15 июл — Шоир Усмон Қўчқор таваллудининг 65 йиллиги
Усмон Қўчқор ўз шеърларида тарихдан тимсоллар ахтаради”. Шоир ижодига хос жиҳатлардан яна бири айнан шу: тарихга мурожаат қилиш орқали халқ дардларини ифода эта олиш, бу дардлардан маърифий сабоқ чиқара билиш. Унинг “Бухоро триптихи”, “Амударё”, “Бухоронинг акс¬сиз садолари”, “Тарих” каби шеърлари фикримизни далиллайди…
САМИМИЯТГА ЙЎҒРИЛГАН ШЕЪРИЯТ
Лайло ШАРИПОВА
Ўзбек шеъриятига ўтган асрнинг 70-йилларида кириб келган қаламкаш ёшлар орасида дардлари шеър бўлиб тўкилаётган, истиқлолни соғинган, истеъдоди шеъриятимиз чаманзорида гул очган камтарин ижодкор Усмон Қўчқор ҳам бор эди. Ўшандан буён йиллар ўтди. Истеъдодли шоир ва моҳир таржимон умр қаймоғини эл-юрт равнақи йўлида сарфлаб келмоқда.
Усмон Қўчқорнинг илк шеърий тўплами “Ҳаяжонга кўмилган дунё” номи билан 1982 йилда чоп этилди. Тўплам мустабид тузум даврида нашр қилинган бўлса-да, эркни қўмсаб ёзилган шеърлардан ташкил топган. Китобдаги “Иқрор” шеърида турк ва ўзбек илдизи бир халқ экани, улар ғафлат уйқусидан уйғониши зарурлиги уқтирилади:
“Тил” не дедим, “дил” дединг,
“Дил” не дедим, “дил” дединг.
“Маним тилу дилим бир,
Ухлама, ғофил”, дединг.
Шеърда мустабид тузумга ошкора қаршилик, эътироз ифода этилар экан, шоир Насимий ва Машраб образларини тилга олиб, талмеҳни юзага келтиради, инсон эркини қатағон қилганлар йўқолиши тайин, аммо эрк деганлар боқийдир деган хулосани илгари суради. Гўрўғли, Аваз, айни дамда “Чамбилни енгганлар бор” деб дағдаға қилган девлар образлари ёрдамида образ стилизациясини юзага келтирар экан, Бозиргон Гўрўғли саломини Дада Кўрқутга элтганини, девларнинг дағдағалари Гўрўғлини Дада Кўрқутга боғлаганини акс эттириш орқали ўз исёнини ифодалайди:
Минг йиллик орзулар тирик бу юртда,
Юрак чидаб берар, кўзлар кўнади –
Ҳақиқат эртакка эврилур эрта,
Эртага афсона ҳаққа дўнади.
“Шоир” шеърида чин шоир умрига тўғри таъриф берилган. Шоирнинг руҳи гоҳо кўкдан ошиб кетса, гоҳо етти қават ерга тенг бўлади. Аксар шоирлар ўз даврида қадрланмай, ўлимидан сўнг кўкларга кўтарилгани ҳақиқат. Усмон Қўчқор аён ҳақиқатни чиройли тарзда ифодалайди:
Ҳурмат билан тилга олишар
Ўтган замон феълида сени.
Учратиб боз ҳайрон қолишар
Келажакнинг йўлида сени.
Усмон Қўчқор шеъриятида оч қофия ёки қофиясиз сатрлар деярли учрамайди. Баъзи шоирларда қофияга эътибор суст. Аммо Усмон Қўчқор қофияга, айниқса, тўқ қофия бўлишига алоҳида эътибор беради. Аслида тўқ қофияларнинг ўзи ҳақиқий илҳом тўлқинида қизил олмадек ўйноқлаб, оқиб келади.
Шоир “ш” ва “т” товушларини такрорлаш орқали тавзеъ санъатини юзага келтириб, шеър бадииятини оширади, оҳанг мукаммаллигига эришади. Товуш так¬рори шоирларнинг ўзига ҳам сурур бағишлаши рост ва бундай жилвакор сатрлар Усмон Қўчқорнинг аксар шеърларида учрайди. Ёмғир ҳиди анқишини деҳқон, чўпон билан бирга ўзбекнинг чин шоири ҳам ҳис қилади ва бу ифор унинг руҳиятига кириб боради. Бу ифор шеърга ҳам сингишади:
Шалоладай шовуллар шамол,
Ёмғир бўйи тағин анқийди.
Тағин тортиб кетади хаёл
Термулади кунгай томонга.
Илк шеърларидаёқ Усмон Қўчқор нафақат халқи, балки бутун инсоният дарди билан оғриди. Дардчил, самимиятга йўғрилган сатрлари билан замондошига юзланди:
Ботирнинг маслаги бўлмас ярадор,
Қўрқоққа ватандир ҳамиша жони.
Ахир ким кечирар бизни биродар,
Бемаслак қолдирсак жон деб дунёни.
ХХ асрнинг 2-ярмида Муса Жалилга, унинг “Маобит дафтари”га эътибор қаратмаган шоир кам. Зотан, Муса Жалил ҳақиқий шоир эди ва қисматидаги азоб¬ларни шоирга хос жасорат билан енга олди. Усмон Қўчқор “Маобитдаги Муса мактуби” шеъри билан ҳам ўз услуби, ўз олами, ўз сўзи борлигини кўрсата олди. Шеърда маслак инсон учун муҳим эканлиги, ботир ўзи ярадор бўлса ҳам маслагини ярадор қилмаслиги лозимлиги, тириклик тирикчилик эмаслиги алоҳида таъкидланган. Шоир фикрича, зафар фақат тириклик билан белгиланмайди. Ўлим ёрдамида ҳам зафарга эришиш мумкин. Усмон Қўчқор Муса Жалил ҳаёти мазмунини қуйидаги сатрлар орқали ифодалайди, аслида бу чин инсон умри моҳиятига дахлдор хулосадир. Самандар – оловда ёнмайдиган хилқат. Шоир умри оловда ёнмас қўшиқ, “бор йўллар тошланган бўлса ҳамки” кураш учун қолган имкон Муса Жалилдир. Бу шеър Муса Жалилга бағишланган шеърлар орасида ўзига хос фалсафаси билан фарқланади:
Мен – ўша имконман, самандар қўшиқ,
Ўлим мазмунидан топдим янгилик.
Кесилган умримда завол билмас ишқ,
Кесилган умримда муҳри янгилик…
Иккинчи жаҳон уруши инсониятга ёвузликнинг мислсиз ҳужуми ва вақтинча қўли баландлигидир. Бу ҳақда шеър битмаган шоир йўқ. Негаки, шоир эзгуликнинг қўриқчиси, демакки, ёвузлик унинг қалбини ларзага солиши, нафрати сатрлар бўлиб тўкилиши тайин. Бу нафратни ҳар ким ўз тафаккури, қалби, руҳияти имкони ёрдамида ифодалайди. Усмон Қўчқорда ўзига хос, такрорланмас ифода бор. У Султон Жўра қисмати орқали жангчи қисмати ҳақида фикрлайди. Жангчи “Ғанимларга бураркан отин, Қайтмайман деб кирмаган жангга”. Усмон Қўчқор жангчи шоир ҳақидаги хулосасини ўз номидан эмас, Ватан номидан келтиради:
Кўз ёшларим тинди, қақшадим,
Болам, оҳим кўкка ўралар.
Кипригимдан томчи ёш каби
Оқиб тушган Султон Жўралар.
“Ҳаяжонга кўмилган дунё” тўпламида ёш шоир ижодига баҳо берилар экан, жумладан шундай де-йилади: “Усмон табиат ва инсон муносабатларидаги уйғунликни нозик илғай олади; умуман ёш шоирнинг шеърларини ўқир эканмиз, кўз олдимизда табиат ва жамият оғушидаги бугунги мураккаб табиатли, курашчан инсон – замондошимиз образи намоён бўлади”. Дарҳақиқат, Усмон Қўчқор шеърларида табиат тасвири билан бошланган сатрлардан юрак ва табиат манзаралари уйғунлашиб кетган сатрларга ўтилади. “Сездирмай яшиллик кирар юракка”, “Юракка хиромон ҳислар киради” – бу сатрлардаги тасвир табиий. Шоир табиий ҳолатдан хаёлот томон ўтади: “Дарахтлар юракка кирар шовуллаб”, “Адирлар жимгина киради гуллаб”, “Дарёлар аслида денгизни эмас, Бизнинг қалбимизни излаб юради”. Шоир табиат ва руҳиятни ўзаро мутаносиб келтираркан, умр ҳақидаги фалсафий хулосасини шеърхон билан ўртоқлашади. Дастлаб баҳорнинг сулув манзараларини кўз ўнгида гавдалантирган шеърхон кутилмаганда умр моҳияти ҳақида ўйлаб қолади. Бунга шоир мажбур қилади:
Ногаҳон баҳорлар солади фарёд,
Дарахтлар бошида шовуллаб турар.
Юлдузлар жимгина тилайди имдод,
Дарёлар юракка ўзини урар.
Охирги нафасда англайди одам,
Энг сўнги ҳикмат ҳам бўй берур охир –
Сезмай юриб севган дунёдан
Сезиб туриб ажрамоқ оғир.
Усмон Қўчқор шеъриятига хос яна бир жиҳат шуки, шоир ҳар қандай қайғули ҳолатдан ёруғлик излайди, ёмонлик бағридан яхшилик тиллоларини топиб шеърхонига тутади:
Қуршиган лабида дардлари қотар,
Қум бўлиб кўзига қадалар уйқу.
Арузий мисралар карвондек қатор,
Сарбон матлаъларда шоҳона туйғу.
Одам тимсолида юрган ҳар итдан
Йигитлик ёшида ҳормоқда шоир.
Қочиб кетмаяпти Абусаиддан,
Дунёдан шеър сўраб бормоқда шоир.
Шоирнинг маҳорати шундаки, Алишер Навоийга хос мутафаккирликни ифодалай олган. Ҳазрат ихрождан нолиётгани йўқ. У карвон сафида йўл юрар экан, арузий мисралар қаторини тизиб кетмоқда. Карвонга матлаълар сарбон. Сарбон шоҳона туйғуга ўранган. Аруз вазнининг туя карвонлари билан боғлиқлиги мисралардаги маъноларни сержило қила олган. Шеър якуни китобхонга улуғ бобомиз умрларида улуғвор Самарқанд тутган мавқеъни таъкидлаб кўрсата олган:
Самарқанд! Эй, Шарқда бегуноҳ қондан,
Шеърият, фикратдан тикланган маъво.
Пешвоз чиқ ўғлингга саҳро томондан,
Ҳиротда шоирга етмади ҳаво.
“Акссиз садолар” (1986) китобида шоир ижодига тавсиф берилар экан, шундай дейилади: “Усмон ўз шеърларида тарихдан тимсоллар ахтаради”. Шоир ижодига хос жиҳатлардан яна бири айнан шу: тарихга мурожаат қилиш орқали халқ дардларини ифода эта олиш, бу дардлардан маърифий сабоқ чиқара билиш. Унинг “Бухоро триптихи”, “Амударё”, “Бухоронинг акс¬сиз садолари”, “Тарих” каби шеърлари фикримизни далиллайди:
Ухлаб ётар
вазмин
осуда
Кесилмаган,
кесилган бошлар.
Оғир сукунатнинг
Остида
Қарсиллаб
уйғона бошлайди тошлар.
Уйғонади…
акс-садо тинар.
Дубулғасин олмай,
тик туриб
ухлаётган ботирдир –
минор.
Шу шеърдаги такрорланмас ташбеҳ навбатдаги шеърий китобнинг номига айланди. 1987 йилда чоп этилган “Уйқудаги минора” тўпламига адабиётшунос Н.Жумаев тақриз ёзди (“Уйқудаги ботирдир – минор”. “Шарқ юлдузи” журнали, 1988 йил, 6-сон). Шу ўринда таъкидлаш жоизки, адабиётшунослигимиз ижоди эътирофга ҳар жиҳатдан арзигулик бўлган қатор шоирлар, жумладан, истеъдодли шоир Усмон Қўчқор шеърияти ҳақида ҳам ёзишга қарздор бўлиб турибди. Бугун устоз бўлиб улгурган шоирлар ижодига етарли эътибор беролмаётган адабиётшунослик шу тахлит ўтирса, келажак шеърият олдида гуноҳкор бўлиб қолади, наздимизда. Ҳар жиҳатдан тараққий қилаётган Ватан равнақи учун зарур ҳар бир масалага ўз вақтида эътибор бераётган давлатимиз адабиётшунослигимиз ривож топиши учун керакли чора-тадбирларни белгилашига ишончимиз бор.
Усмон Қўчқорнинг шеърий тўпламларидан сал¬моқлиси “Оғир карвон”(1991)дир. Китобда бармоқ, эр¬кин ва аруз вазнида битилган шеърлар берилганки, бу ҳол шоир уч вазнда ҳам ижод қила олишини, унинг кайфияти, илҳом шиддати қайси вазнни кўтарса ўша вазндаги шеър дунёга келганини кўрсатади:
Нетай, дунёга келдим мен,
бу ташрифдан нетар дунё,
Севинчимга, ўкинчимга,
не ҳам қилсин, чидар дунё.
Бу дунёнинг фиғонига охир бир кун етолмасман,
Менинг оҳу фиғонимга охир бир кун етар дунё.
Ғазал ўзбек арузида энг кўп қўлланадиган ҳазажи мусаммани солимда битилган. Вазнда сакталик йўқ. Оҳанг тўқ, айни дамда, қисқа чўзиқ ҳижолар мутаносиблигида бирор бир ноўхшашлик учрамайди. Шоир арузда шеър битар экан, ғазал, мухаммас жанрларидан фойдаланади. У аруз ва эркин вазндан ўринли фойдаланса-да, ижодида бармоқ вазни етакчилик қилади. “Оғир карвон” номли китобида “Ўлмиш”, “Дунё” радифли ғазаллари, Рауф Парфи ғазалига мухаммаси бор. Китобда “Қувғин” достони ҳам берилган бўлиб, бу достон “инсон ватан билан қадрлидир” деган аён ҳақиқатнинг иккинчи томонини китобхонга ёрқин намоён қилди: ватан инсон сабаб қадрлидир. Дос¬тонни ўқиган юрак сел бўлиши, урушни лаънатлаши, иккинчи-жаҳон урушида маскан излаб келган жабрдийдаларга Ватан бўлган она Ўзбекистони билан фахрланиши, истиқлолимизга шукрона айтиши тайин:
Ўзбекистон, жафокаш юртим,
Рангинг бунча сўлғин, сариғдир.
Уруш-да бу, нима ҳам дердим,
Лекин юзинг мангу ёруғдир.
Ҳа, уруш йилларида ўзбекнинг имони бутлигини дунё билди. Шоир ана шундай ҳақиқатни китобхонига уқтира олди. У жабрдийда қиримликлар дарди ўзбекнинг ҳам дарди эканлигини дилидан отилиб, қоврилиб чиққан сатрлари билан исботлади. Дос¬тон “Дунёдаги Ватанидан қувилган, қувилаётган ва қувиладиган барча жабрдийдаларга бағишлангани” билан аҳамиятлидир. У бежизга Чўлпон номидаги мукофотга лойиқ деб топилган эмас. Шоирнинг Қирим туркийларига дардкашлиги унинг эрксевар қалбидан далолат эди. Унинг туркий халқларга бўлган айрича меҳри кейинчалик озарбайжон адабиётидан таржималар қилишига сабаб бўлди. Усмон Қўчқор Озарбайжоннинг машҳур адиби Юсуф Самадўғлининг “Қатл куни” романини маҳорат билан таржима қилар экан, икки жиҳатдан самарага эришди. Аввало, ўзбек китобхонини дунё романчилигининг гўзал намунаси билан, қолаверса, ўзбек романнависларини қардош халқ романчилиги ютуқлари билан таништирди. Усмон Қўчқор юрак қўрини қўшиб, озарнинг мумтоз шоири Насимий шеърларини таржима қилди. Озар шеъриятининг бугунки вакили Ҳидоят Усмон Қўчқор сабаб ўзбекча шеър¬лар айтди. Моҳир таржимон таржималарнинг аслияти қадрига қадр қўшдики, асло сусайтирмади. Бу унинг шоирлик иқтидори билан бир қаторда кенг ва чуқур билимидан дарак беради.
Истеъдодли шоир ва таржимон Усмон Қўчқор:
Англагин:
Сукутда бир садо яшар,
ҳар қандай ғафлатда бир уйғониш бор.
Ҳар қандай ғамда бир шодлик бор магар,
Ҳар қандай сўнишда қайта ёниш бор.
Сен ўзинг шондирсан, сен ўзинг шоён,
Оламда поёнсиз поёним менинг.
Ҳар қандай аёнда сен ўзинг пинҳон,
Ҳар қандай пинҳонда аёним менинг, –
деб яшамоқда. Устоздан биз ватанпарварликни, маҳоратни, ҳалолликни, камтарликни, фидойиликни ўргансак арзийди. Шоирнинг кўп ютуқлари ҳали эътироф этилмаган, яна кўп ютуқлари ҳали олдиндадир.
M: “Ёшлик” 2013/11
Усмон ҚЎЧҚОР
ШЕЪРЛАР
Усмон Қўчқор 1953 йилнинг 15 июлида Бухоро вилоятининг Шофиркон туманида туғилган. Тошкент Давлат университети (ҳозирги ЎЗМУ)нинг филология факультетини тугатган. Ғафур Ғулом номидаги Адабиёт ва санъат нашриётида (1975—1977), Шофирконда она тили ва адабиёти ўқитувчиси (1977—1979), «Ўзбекистон» нашриётида муҳаррир (1979—1986), «Чўлпон» нашриётида (1986—1988), «Ёшлик» журналида, «Маънавият» нашриётида бош муҳаррир лавозимида (1988—1996) ишлаган.
Усмон Қўчқорнинг биринчи шеърий тўплами 1982 йилда «Ҳаяжонга кўмилган дунё» номи билан чоп этилган. «Акссиз садолар» (1986), «Уйқудаги минора» (1987), «Оғир карвон» (1991), “Чамангул”, “Широқ” каби шеърий китоблари чоп этилган. Шоирнинг «Оғир карвон» номли шеърий тўпламига кирган кўпчилик шеърлари инсон руҳияти, руҳий олами, маънавияти ҳақида битилган гоҳ қасида, гоҳ памфлет бўлиб янграйди. Шоир «Қувғин» достонида қатағонлик даври азиятлари, изтироб ва аламлари ҳақида ҳикоя қилади.
У озарбайжон адибларидан Саййид Имоддиддин Насимийнинг “Мен бу жаҳонга сиғмасман” шеърлар тўпламини, Ҳусайн Жовиднинг “Амир Темур” драмасини, Жалил Маммадқулизоданинг қисса ва ҳикояларини, Юсуф Самад ўғлининг “Қатл куни”, Анорнинг “Беш қаватли уйнинг олтинчи қавати” ва бошқа асарларини ўзбек тилига таржима қилган.
2017 йил 21 сентябрда Тошкент шаҳрида вафот этган.
* * *
Сен турган қирғоққа ёйилди баҳор,
Майсалар, дарахтлар қуёшга қўнди.
Мен турган қирғоқда ҳамон ёғар қор,
Сувларим қатма-қат музларга дўнди.
Сен турган қирғоқда шўх-шодон еллар
Ҳарир рўмолингни тортиб ўйнайди.
Мен турган қирғоқда бўрон увиллар,
Кўз очгани қора совуқ қўймайди.
Сен турган қирғоқнинг осмони тиниқ,
Қушлари озод ва бахтиёр учар.
Менинг қушларимнинг ранг-рўйи синиқ,
Мен турган қирғоқнинг иқлими ўжар.
Сен турган қирғоқда ўйнар қулунлар,
Сурувлар сувлоққа тушиб келади.
Мен турган қирғоқда қора қуюнлар
Жамийки жонзотни қувиб келади.
Жунжикиб турибман, юрагим вайрон,
Суқланиб боқаман сен турган ёққа.
Кечув-кўприги йўқ бу қандай дарё,
Сузиб ўтолмайман ўшал қирғоққа…
Тушов узган от
Кенг яйловда ўтлар эди от,
Бир қичқириқ оромин бузди.
Оёғини кўтарди азот,
Шиддат билан тушовни узди.
Чўпон сапчиб турди ўрнидан,
Қани отга келолса яқин.
Пишқирди – ўт чиқди бурнидан,
Туёғидан чақнади чақин.
Сарбастликнинг сармаст дунёси
Оғушига олар экан, от –
Ғирот деган номга муносиб –
Елкасидан чиқарди қанот.
Бул заминнинг шовқин-сурони
Чангларида қолди улоқиб.
Хамир каби оғир ҳавони
Кесиб борар ханжар қулоғи.
Бу Гўрўғли экан-ку ва ё
Бу-ку ҳали ёш бола – Аваз –
Энди отни ортига, ҳатто,
Жуманбулбул қайтара олмас.
Қамчи заҳри йўқдир жонида,
Зарбу ҳарбдан холидир жони.
Уйғонганди унинг қонида
Юлдузларнинг нурли бўрони.
Қолди сайис жабдуғи билан,
Отжаллобнинг қўлида чақа.
Улоқчининг қўлида – юган,
Тақачининг қўлида – тақа.
Термилишар фалакка бот-бот,
Бот-бот кўкда бир от кишнайди –
Каҳкашонга чиқиб кетган от,
Энди ерга қайтиб тушмайди…
* * *
Бу аёл нимадан қўрқади бунча,
Ҳуркак бир оҳуга ўхшарми гоҳи?
Мажол топиб унга кўз қадагунча,
Заминга тўкилиб тушар нигоҳи.
Зориқар,
зўриқар,
чингиллар ёдим,
Ҳозир чиқиб кетар танасидан руҳ.
Мен уни кўрганман минг йиллар олдин,
Мана, минг йил кейин – яна шу андуҳ.
Лол бўлиб бу жамол, бу рух, бу қаддан,
Ортидан шамолдек чополмаганман.
Оҳ, мен бу аёлга минг йил муқаддам
Атиги битта сўз тополмаганман.
Нимадан бунчалар афсусда аёл,
Нигоҳи нигоҳни муздай қотирар?
Чалқинар кишанбанд маҳбусдай хаёл,
Ёндирар кечиккан куздай хотира…
* * *
Куз келди.
Сарғайди.
Хижолатдаман.
Кўнгли оғримасми кўнглин сўрасам?
Гарчи мен ўзим ҳам шу ҳолатдаман.
Дил титрар хазондек
ортга қарасам.
Ёзларда қор излаб
тоғларга чиқдим,
Тушмоқ азоби ҳам
бор экан бошда.
Ирмоққа тароқлаб
бармоғим тиқдим:
Тўхтатмоқчи бўлдим,
сувгинам, шошма!
Кун келиб булоқнинг
тинади кўзи,
Муҳитга шом тушса
қуёш тинадир.
Тинмай оқаётган
нима бу ўзи –
Дарёми,
умрми,
кўзёшми – надир?
Кун кеча эмасми,
бамисли шамол –
Сарсари елганим
учар отдаман.
Энди, тизза қучиб,
сураман хаёл…
Куз келди.
Сарғайди.
Хижолатдаман…
Тошлар
(туркумдан)
Вазнсиз тошлар
Бу тошлар, билмайман,
парқуми, парми,
Тупроққа залворли
чўкиб ётмайди.
Уларнинг вазни йўқ,
чунки уларни
Осмон итармайди,
замин тортмайди.
Бу тошлар
қаерга урилса агар,
Орқага қайтади
сассиз, садосиз.
Бу тошлар
ҳам бошга, ҳам ғашга тегар,
Бу тошлар саноқсиз,
чексиз,
адосиз…
Уларга дахлсиз
ерлар, қуёшлар,
Чексиз самовотга
дайдиб кетади.
Бошқа фазолардан
келган бу тошлар –
Бошқа фазоларга
қайтиб кетади.
Сувости тошлари
Бу тошлар
оқимда кетмас тентираб,
Қурбақасаллалар қуёшдан тўсган.
Уларнинг кўксига
оёғин тираб
Сувўтлар гуллаган,
йўсинлар ўсган.
Уларнинг ўтмиши
ҳув, олис чўққи,
Бу тошлар
тошқинни, селни кўргандир.
Бу тошларнинг кўнгли
шул боис тўқки,
Улар
буюк вазминликни ўрганди.
Кўпиклар кўпирар
фурсатга менгзар
Бу шошқин оқимнинг ҳаракатидан,
Кузатиб ётади бу тошлар
сангзор –
Улуғ осойишлар мамлакатидан.
Қуёш фалак узра турса-да балқиб,
Бу тошларга унинг
тафти етмайди.
Тош – тошда,
пўкакдек чиқмайди қалқиб,
Шўртанг денгизларга
оқиб кетмайди.
Соҳилдаги тош
Мана, минг йилларки,
соҳилда ётган,
Қақраган бу тошга сув теккани йўқ.
Қуёшнинг
оловли селида қотган,
Чеккани оҳи йўқ,
оҳ чеккани йўқ.
Тўлқинман,
денгизнинг қаъридан келган –
Шоҳона шамолни кўтариб бошга.
Тўлқинман,
соҳилга зарб-ла урилган –
Етмоқ бўлиб
қақраган тошга.
Етолмай, тойсам-да ҳолдан дафъатан,
Қолган масофани чамалаб,
санаб –
Соҳилга тирмашиб ётавераман
Тирноқларим қонаб,
тишларим қонаб.
Ортдаги тўлқиннинг шиддати бошқа,
Ул менинг елкамдан гулдираб ўтсин.
Соҳилда минг йил сув тегмаган тошга
Ортимдаги тўлқинлар етсин.
Манба: “Шарқ юлдузи” журнали, 2016–6
15 iyul — Shoir Usmon Qo‘chqor tug‘ilgan kun
Usmon Qo‘chqor o‘z she’rlarida tarixdan timsollar axtaradi”. Shoir ijodiga xos jihatlardan yana biri aynan shu: tarixga murojaat qilish orqali xalq dardlarini ifoda eta olish, bu dardlardan ma’rifiy saboq chiqara bilish. Uning “Buxoro triptixi”, “Amudaryo”, “Buxoroning aks¬siz sadolari”, “Tarix” kabi she’rlari fikrimizni dalillaydi…
SAMIMIYATGA YO‘G‘RILGAN SHE’RIYAT
Laylo SHARIPOVA
O‘zbek she’riyatiga o‘tgan asrning 70-yillarida kirib kelgan qalamkash yoshlar orasida dardlari she’r bo‘lib to‘kilayotgan, istiqlolni sog‘ingan, iste’dodi she’riyatimiz chamanzorida gul ochgan kamtarin ijodkor Usmon Qo‘chqor ham bor edi. O‘shandan buyon yillar o‘tdi. Iste’dodli shoir va mohir tarjimon umr qaymog‘ini el-yurt ravnaqi yo‘lida sarflab kelmoqda.
Usmon Qo‘chqorning ilk she’riy to‘plami “Hayajonga ko‘milgan dunyo” nomi bilan 1982 yilda chop etildi. To‘plam mustabid tuzum davrida nashr qilingan bo‘lsa-da, erkni qo‘msab yozilgan she’rlardan tashkil topgan. Kitobdagi “Iqror” she’rida turk va o‘zbek ildizi bir xalq ekani, ular g‘aflat uyqusidan uyg‘onishi zarurligi uqtiriladi:
“Til” ne dedim, “dil” deding,
“Dil” ne dedim, “dil” deding.
“Manim tilu dilim bir,
Uxlama, g‘ofil”, deding.
She’rda mustabid tuzumga oshkora qarshilik, e’tiroz ifoda etilar ekan, shoir Nasimiy va Mashrab obrazlarini tilga olib, talmehni yuzaga keltiradi, inson erkini qatag‘on qilganlar yo‘qolishi tayin, ammo erk deganlar boqiydir degan xulosani ilgari suradi. Go‘ro‘g‘li, Avaz, ayni damda “Chambilni yengganlar bor” deb dag‘dag‘a qilgan devlar obrazlari yordamida obraz stilizatsiyasini yuzaga keltirar ekan, Bozirgon Go‘ro‘g‘li salomini Dada Ko‘rqutga eltganini, devlarning dag‘dag‘alari Go‘ro‘g‘lini Dada Ko‘rqutga bog‘laganini aks ettirish orqali o‘z isyonini ifodalaydi:
Ming yillik orzular tirik bu yurtda,
Yurak chidab berar, ko‘zlar ko‘nadi –
Haqiqat ertakka evrilur erta,
Ertaga afsona haqqa do‘nadi.
“Shoir” she’rida chin shoir umriga to‘g‘ri ta’rif berilgan. Shoirning ruhi goho ko‘kdan oshib ketsa, goho yetti qavat yerga teng bo‘ladi. Aksar shoirlar o‘z davrida qadrlanmay, o‘limidan so‘ng ko‘klarga ko‘tarilgani haqiqat. Usmon Qo‘chqor ayon haqiqatni chiroyli tarzda ifodalaydi:
Hurmat bilan tilga olishar
O‘tgan zamon fe’lida seni.
Uchratib boz hayron qolishar
Kelajakning yo‘lida seni.
Usmon Qo‘chqor she’riyatida och qofiya yoki qofiyasiz satrlar deyarli uchramaydi. Ba’zi shoirlarda qofiyaga e’tibor sust. Ammo Usmon Qo‘chqor qofiyaga, ayniqsa, to‘q qofiya bo‘lishiga alohida e’tibor beradi. Aslida to‘q qofiyalarning o‘zi haqiqiy ilhom to‘lqinida qizil olmadek o‘ynoqlab, oqib keladi.
Shoir “sh” va “t” tovushlarini takrorlash orqali tavze’ san’atini yuzaga keltirib, she’r badiiyatini oshiradi, ohang mukammalligiga erishadi. Tovush tak¬rori shoirlarning o‘ziga ham surur bag‘ishlashi rost va bunday jilvakor satrlar Usmon Qo‘chqorning aksar she’rlarida uchraydi. Yomg‘ir hidi anqishini dehqon, cho‘pon bilan birga o‘zbekning chin shoiri ham his qiladi va bu ifor uning ruhiyatiga kirib boradi. Bu ifor she’rga ham singishadi:
Shaloladay shovullar shamol,
Yomg‘ir bo‘yi tag‘in anqiydi.
Tag‘in tortib ketadi xayol
Termuladi kungay tomonga.
Ilk she’rlaridayoq Usmon Qo‘chqor nafaqat xalqi, balki butun insoniyat dardi bilan og‘ridi. Dardchil, samimiyatga yo‘g‘rilgan satrlari bilan zamondoshiga yuzlandi:
Botirning maslagi bo‘lmas yarador,
Qo‘rqoqqa vatandir hamisha joni.
Axir kim kechirar bizni birodar,
Bemaslak qoldirsak jon deb dunyoni.
XX asrning 2-yarmida Musa Jalilga, uning “Maobit daftari”ga e’tibor qaratmagan shoir kam. Zotan, Musa Jalil haqiqiy shoir edi va qismatidagi azob¬larni shoirga xos jasorat bilan yenga oldi. Usmon Qo‘chqor “Maobitdagi Musa maktubi” she’ri bilan ham o‘z uslubi, o‘z olami, o‘z so‘zi borligini ko‘rsata oldi. She’rda maslak inson uchun muhim ekanligi, botir o‘zi yarador bo‘lsa ham maslagini yarador qilmasligi lozimligi, tiriklik tirikchilik emasligi alohida ta’kidlangan. Shoir fikricha, zafar faqat tiriklik bilan belgilanmaydi. O‘lim yordamida ham zafarga erishish mumkin. Usmon Qo‘chqor Musa Jalil hayoti mazmunini quyidagi satrlar orqali ifodalaydi, aslida bu chin inson umri mohiyatiga daxldor xulosadir. Samandar – olovda yonmaydigan xilqat. Shoir umri olovda yonmas qo‘shiq, “bor yo‘llar toshlangan bo‘lsa hamki” kurash uchun qolgan imkon Musa Jalildir. Bu she’r Musa Jalilga bag‘ishlangan she’rlar orasida o‘ziga xos falsafasi bilan farqlanadi:
Men – o‘sha imkonman, samandar qo‘shiq,
O‘lim mazmunidan topdim yangilik.
Kesilgan umrimda zavol bilmas ishq,
Kesilgan umrimda muhri yangilik…
Ikkinchi jahon urushi insoniyatga yovuzlikning mislsiz hujumi va vaqtincha qo‘li balandligidir. Bu haqda she’r bitmagan shoir yo‘q. Negaki, shoir ezgulikning qo‘riqchisi, demakki, yovuzlik uning qalbini larzaga solishi, nafrati satrlar bo‘lib to‘kilishi tayin. Bu nafratni har kim o‘z tafakkuri, qalbi, ruhiyati imkoni yordamida ifodalaydi. Usmon Qo‘chqorda o‘ziga xos, takrorlanmas ifoda bor. U Sulton Jo‘ra qismati orqali jangchi qismati haqida fikrlaydi. Jangchi “G‘animlarga burarkan otin, Qaytmayman deb kirmagan jangga”. Usmon Qo‘chqor jangchi shoir haqidagi xulosasini o‘z nomidan emas, Vatan nomidan keltiradi:
Ko‘z yoshlarim tindi, qaqshadim,
Bolam, ohim ko‘kka o‘ralar.
Kiprigimdan tomchi yosh kabi
Oqib tushgan Sulton Jo‘ralar.
“Hayajonga ko‘milgan dunyo” to‘plamida yosh shoir ijodiga baho berilar ekan, jumladan shunday de-yiladi: “Usmon tabiat va inson munosabatlaridagi uyg‘unlikni nozik ilg‘ay oladi; umuman yosh shoirning she’rlarini o‘qir ekanmiz, ko‘z oldimizda tabiat va jamiyat og‘ushidagi bugungi murakkab tabiatli, kurashchan inson – zamondoshimiz obrazi namoyon bo‘ladi”. Darhaqiqat, Usmon Qo‘chqor she’rlarida tabiat tasviri bilan boshlangan satrlardan yurak va tabiat manzaralari uyg‘unlashib ketgan satrlarga o‘tiladi. “Sezdirmay yashillik kirar yurakka”, “Yurakka xiromon hislar kiradi” – bu satrlardagi tasvir tabiiy. Shoir tabiiy holatdan xayolot tomon o‘tadi: “Daraxtlar yurakka kirar shovullab”, “Adirlar jimgina kiradi gullab”, “Daryolar aslida dengizni emas, Bizning qalbimizni izlab yuradi”. Shoir tabiat va ruhiyatni o‘zaro mutanosib keltirarkan, umr haqidagi falsafiy xulosasini she’rxon bilan o‘rtoqlashadi. Dastlab bahorning suluv manzaralarini ko‘z o‘ngida gavdalantirgan she’rxon kutilmaganda umr mohiyati haqida o‘ylab qoladi. Bunga shoir majbur qiladi:
Nogahon bahorlar soladi faryod,
Daraxtlar boshida shovullab turar.
Yulduzlar jimgina tilaydi imdod,
Daryolar yurakka o‘zini urar.
Oxirgi nafasda anglaydi odam,
Eng so‘ngi hikmat ham bo‘y berur oxir –
Sezmay yurib sevgan dunyodan
Sezib turib ajramoq og‘ir.
Usmon Qo‘chqor she’riyatiga xos yana bir jihat shuki, shoir har qanday qayg‘uli holatdan yorug‘lik izlaydi, yomonlik bag‘ridan yaxshilik tillolarini topib she’rxoniga tutadi:
Qurshigan labida dardlari qotar,
Qum bo‘lib ko‘ziga qadalar uyqu.
Aruziy misralar karvondek qator,
Sarbon matla’larda shohona tuyg‘u.
Odam timsolida yurgan har itdan
Yigitlik yoshida hormoqda shoir.
Qochib ketmayapti Abusaiddan,
Dunyodan she’r so‘rab bormoqda shoir.
Shoirning mahorati shundaki, Alisher Navoiyga xos mutafakkirlikni ifodalay olgan. Hazrat ixrojdan noliyotgani yo‘q. U karvon safida yo‘l yurar ekan, aruziy misralar qatorini tizib ketmoqda. Karvonga matla’lar sarbon. Sarbon shohona tuyg‘uga o‘rangan. Aruz vaznining tuya karvonlari bilan bog‘liqligi misralardagi ma’nolarni serjilo qila olgan. She’r yakuni kitobxonga ulug‘ bobomiz umrlarida ulug‘vor Samarqand tutgan mavqe’ni ta’kidlab ko‘rsata olgan:
Samarqand! Ey, Sharqda begunoh qondan,
She’riyat, fikratdan tiklangan ma’vo.
Peshvoz chiq o‘g‘lingga sahro tomondan,
Hirotda shoirga yetmadi havo.
“Akssiz sadolar” (1986) kitobida shoir ijodiga tavsif berilar ekan, shunday deyiladi: “Usmon o‘z she’rlarida tarixdan timsollar axtaradi”. Shoir ijodiga xos jihatlardan yana biri aynan shu: tarixga murojaat qilish orqali xalq dardlarini ifoda eta olish, bu dardlardan ma’rifiy saboq chiqara bilish. Uning “Buxoro triptixi”, “Amudaryo”, “Buxoroning aks¬siz sadolari”, “Tarix” kabi she’rlari fikrimizni dalillaydi:
Uxlab yotar
vazmin
osuda
Kesilmagan,
kesilgan boshlar.
Og‘ir sukunatning
Ostida
Qarsillab
uyg‘ona boshlaydi toshlar.
Uyg‘onadi…
aks-sado tinar.
Dubulg‘asin olmay,
tik turib
uxlayotgan botirdir –
minor.
Shu she’rdagi takrorlanmas tashbeh navbatdagi she’riy kitobning nomiga aylandi. 1987 yilda chop etilgan “Uyqudagi minora” to‘plamiga adabiyotshunos N.Jumayev taqriz yozdi (“Uyqudagi botirdir – minor”. “Sharq yulduzi” jurnali, 1988 yil, 6-son). Shu o‘rinda ta’kidlash joizki, adabiyotshunosligimiz ijodi e’tirofga har jihatdan arzigulik bo‘lgan qator shoirlar, jumladan, iste’dodli shoir Usmon Qo‘chqor she’riyati haqida ham yozishga qarzdor bo‘lib turibdi. Bugun ustoz bo‘lib ulgurgan shoirlar ijodiga yetarli e’tibor berolmayotgan adabiyotshunoslik shu taxlit o‘tirsa, kelajak she’riyat oldida gunohkor bo‘lib qoladi, nazdimizda. Har jihatdan taraqqiy qilayotgan Vatan ravnaqi uchun zarur har bir masalaga o‘z vaqtida e’tibor berayotgan davlatimiz adabiyotshunosligimiz rivoj topishi uchun kerakli chora-tadbirlarni belgilashiga ishonchimiz bor.
Usmon Qo‘chqorning she’riy to‘plamlaridan sal¬moqlisi “Og‘ir karvon”(1991)dir. Kitobda barmoq, er¬kin va aruz vaznida bitilgan she’rlar berilganki, bu hol shoir uch vaznda ham ijod qila olishini, uning kayfiyati, ilhom shiddati qaysi vaznni ko‘tarsa o‘sha vazndagi she’r dunyoga kelganini ko‘rsatadi:
Netay, dunyoga keldim men,
bu tashrifdan netar dunyo,
Sevinchimga, o‘kinchimga,
ne ham qilsin, chidar dunyo.
Bu dunyoning fig‘oniga oxir bir kun yetolmasman,
Mening ohu fig‘onimga oxir bir kun yetar dunyo.
G‘azal o‘zbek aruzida eng ko‘p qo‘llanadigan hazaji musammani solimda bitilgan. Vaznda saktalik yo‘q. Ohang to‘q, ayni damda, qisqa cho‘ziq hijolar mutanosibligida biror bir noo‘xshashlik uchramaydi. Shoir aruzda she’r bitar ekan, g‘azal, muxammas janrlaridan foydalanadi. U aruz va erkin vazndan o‘rinli foydalansa-da, ijodida barmoq vazni yetakchilik qiladi. “Og‘ir karvon” nomli kitobida “O‘lmish”, “Dunyo” radifli g‘azallari, Rauf Parfi g‘azaliga muxammasi bor. Kitobda “Quvg‘in” dostoni ham berilgan bo‘lib, bu doston “inson vatan bilan qadrlidir” degan ayon haqiqatning ikkinchi tomonini kitobxonga yorqin namoyon qildi: vatan inson sabab qadrlidir. Dos¬tonni o‘qigan yurak sel bo‘lishi, urushni la’natlashi, ikkinchi-jahon urushida maskan izlab kelgan jabrdiydalarga Vatan bo‘lgan ona O‘zbekistoni bilan faxrlanishi, istiqlolimizga shukrona aytishi tayin:
O‘zbekiston, jafokash yurtim,
Ranging buncha so‘lg‘in, sarig‘dir.
Urush-da bu, nima ham derdim,
Lekin yuzing mangu yorug‘dir.
Ha, urush yillarida o‘zbekning imoni butligini dunyo bildi. Shoir ana shunday haqiqatni kitobxoniga uqtira oldi. U jabrdiyda qirimliklar dardi o‘zbekning ham dardi ekanligini dilidan otilib, qovrilib chiqqan satrlari bilan isbotladi. Dos¬ton “Dunyodagi Vatanidan quvilgan, quvilayotgan va quviladigan barcha jabrdiydalarga bag‘ishlangani” bilan ahamiyatlidir. U bejizga Cho‘lpon nomidagi mukofotga loyiq deb topilgan emas. Shoirning Qirim turkiylariga dardkashligi uning erksevar qalbidan dalolat edi. Uning turkiy xalqlarga bo‘lgan ayricha mehri keyinchalik ozarbayjon adabiyotidan tarjimalar qilishiga sabab bo‘ldi. Usmon Qo‘chqor Ozarbayjonning mashhur adibi Yusuf Samado‘g‘lining “Qatl kuni” romanini mahorat bilan tarjima qilar ekan, ikki jihatdan samaraga erishdi. Avvalo, o‘zbek kitobxonini dunyo romanchiligining go‘zal namunasi bilan, qolaversa, o‘zbek romannavislarini qardosh xalq romanchiligi yutuqlari bilan tanishtirdi. Usmon Qo‘chqor yurak qo‘rini qo‘shib, ozarning mumtoz shoiri Nasimiy she’rlarini tarjima qildi. Ozar she’riyatining bugunki vakili Hidoyat Usmon Qo‘chqor sabab o‘zbekcha she’r¬lar aytdi. Mohir tarjimon tarjimalarning asliyati qadriga qadr qo‘shdiki, aslo susaytirmadi. Bu uning shoirlik iqtidori bilan bir qatorda keng va chuqur bilimidan darak beradi.
Iste’dodli shoir va tarjimon Usmon Qo‘chqor:
Anglagin:
Sukutda bir sado yashar,
har qanday g‘aflatda bir uyg‘onish bor.
Har qanday g‘amda bir shodlik bor magar,
Har qanday so‘nishda qayta yonish bor.
Sen o‘zing shondirsan, sen o‘zing shoyon,
Olamda poyonsiz poyonim mening.
Har qanday ayonda sen o‘zing pinhon,
Har qanday pinhonda ayonim mening, –
deb yashamoqda. Ustozdan biz vatanparvarlikni, mahoratni, halollikni, kamtarlikni, fidoyilikni o‘rgansak arziydi. Shoirning ko‘p yutuqlari hali e’tirof etilmagan, yana ko‘p yutuqlari hali oldindadir.
M: “Yoshlik” 2013/11
Usmon QO‘CHQOR
SHE’RLAR
Usmon Qo‘chqor 1953 yilning 15 iyulida Buxoro viloyatining Shofirkon tumanida tug‘ilgan. Toshkent Davlat universiteti (hozirgi O‘ZMU)ning filologiya fakultetini tugatgan. G‘afur G‘ulom nomidagi Adabiyot va san’at nashriyotida (1975—1977), Shofirkonda ona tili va adabiyoti o‘qituvchisi (1977—1979), “O‘zbekiston” nashriyotida muharrir (1979—1986), “Cho‘lpon” nashriyotida (1986—1988), “Yoshlik” jurnalida, “Ma’naviyat” nashriyotida bosh muharrir lavozimida (1988—1996) ishlagan.
Usmon Qo‘chqorning birinchi she’riy to‘plami 1982 yilda “Hayajonga ko‘milgan dunyo” nomi bilan chop etilgan. “Akssiz sadolar” (1986), “Uyqudagi minora” (1987), “Og‘ir karvon” (1991), “Chamangul”, “Shiroq” kabi she’riy kitoblari chop etilgan. Shoirning “Og‘ir karvon” nomli she’riy to‘plamiga kirgan ko‘pchilik she’rlari inson ruhiyati, ruhiy olami, ma’naviyati haqida bitilgan goh qasida, goh pamflet bo‘lib yangraydi. Shoir “Quvg‘in” dostonida qatag‘onlik davri aziyatlari, iztirob va alamlari haqida hikoya qiladi.
U ozarbayjon adiblaridan Sayyid Imoddiddin Nasimiyning “Men bu jahonga sig‘masman” she’rlar to‘plamini, Husayn Jovidning “Amir Temur” dramasini, Jalil Mammadqulizodaning qissa va hikoyalarini, Yusuf Samad o‘g‘lining “Qatl kuni”, Anorning “Besh qavatli uyning oltinchi qavati” va boshqa asarlarini o‘zbek tiliga tarjima qilgan.
2017 yil 21 sentyabrda Toshkent shahrida vafot etgan.
* * *
Sen turgan qirg‘oqqa yoyildi bahor,
Maysalar, daraxtlar quyoshga qo‘ndi.
Men turgan qirg‘oqda hamon yog‘ar qor,
Suvlarim qatma-qat muzlarga do‘ndi.
Sen turgan qirg‘oqda sho‘x-shodon yellar
Harir ro‘molingni tortib o‘ynaydi.
Men turgan qirg‘oqda bo‘ron uvillar,
Ko‘z ochgani qora sovuq qo‘ymaydi.
Sen turgan qirg‘oqning osmoni tiniq,
Qushlari ozod va baxtiyor uchar.
Mening qushlarimning rang-ro‘yi siniq,
Men turgan qirg‘oqning iqlimi o‘jar.
Sen turgan qirg‘oqda o‘ynar qulunlar,
Suruvlar suvloqqa tushib keladi.
Men turgan qirg‘oqda qora quyunlar
Jamiyki jonzotni quvib keladi.
Junjikib turibman, yuragim vayron,
Suqlanib boqaman sen turgan yoqqa.
Kechuv-ko‘prigi yo‘q bu qanday daryo,
Suzib o‘tolmayman o‘shal qirg‘oqqa…
Tushov uzgan ot
Keng yaylovda o‘tlar edi ot,
Bir qichqiriq oromin buzdi.
Oyog‘ini ko‘tardi azot,
Shiddat bilan tushovni uzdi.
Cho‘pon sapchib turdi o‘rnidan,
Qani otga kelolsa yaqin.
Pishqirdi – o‘t chiqdi burnidan,
Tuyog‘idan chaqnadi chaqin.
Sarbastlikning sarmast dunyosi
Og‘ushiga olar ekan, ot –
G‘irot degan nomga munosib –
Yelkasidan chiqardi qanot.
Bul zaminning shovqin-suroni
Changlarida qoldi uloqib.
Xamir kabi og‘ir havoni
Kesib borar xanjar qulog‘i.
Bu Go‘ro‘g‘li ekan-ku va yo
Bu-ku hali yosh bola – Avaz –
Endi otni ortiga, hatto,
Jumanbulbul qaytara olmas.
Qamchi zahri yo‘qdir jonida,
Zarbu harbdan xolidir joni.
Uyg‘ongandi uning qonida
Yulduzlarning nurli bo‘roni.
Qoldi sayis jabdug‘i bilan,
Otjallobning qo‘lida chaqa.
Uloqchining qo‘lida – yugan,
Taqachining qo‘lida – taqa.
Termilishar falakka bot-bot,
Bot-bot ko‘kda bir ot kishnaydi –
Kahkashonga chiqib ketgan ot,
Endi yerga qaytib tushmaydi…
* * *
Bu ayol nimadan qo‘rqadi buncha,
Hurkak bir ohuga o‘xsharmi gohi?
Majol topib unga ko‘z qadaguncha,
Zaminga to‘kilib tushar nigohi.
Zoriqar,
zo‘riqar,
chingillar yodim,
Hozir chiqib ketar tanasidan ruh.
Men uni ko‘rganman ming yillar oldin,
Mana, ming yil keyin – yana shu anduh.
Lol bo‘lib bu jamol, bu rux, bu qaddan,
Ortidan shamoldek chopolmaganman.
Oh, men bu ayolga ming yil muqaddam
Atigi bitta so‘z topolmaganman.
Nimadan bunchalar afsusda ayol,
Nigohi nigohni muzday qotirar?
Chalqinar kishanband mahbusday xayol,
Yondirar kechikkan kuzday xotira…
* * *
Kuz keldi.
Sarg‘aydi.
Xijolatdaman.
Ko‘ngli og‘rimasmi ko‘nglin so‘rasam?
Garchi men o‘zim ham shu holatdaman.
Dil titrar xazondek
ortga qarasam.
Yozlarda qor izlab
tog‘larga chiqdim,
Tushmoq azobi ham
bor ekan boshda.
Irmoqqa taroqlab
barmog‘im tiqdim:
To‘xtatmoqchi bo‘ldim,
suvginam, shoshma!
Kun kelib buloqning
tinadi ko‘zi,
Muhitga shom tushsa
quyosh tinadir.
Tinmay oqayotgan
nima bu o‘zi –
Daryomi,
umrmi,
ko‘zyoshmi – nadir?
Kun kecha emasmi,
bamisli shamol –
Sarsari yelganim
uchar otdaman.
Endi, tizza quchib,
suraman xayol…
Kuz keldi.
Sarg‘aydi.
Xijolatdaman…
Toshlar
(turkumdan)
Vaznsiz toshlar
Bu toshlar, bilmayman,
parqumi, parmi,
Tuproqqa zalvorli
cho‘kib yotmaydi.
Ularning vazni yo‘q,
chunki ularni
Osmon itarmaydi,
zamin tortmaydi.
Bu toshlar
qayerga urilsa agar,
Orqaga qaytadi
sassiz, sadosiz.
Bu toshlar
ham boshga, ham g‘ashga tegar,
Bu toshlar sanoqsiz,
cheksiz,
adosiz…
Ularga daxlsiz
yerlar, quyoshlar,
Cheksiz samovotga
daydib ketadi.
Boshqa fazolardan
kelgan bu toshlar –
Boshqa fazolarga
qaytib ketadi.
Suvosti toshlari
Bu toshlar
oqimda ketmas tentirab,
Qurbaqasallalar quyoshdan to‘sgan.
Ularning ko‘ksiga
oyog‘in tirab
Suvo‘tlar gullagan,
yo‘sinlar o‘sgan.
Ularning o‘tmishi
huv, olis cho‘qqi,
Bu toshlar
toshqinni, selni ko‘rgandir.
Bu toshlarning ko‘ngli
shul bois to‘qki,
Ular
buyuk vazminlikni o‘rgandi.
Ko‘piklar ko‘pirar
fursatga mengzar
Bu shoshqin oqimning harakatidan,
Kuzatib yotadi bu toshlar
sangzor –
Ulug‘ osoyishlar mamlakatidan.
Quyosh falak uzra tursa-da balqib,
Bu toshlarga uning
tafti yetmaydi.
Tosh – toshda,
po‘kakdek chiqmaydi qalqib,
Sho‘rtang dengizlarga
oqib ketmaydi.
Sohildagi tosh
Mana, ming yillarki,
sohilda yotgan,
Qaqragan bu toshga suv tekkani yo‘q.
Quyoshning
olovli selida qotgan,
Chekkani ohi yo‘q,
oh chekkani yo‘q.
To‘lqinman,
dengizning qa’ridan kelgan –
Shohona shamolni ko‘tarib boshga.
To‘lqinman,
sohilga zarb-la urilgan –
Yetmoq bo‘lib
qaqragan toshga.
Yetolmay, toysam-da holdan daf’atan,
Qolgan masofani chamalab,
sanab –
Sohilga tirmashib yotaveraman
Tirnoqlarim qonab,
tishlarim qonab.
Ortdagi to‘lqinning shiddati boshqa,
Ul mening yelkamdan guldirab o‘tsin.
Sohilda ming yil suv tegmagan toshga
Ortimdagi to‘lqinlar yetsin.
Manba: “Sharq yulduzi” jurnali, 2016–6
