortasi Ahmad Bag‘dodiyga javobiya qit’a yozsa”, deganida, nabirasi Xalil Sulton javob qit’asini yozgan ekan…
Suyima G’anieva
AMIR TEMUR VA TEMURIYLAR
NAVOIY NIGOHIDA
Alisher Navoiy “Majolis un-nafois” tazkirasining yettinchi majlisini quyidagi sarlavha: “Salotini izom (Ulug’ sultonlar — S.G’.) va avlodi vojub ul-ehtiromlari zikridakim, ba’zi yaxshi mahallarda xub bayt o’qubturlarkim, filhaqiqat, o’zlari aytqondek xubdur va ba’zi nazm latoyifiga mashg’ul bo’lubturlarkim, ul dag’i matlub va marg’ub-dur” hamda shunday ta’rif bilan boshlaydi: “Muluk shajarlarining (podshohlar daraxtining) bo’stoni va salotin gavharlarining ummoni, xoqoni jahongiri sohibqiron, ya’ni: Temur Ko’ragon…”.
Navoiy Amir Temur she’r yozmoqqa iltifot qilmasa-da, nazm va nasrni joyi kelganda o’qib yuborardi. Bir baytni bunday o’qish, deb ta’rif qiladi Navoiy, “ming yaxshi bayt aytqoncha bor”, deydi.
Shundan so’ng Navoiy bir naql keltiradi. Tabrizda hukmronlik qilayotgan Temurning o’g’li Mironshoh chog’ir ichishga berilib, nojoiz ishlar qilmoqda, degan xabar Samarqandga yetishadi. Ichkilikka uning atrofidagi Xoja Abdulqodir, Mavlono Muhammad Koxiy va Ustod Qutayb Noyi bois ekan. Temur uchalasini ham jazolashga buyuradi. Xoja Abdulqodir qochib, qalandar bo’lib ketadi, qolgan ikkisi qatl etiladi.
Amir Temurning Iroqqa yurishida Abdulqodir haqida xabar yetkazadilar. Sohibqiron uni tutib keltirishni buyuradi. Abdulqodirni Temur taxti poyiga tashlaydilar. Xoja Abdulqodir Qur’oni majidni yod bilgan, qiroat ilmida ham yetuk bo’lgani ma’lum edi. U nihoyatda sarosimaga tushadi va baland ovozda Qur’on o’qiy boshlaydi. Temurning “g’azabi lutfqa mubaddal bo’lub”, atrofidagi fazl va kamol ahliga boqib quyidagi misrani o’qiydi:
Abdol zi biym chang bar Mus’haf zad.
Mazmuni: Qalandar qo’rquvdan Qur’onga chang soldi.
Shundan so’ng Xoja Abdulqodir Sohibqironning yaqin suhbatdoshlaridan biri bo’lib
qoladi.
Navoiy so’zni Husayn Boyqaroga burib, u ham ulug’ bobosi kabi majlislarda ketma-ket yaxshi she’r va
go’zal so’zlar aytar edi, uning makoni jannat bog’i bo’lsin, bu esa, “jahon mulkida jovidon bo’lsin!”, deb duo qiladi.
Sohibqiron Temur badihona keltirgan misra’ X asrdagi buyuk oriflardan shayx va shoir Abu Sa’yid Abdulxayrning mashhur “Havoriya” ruboiysining to’rtinchi misrasidir.
Bu ruboiy va u bilan bog’liq rivoyat haqida Jomiy “Nafohot ul-uns”da, Navoiy “Nasoyim ul-muhabbat”da Abu Sa’yid Abdulxayrga bag’ishlangan fiqrada to’xtalib o’tadilar. Ruboiy matni:
Havro ba nazorai nigoram saf zad,
Rizvon ba ajab bemondu kaf bar kaf zad.
Yak xoli siyah baron ruxon mutraf zad,
Abdol zi biym chang bar Mus’haf zad.
(Ya’ni: Hurlar nigorimni ko’rish uchun saf tortdilar; jannat darvozaboni ajablanib, qarsak chaldi. Bir qora xol (xol — tasavvuf istilohotida vahdat nuqtasini anglatadi — S.G’.) ul yuzlarga (Jabroil arvohlariga) parda tortdi; abdol (qalandar) qo’rquvdan Qur’onga chang soldi).
Bu ruboiyga juda ulug’ oriflar, shoirlardan o’n nafari, jumladan, Muhammad Shirin Mag’ribiy, Qosim Anvor, Ya’qub Charxiy, Abdurahmon Jomiy, Ubaydulloh Chochiy (Xo’ja Ahror) va boshqalar sharh bitganlar. Ko’rinadiki, Amir Temur ana shunday oriflar ijodini, ko’pma’noli she’rlarni yoddan bilgan.
Navoiy “Majolis”da Shohrux mirzo, Abu Bakr mirzo, Abulqosim Bobur, Boysunqur mirzo, Xalil Sulton va boshqa shahzodalardan adabiyot va san’atga mashg’ul bo’lgan, Temurning milliy til, milliy tafakkur, milliy ruh, zavq-shavq davlatchilik siyosatida muhim soha bo’lganligi va shu maqsadlarda faoliyat olib borgan ijodkorlarga, xususan, Husayn Boyqaroga faxr ila qarashlari bejiz bo’lmagan.
Tazkirada Shohrux mirzoning badihona o’qigan bir she’ri ta’riflab keltirilgan. Navoiy “Bobur Sulton(ning) muborak tilidin mundoq eshittimkim…, ustod Qivomiddin me’morg’a (Shohrux mirzo) bir imorat jihatidan e’tiroz qilib, bir yil mulozamatdin mahrum ekondur”. Shundan keyin u bir taqvim (osmon jismlarining hol va harakati haqidagi jadval — S.G’.) tuzib, shoh huzuriga kiritibdiki, shoyad huzurlariga kiritsalar, deb…
Shohrux “mirzo tabassum qilib”, forsiyda bir bayt o’qibdilar. Mazmuni: Yerdagi ishlarni yaxshi bajarib, endi osmon ishiga kirishibsan.
Navoiy bayt badihona va g’oyat topqirlik bilan vaziyatga ko’ra o’qilgani uchun “Aningdek otadin (ya’ni Amir Temurdek — S.G’.) mundoq o’g’ul hech ajab emas”, deb ta’rif qiladi.
Mironshohning o’g’li Xalil Sulton Navoiy e’tiroficha, yaxshi she’rlar yozgan, sohibi devon bo’lgan. Davrning mashhur shoiri Xoja Ismatulloh Buxoriy Xalil Sulton devoni ta’rifida qasidalar yozgan ekan. Davlatshoh Samarqandiyning “Tazkirat ush-shuaro” tazkirasida keltirilishicha esa, Temur Bag’dod yurishiga otlanib turganda Bag’dod hokimidan forsiyda yozilgan bir qit’a oladi. Unda biz hech narsadan qo’rqmaymiz, Semurg’ kabi qanotlarimiz bor, qabilida so’zlar bitilgan bo’ladi. Shundan Temur “Koshki men she’r yoza olsam edi, shu qit’aga javob bitardim. Shoyad farzandlarim yoki nabiralarimdan birortasi Ahmad Bag’dodiyga javobiya qit’a yozsa”, deganida Xalil Sulton javob qit’asini yozgan: “Sen Semurg’ kabi Ko’hi Qof qasdini qilma, sa’vadek qanotlaringni yig’ib ol. Behuda xayollarga berilma, toki yuz ming boshlar ketmasin”. Qit’ani olgan Sulton Ahmad talvasaga tushib, Rumga qochgan ekan.
Navoiy Xalil Sultonning bir baytini keltiradi:
Ey turki pari paykarimiz, tarki jafo qil,
Komi dilimiz, la’li ravonbaxsh ravo qil.
Amir Temurning nabiralari — Abobakr mirzo va Sulton Iskandar Sheroziy ham badiiy ijod bilan mashg’ul bo’lganlar. Navoiy ularning tuyuqlarini keltiradi:
Er kerak o’rtansa, yonsa yolina,
Yora yeb yotsa otining yolina.
It o’lumi birla o’lsa yaxshiroq,
Er otonib, dushmanig’a yolina.
Abobakr Mirzo.
To’lun oyg’a nisbat ettim yorumi,
Ul xijolatdin kam o’ldi yorumi.
Tori mo’yungning zakotin men beray,
YO Misrni, yo Halabni yo Rumi.
Sulton Iskandar.
Sohibqiron Temur o’z yurishlaridan olimlarni, tarixchilarni olib kelib, saroyda ularga iltifotlar ko’rsatganida farzandlari ular ilmidan bahramand bo’lishlarini ham nazarda tutgan edi. Ulug’bek mirzoning ilmi nujumdagi salohiyati, u yaratgan “Ziji Ko’ragoniy”ning jahonga tarqalgani, Boysunqur mirzoning Hirotda adabiyot va san’at vakillarini yig’ib xattotlik, naqqoshlik, matnshunoslik, me’morlik sohalarida maktablar yaratgani aytganlarimizga dalildir.
Alisher Navoiyning butun faoliyati, betakror ijodi esa, temuriy Husayn Boyqaro bilan bog’liq kechgani shoir tomonidan qayta-qayta e’tirof etilgan.
Navoiy yettinchi majlisni quyidagi ruboiy bilan yakunlaydi.
To Temuru Shohrux degan bo’lg’ay ot,
Andin so’nggi shahlar bori farxundasifot.
Ey davlatu iqbolg’a orostai zot,
Majmuicha bo’lsun sanga davroni hayot.
«O’zbekiston adabiyoti va san’ati» gazetasining 2009 yil 28-sonidan olindi.
