Ҳар замон-ҳар замон янги нашр этилган китоблар билан таништириб боришга уриняпман. Бугун куни-кеча босмадан чиққан ва атоқли тасаввуфшунос олим Маҳмуд Асъад Жўшоннинг 12 мақоласидан тузилган «Буюклар туҳфаси» китоби билан сизни таништирмоқчиман.
Шайх Маҳмуд Асъад Жўшонннинг ота-боболари асли Бухоройи Шарифдан. У 1938 йилда Туркиянинг Чаноққалъа шаҳрида таваллуд топган ва 2001 йилда умрининг охир йилларида макон топган Австралияда вафот этган.
Ҳозиргача эътиборга молик муаллифнинг бир неча асари Ўзбекистонда чоп этилган. Янги нашр билан танишиш ҳам китобхоннинг маънавий оламини бойитади деб ўйлайман.
Асарни ўзбек тилига ёш олим Алимардон Ҳайитов ўгирган. Масъул муҳаррир ва сўзбоши муаллифи: Сайфиддин Сайфуллоҳ.Нашрга таёрловчи: Нодирхон Ҳасан. Китоб «Муҳаррир» нашриёти томонидан 2012 йилда нашр этилган.
Тўплам мундарижасидан ўрин олган «Буюклар туҳфаси» номли мақолани сизга тақдим этмоқдамиз.

Маҳмуд Асъад Жўшон
МУБОРАК ТАШРИФ
(Туркий адабиётнинг юзага келиши ҳақида)

VIII асрда ислом қўшинлари Амир Қутайба бошчилигида турк дунёсига, шу жумладан, Мовароуннаҳрга кирар экан, кўплаб қаршиликларга учрадилар. Аслида бундай қаршиликларнинг келиб чиқишига уларнинг ўзлари сабабчи эдилар. Агар Умар ибн Абдулазизнинг исломни қабул қилганлардан солиқ олмаслик, адолатли ҳукмронлик ўрнатиш, карвонсаройлар, касалхоналар қурдириш каби хайрли фикрлари ҳаётга татбиқ этилганида эди, маҳаллий халқ оламшумул бир дин бўлган исломни, шубҳасиз, анча олдин мақбул кўришган бўлар эди.
Шунга қарамай, адолатли сиёсат олиб борилганлиги натижасида, Аббосий халифаси ал-Муътасим даврида, Амударё ва Сирдарё оралиғидаги аҳоли ёппасига ислом динини қабул қилган. Бундай натижага эришилишига энг аввало исломиятнинг қалбларга олиб кирган юксак илоҳий тамойиллари сабаб бўлган.
Туркий халқлар ислом дини келгунга қадар шомонизм, буддизм, зардуштийлик ақидалари билан насронийликнинг қоришмасидан вужудга келган монихаизм (монийлик – милоддан аввалги 215 йилда Стесифонда туғилган эронлик Моний асос солган дин. Унинг моҳиятини нур – эзгуликнинг соя (зулмат) – ёмонлик билан кураши ташкил этади) каби динларни таниганлар. Брахма, тибет, сурёний, кўктурк, сўғд, моний ва уйғур алифбоси каби ёзувлардан фойдаланганлар. Лекин улар исломдан кейин Қуръон тили бўлган арабчанинг ва араб-форс маданиятининг таъсири остида деярли йўқолиб кетди. Исломнинг тили бўлган арабча билан илдизи туташган, бир адабиёт тили ҳолига келган форсчанинг таъсири кундан-кунга ортди. Аммо шунга қарамай давлатнинг таянчи бўлган халқ оммаси туркийлардан иборат бўлгани учун туркий тил ҳам ривожлана борди. Туркийлардан ниҳоятда эътиборли муфассирлар, муҳаддислар, фақиҳ ва тилшунослар етишиб чиқди. Туркий тилнинг илгаригидек фақат халқнинг сўзлашув тили эмас, айни пайтда адабий ва расмий тил мақомига кўтарилиши дастлаб Шарқий Туркистонда юзага келди.
Мазкур адабий муҳит доирасидаги туркий шевалар ва халқ ижодиётининг ҳолатини Маҳмуд Кошғарийнинг «Девону луғатит турк» номли асаридан биламиз. Кошғарий, ниҳоятда қимматли бир манба бўлган ушбу асарини, ўзининг айтиши бўйича, бутун туркий қавмларни, элатларни кезиб чиқиб, 1077 йилда қаламга олган. Асар туркий қабилаларнинг номлари, уларга хос шевалар, мақоллар, оғзаки адабиёт намуналари, бир сўз билан айтганда, ўша даврдаги туркий тил ва маданиятни ўзида жамлаган тенгсиз бир хазинадир. Унга кўра туркий тил XI асрда ғарбда Ўғуз, шарқда Хоқония туркчаси ўлароқ икки аниқ лаҳжага ажралган. Ўғузларники энг қулай лаҳжа (шева) бўлгани ҳолда, кўпроқ Эрон (форс тили) таъсири остида қолган эди. Энг тўғри, бехато шева Тухсийлар билан Яғмо қабилалариники эди. Лекин Кошғар ва атрофидаги аҳоли сўзлашган Хоқония шеваси, айниқса, Қорахоний шаҳзодаларининг тили турк шеваларининг энг жозибалиси ва энг тушунарлиси эди.
Ўғуз туркчасининг ўша даврдаги тил хусусиятларини бутун нозикликлари билан баён этиб берадиган бирорта адабий асар, афсуски, бизгача етиб келмаган. Аммо бунга қарши ўлароқ, «Девону луғатит турк»да баъзан Хоқония, баъзан эса Кошғар туркчаси номи билан келган бир лаҳжада ёзилган бир нечта муҳим исломий асарлар мавжуд.

* * *

Маълумки, Туркий адабиёт дастлаб Шарқий Туркистон минтақасида вужудга келган. Бу ҳудуд 840 йилдан буён Қорахонийлар номли туркий сулола томонидан бошқарилар эди. Ислом динини биринчилардан бўлиб Абдулкарим Сатуқ Буғрохон, уларнинг оиласидан паноҳ топган Сомоний шаҳзодасининг таъсири остида ва яна айрим эҳтимолларга кўра, баъзи сўфий воизларнинг насиҳати билан ҳали тахтга ўтирмасидан олдин, қабул қилган эди. Бу зот замонида мамлакат ғарби, ўғли Мусо даврида эса мамлакат шарқи бутунлай мусулмон бўлган ва қўшни ҳудудларни ҳам ислом байроғи остига тортиш учун ҳаракат бошланган эди. Бу даврга оид ҳодисалар халқнинг хотирасида сақланиб қолган бўлиб, ҳатто кейинги асрларда Сатуқ Буғрохоннинг кароматлари, қаҳрамонлиги ва диндорлиги ҳақида ҳикоя қилувчи «Тазкираи Сатуқ Буғрохон» номли бир маноқиб ҳам ёзилган.
Муборак ислом руҳиятидаги, аҳолиси тамомила туркийлардан иборат – форсча ва арабчанинг таъсиридан нисбатан узоқда бўлган – ҳудудларнинг маданий марказларида илгаридан мавжуд бўлган адабий анъана негизида исломий адабиёт вужудга келди.
Бу уйғонишни Осиёнинг туркийлар билан обод Мовароуннаҳр, Хоразм, Олтин Ўрда, Эрон каби бошқа ҳудудларидаги тараққиётлар таъқиб этди ва эҳтимол Қорахонийлар даврида шаклланган адабий муҳит мевалари намуна қилиб олинган бўлиши мумкин. Шунингдек, бу нарса ижтимоий шароитнинг зарурий ва мустақил натижалари бўлиши ҳам мумкин.
Туркийларнинг ниҳоятда кенг ҳудудларга тарқаб кетганлигини назарда тутадиган бўлсак, турли ҳудудларга ва даврларга оид асарлар орасида тил фарқларининг бўлишига табиий бир ҳодиса сифатида қаралиши мумкин. Аммо шунга қарамасдан, XI-XIV ва ҳатто XV асргача бўлган даврда яратилган асарлар кўплаб муштарак жиҳатларга эга ва ҳатто илм оламида «XII-XIV асрлар Ўрта Осиё муштарак адабий тили» каби маъқул ва ўз ўрнида қўлланилган бир ном остида мутолаа қилиб келинган. Кейинроқ, XV асрнинг иккинчи ярмида Алишер Навоий билан бошланган мумтоз адабиёт ҳам ушбу адабий асосга таянади.
Бугун биз қўлга киритган энг қадимги исломий асар «Қутадғу билиг» бўлади. Айни вақтда, ҳам ушбу асарнинг мазмун-мундарижаси, ҳам «Девону луғатит турк»даги мисолларнинг мукаммаллиги, савияси, сайқал берилган тил обидаларига эгалиги бизга бундай асарлар яна бошқа ҳам ёзилган бўлиши кераклигини кўрсатади. Бироқ жангу жадаллар, босқинчилик ҳаракатлари, мудҳиш мўғул истилоси кўплаб шаҳарларнинг ер юзидан йўқолиб кетишига ва у даврлардан бизга жуда оз асарлар етиб келишига сабаб бўлган .
«Қутадғу билиг» («Саодатга элтувчи билим») инсонга ҳар икки дунёда том маънода саодатга эришиш учун юриши керак бўлган йўлни кўрсатиш мақсадида қаламга олинган асардир. У ўн саккиз ойлик меҳнатдан сўнг (462/1069-1070 йилда, шоир бу пайтда чамаси 54 ёшда бўлган) ёзиб тамомланиб, Қорахонийлар ҳукмдори Абу Али Ҳасан ибн Сулаймон Арслонхонга бағишланган. Асарни ғоятда хушнудлик билан қарши олган подшоҳ унинг муаллифи Юсуфга «Хос ҳожиблик» даражасини беради, яъни ҳукмдор саройининг «Эшик оғаси» лавозимига кўтаради.
Бир-бири билан чамбарчас боғлиқ бўлган шахс, жамият ва давлат ҳаётини мукаммал даражада тартибга келтиришда зарур бўладиган ақл-заковат, билим ва фазилатларнинг нималардан иборат бўлишини, уларни қандай қилиб эгаллаш ва улардан қандай фойдаланиш хусусида тўхталган шоир қуруқ насиҳатгўй эмас, туркий ёзма тилни бутун нозикликлари билан яхши биладиган нуктадон олим ва баланд савиядаги мутафаккир-ижодкор сифатида кўз олдимизда намоён бўлади.
Китоб тўртта асосга кўра тартибланган.

1. Рост қонун
2. Саодат
3. Ақл
4. Ҳаётнинг оқибати

Булар асарда тартиб билан Кунтуғди (подишоҳ), Ойтўлди (вазир), Ўғдулмиш (вазирнинг ўғли) ва Ўдғурмуш (зоҳид) тимсоллари билан гавдалантирилган. Ярим ҳикоя, ярим тимсол тарзидаги бу асарга, орада ҳозирловчи ва изоҳловчи монологлар ва жонли тасвирлар билан безатилган саҳналар мукаммал услуб ва режа асосида жойлаштирилган.
Барча зиёлилар томонидан ўқилиши, ўрганилиши ва устида узоқ-узоқ фикр юритилиши керак бўлган бу асарнинг тил хусусияти – лисоний моҳияти ва жонли услуби ҳақида мулоҳаза билдириш асносида унинг муножот қисмидан бир неча байтни эътиборларингизга ҳавола қиламан.

20-байт:
Ай сирка яқин ай кўнулка эдиз
Тануқ ўл санга барча сурат бедиз.
(Эй ҳар сирга яқин, эй ҳар кўнгил учун юксак Тангри, барча сурат ва шакллар сенга шоҳиддир).

29-байт:
Санга ўқ сиғиндим уминчим санга
Мунадмиш еримда элиг тут манга.
(Асл санга сиғиндим, умидим сендандур, муҳтож бўлган жойимда қўлимдан тутгин).

33-байт:
Сени эрдукун тег ўгумаз ўзум
Сени сенмат ўггил кесилди сўзум.
(Сени аслинг каби мадҳ этяпман, сени сен мадҳ эт, сўзим тўхтади).

«Қутадғу билиг» асари тил ва мавзу зарофати билан Ўрта Осиё адабий тилининг кашф бўлишида узоқ муддат ўз таъсирини кўрсатган. Чунки асар қўлёзмаларининг кўчирилган йиллари ўртасида ҳам узоқ йиллик фарқлар бор. Кейин қўшилганлиги таъкидланган муқаддимада асар қайси мамлакатга етиб борса рағбат кўрганлиги ва чинликлар – хитойликлар томонидан «Адаб-ул-мулк», мочинликлар томонидан эса «Айинул мамлака» («Айнул-мамлака», «Аминул-мамлака», «Анисул-мамлака») , машриқликлар томонидан «Зийнатул-умаро», форслар томонидан «Шоҳномаи туркий» ва яна айрим халқлар томонидан «Пандномаи мулук» деб номланганлиги келтириб ўтилади. Ҳатто 1909 йилда Кошғардан анча узоқда, Урал дарёсининг қуйилишига яқин Саройча қишлоғидан топилган XIII ёки XIV асрга оид кўзада «Қутадғу билиг»даги ушбу байт нақшланганлиги аниқланган:

Киши кўрки юз ўл, бу юз кўрки кўз
Боуз кўрки тил ўл, тил кўрки сўз.
(Инсоннинг кўрки юзидир, бу юзнинг гўзаллиги эса кўздир. Томоқ (бўғиз)нинг гўзаллиги тилдир, бу тилнинг кўрки эса сўздир).

Мавзу ва шаклига кўра «Қутадғу билиг»га ўхшагани билан, услуб ва ифодасининг нозиклиги жиҳатидан «Қутадғу билиг»га асло бўйлаша олмайдиган бошқа бир асар «Ҳибатул-ҳақойиқ»дир. Бу асарда «Қутадғу билиг»нинг таъсири яққол кўзга ташланади. Асар XII аср бошларида, ҳозирда қаерда эканлиги қатъий аниқланмаган Югнак шаҳрига мансуб Адиб Аҳмад ибн Маҳмуд исмли бир киши томонидан Кошғар шевасида ёзилган. Бу асар боши ва охиридаги бир нечта мадҳ шеърларни ҳисобга олмаганда, миллий шакл бўлган тўртликлардан ташкил топган. Ушбу асарнинг биз учун аҳамиятли томони шундаки, у кўпроқ туркий адабиётнинг қоронғу, намуналари оз бир даврига оиддир. Шунингдек, «Қутадғу билиг» билан ўзига хос алоқа ўрнатишимизга ёрдам беради. Шоир туркий тилда ваъз ва насиҳат қабилида шеърлар битган. Ҳикмат ва ўгитлари зарбулмасал тарзида туркий ўлкаларнинг кўпчилигига тарқаган. Адибнинг ўзи эса зуҳд ва тақво соҳиби бўлган. Унинг ҳали топилмаган бошқа асарлари ҳам бўлиши мумкин. Асардан иккита тўртликни келтириб ўтамиз:

Адиб Аҳмад отим, адаб-панд сўзум
Сўзим мунда қолур, борур бу ўзум
Келур куз, кечар ёз, борур бу умр
Тукатур умрни бу ёзим, кузум.
(Отим Адиб Аҳмад, сўзим панд-насиҳатдир. Вужудим кетади, лекин сўзим бунда қолади. Куз келади, баҳор ўтади, умр кетади. Бу баҳор ва ёзлар умрни тугатади).

Айа менда кедин келигли, муни
Ўқисанг дуада унутма мени
Санга ҳадя қилдим бу тангсуқ сўзум
Манга ҳадя қилсу дуа тиб сени.
(Эй, мендан кейин келган! Буни ўқисанг, мени дуода унутма. Тансиқ, камёб сўзларимни – сен ҳам мени дуо қиларсан дея – сенга ҳадя қилдим).

«Ҳибатул-ҳақойиқ» ўзидан кейинги, халққа яқин сўфиёна ахлоқ китобларининг дастлабкиси, етакчисидир. XIV асрга қадар Мовароуннаҳр, Хоразм ва Хуросон ерларидаги туркийлар орасида маънавий мавқеини сақлаган ва унга кўп тақлид қилинган асардир.
Эндиги сўзни мўғул истилосидан кейин адабий фаолиятнинг муҳим марказларидан бирига айланган Хоразм ва истилодан олдин доимий равишда халқни ҳидоятга бошлаш, ҳақ йўлни кўрсатиш ишларини амалга оширган Аҳмад Яссавий ва издошлари ҳақида бошлашдан олдин яна бир нарсани айтиб ўтишни хоҳлардим. Ёнғин каби ислом оламини қамраган ва шубҳасиз тарихий, ижтимоий, иқтисодий кўплаб сабаблари бўлган, инсонни дашҳатга солувчи мўғул истилосидан олдин ҳукм сурган бир даврда Адиб Аҳмаднинг қуйидаги ифодалари кишини нақадар ўйлантирувчи ва ибрат бергувчидир .
«Дунё адоват, жафо ва азият билан тўлди. Қани бир вафоли инсонни топиб кўр-чи. Сен ўзинг бузуқсан, шунинг учун дунё бузилди, нега бу дунёдан шикоят қилаяпсан?»
«Ислом ғариб эди, бадтар ғариб бўлди, ибодат, риё ва обид мажоз бўлди. Харобот (майхона) муҳити обод бўлди; масжид эса хароб ва халқ бенамоз бўлди»
«Ким мунофиқ – иккиюзламачи бўлса, у обрў-эътибор соҳибидир. Обрў-эътибор топмоқчи бўлсанг, бориб иккиюзламачи бўл. Йўл кимнинг ҳаққи бўлса унга йўл йўқ, йўл кимнинг ҳаққи бўлмаса унга кенг йўл бордир»
«Эй, мол-дунёга ҳирс қўйган одам! Ҳақиқатни бил, бу нарса бугун сенга ғаму ўй, эртага эса юк ва ташвиш бўлади. Молинг ҳаром бўлса оқибати азобдир. Агар ҳалол бўлса, бунинг ҳам ҳисоби сўралади»
«Эй, ҳукмини дунё узра юритган, уни баъзан қоралаб, баъзан такрор мақтаган одам! Ҳар бир иш қодир Аллоҳ ҳукми ила келур, инсон нимагаки дуч келса Унинг ҳукми ила бўлур».

Har zamon-har zamon yangi nashr etilgan kitoblar bilan tanishtirib borishga urinyapman. Bugun kuni-kecha bosmadan chiqqan va atoqli tasavvufshunos olim Mahmud As’ad Jo’shonning 12 maqolasidan tuzilgan «Buyuklar tuhfasi» kitobi bilan sizni tanishtirmoqchiman.
Shayx Mahmud As’ad Jo’shonnning ota-bobolari asli Buxoroyi Sharifdan. U 1938 yilda Turkiyaning Chanoqqal’a shahrida tavallud topgan va 2001 yilda umrining oxir yillarida makon topgan Avstraliyada vafot etgan.
Hozirgacha e’tiborga molik muallifning bir necha asari O’zbekistonda chop etilgan. Yangi nashr bilan tanishish ham kitobxonning ma’naviy olamini boyitadi deb o’ylayman.Asarni o’zbek tiliga yosh olim Alimardon Hayitov o’girgan. Mas’ul muharrir va so’zboshi muallifi: Sayfiddin Sayfulloh.Nashrga tayorlovchi: Nodirxon Hasan.
Kitob «Muharrir» nashriyoti tomonidan 2012 yilda nashr etilgan. To’plam mundarijasidan o’rin olgan «Buyuklar tuhfasi» nomli maqolani sizga taqdim etmoqdamiz.

Mahmud As’ad Jo’shon
MUBORAK TASHRIF
(Turkiy adabiyotning yuzaga kelishi haqida)

VIII asrda islom qo’shinlari Amir Qutayba boshchiligida turk dunyosiga, shu jumladan, Movarounnahrga kirar ekan, ko’plab qarshiliklarga uchradilar. Aslida bunday qarshiliklarning kelib chiqishiga ularning o’zlari sababchi edilar. Agar Umar ibn Abdulazizning islomni qabul qilganlardan soliq olmaslik, adolatli hukmronlik o’rnatish, karvonsaroylar, kasalxonalar qurdirish kabi xayrli fikrlari hayotga tatbiq etilganida edi, mahalliy xalq olamshumul bir din bo’lgan islomni, shubhasiz, ancha oldin maqbul ko’rishgan bo’lar edi.
Shunga qaramay, adolatli siyosat olib borilganligi natijasida, Abbosiy xalifasi al-Mu’tasim davrida, Amudaryo va Sirdaryo oralig’idagi aholi yoppasiga islom dinini qabul qilgan. Bunday natijaga erishilishiga eng avvalo islomiyatning qalblarga olib kirgan yuksak ilohiy tamoyillari sabab bo’lgan. Turkiy xalqlar islom dini kelgunga qadar shomonizm, buddizm, zardushtiylik aqidalari bilan nasroniylikning qorishmasidan vujudga kelgan monixaizm (moniylik – miloddan avvalgi 215 yilda Stesifonda tug’ilgan eronlik Moniy asos solgan din. Uning mohiyatini nur – ezgulikning soya (zulmat) – yomonlik bilan kurashi tashkil etadi) kabi dinlarni taniganlar. Braxma, tibet, suryoniy, ko’kturk, so’g’d, moniy va uyg’ur alifbosi kabi yozuvlardan foydalanganlar. Lekin ular islomdan keyin Qur’on tili bo’lgan arabchaning va arab-fors madaniyatining ta’siri ostida deyarli yo’qolib ketdi. Islomning tili bo’lgan arabcha bilan ildizi tutashgan, bir adabiyot tili holiga kelgan forschaning ta’siri kundan-kunga ortdi. Ammo shunga qaramay davlatning tayanchi bo’lgan xalq ommasi turkiylardan iborat bo’lgani uchun turkiy til ham rivojlana bordi. Turkiylardan nihoyatda e’tiborli mufassirlar, muhaddislar, faqih va tilshunoslar yetishib chiqdi. Turkiy tilning ilgarigidek faqat xalqning so’zlashuv tili emas, ayni paytda adabiy va rasmiy til maqomiga ko’tarilishi dastlab Sharqiy Turkistonda yuzaga keldi. Mazkur adabiy muhit doirasidagi turkiy shevalar va xalq ijodiyotining holatini Mahmud Koshg’ariyning «Devonu lug’atit turk» nomli asaridan bilamiz.
Koshg’ariy, nihoyatda qimmatli bir manba bo’lgan ushbu asarini, o’zining aytishi bo’yicha, butun turkiy qavmlarni, elatlarni kezib chiqib, 1077 yilda qalamga olgan. Asar turkiy qabilalarning nomlari, ularga xos shevalar, maqollar, og’zaki adabiyot namunalari, bir so’z bilan aytganda, o’sha davrdagi turkiy til va madaniyatni o’zida jamlagan tengsiz bir xazinadir. Unga ko’ra turkiy til XI asrda g’arbda O’g’uz, sharqda Xoqoniya turkchasi o’laroq ikki aniq lahjaga ajralgan. O’g’uzlarniki eng qulay lahja (sheva) bo’lgani holda, ko’proq Eron (fors tili) ta’siri ostida qolgan edi. Eng to’g’ri, bexato sheva Tuxsiylar bilan Yag’mo qabilalariniki edi. Lekin Koshg’ar va atrofidagi aholi so’zlashgan Xoqoniya shevasi, ayniqsa, Qoraxoniy shahzodalarining tili turk shevalarining eng jozibalisi va eng tushunarlisi edi.O’g’uz turkchasining o’sha davrdagi til xususiyatlarini butun nozikliklari bilan bayon etib beradigan birorta adabiy asar, afsuski, bizgacha yetib kelmagan. Ammo bunga qarshi o’laroq, «Devonu lug’atit turk»da ba’zan Xoqoniya, ba’zan esa Koshg’ar turkchasi nomi bilan kelgan bir lahjada yozilgan bir nechta muhim islomiy asarlar mavjud.

* * *

Ma’lumki, Turkiy adabiyot dastlab Sharqiy Turkiston mintaqasida vujudga kelgan. Bu hudud 840 yildan buyon Qoraxoniylar nomli turkiy sulola tomonidan boshqarilar edi. Islom dinini birinchilardan bo’lib Abdulkarim Satuq Bug’roxon, ularning oilasidan panoh topgan Somoniy shahzodasining ta’siri ostida va yana ayrim ehtimollarga ko’ra, ba’zi so’fiy voizlarning nasihati bilan hali taxtga o’tirmasidan oldin, qabul qilgan edi. Bu zot zamonida mamlakat g’arbi, o’g’li Muso davrida esa mamlakat sharqi butunlay musulmon bo’lgan va qo’shni hududlarni ham islom bayrog’i ostiga tortish uchun harakat boshlangan edi. Bu davrga oid hodisalar xalqning xotirasida saqlanib qolgan bo’lib, hatto keyingi asrlarda Satuq Bug’roxonning karomatlari, qahramonligi va dindorligi haqida hikoya qiluvchi «Tazkirai Satuq Bug’roxon» nomli bir manoqib ham yozilgan.
Muborak islom ruhiyatidagi, aholisi tamomila turkiylardan iborat – forscha va arabchaning ta’siridan nisbatan uzoqda bo’lgan – hududlarning madaniy markazlarida ilgaridan mavjud bo’lgan adabiy an’ana negizida islomiy adabiyot vujudga keldi. Bu uyg’onishni Osiyoning turkiylar bilan obod Movarounnahr, Xorazm, Oltin O’rda, Eron kabi boshqa hududlaridagi taraqqiyotlar ta’qib etdi va ehtimol Qoraxoniylar davrida shakllangan adabiy muhit mevalari namuna qilib olingan bo’lishi mumkin. Shuningdek, bu narsa ijtimoiy sharoitning zaruriy va mustaqil natijalari bo’lishi ham mumkin.
Turkiylarning nihoyatda keng hududlarga tarqab ketganligini nazarda tutadigan bo’lsak, turli hududlarga va davrlarga oid asarlar orasida til farqlarining bo’lishiga tabiiy bir hodisa sifatida qaralishi mumkin. Ammo shunga qaramasdan, XI-XIV va hatto XV asrgacha bo’lgan davrda yaratilgan asarlar ko’plab mushtarak jihatlarga ega va hatto ilm olamida «XII-XIV asrlar O’rta Osiyo mushtarak adabiy tili» kabi ma’qul va o’z o’rnida qo’llanilgan bir nom ostida mutolaa qilib kelingan. Keyinroq, XV asrning ikkinchi yarmida Alisher Navoiy bilan boshlangan mumtoz adabiyot ham ushbu adabiy asosga tayanadi. Bugun biz qo’lga kiritgan eng qadimgi islomiy asar «Qutadg’u bilig» bo’ladi. Ayni vaqtda, ham ushbu asarning mazmun-mundarijasi, ham «Devonu lug’atit turk»dagi misollarning mukammalligi, saviyasi, sayqal berilgan til obidalariga egaligi bizga bunday asarlar yana boshqa ham yozilgan bo’lishi kerakligini ko’rsatadi. Biroq jangu jadallar, bosqinchilik harakatlari, mudhish mo’g’ul istilosi ko’plab shaharlarning yer yuzidan yo’qolib ketishiga va u davrlardan bizga juda oz asarlar yetib kelishiga sabab bo’lgan .
«Qutadg’u bilig» («Saodatga eltuvchi bilim») insonga har ikki dunyoda tom ma’noda saodatga erishish uchun yurishi kerak bo’lgan yo’lni ko’rsatish maqsadida
qalamga olingan asardir. U o’n sakkiz oylik mehnatdan so’ng (462/1069-1070 yilda, shoir bu paytda chamasi 54 yoshda bo’lgan) yozib tamomlanib, Qoraxoniylar hukmdori Abu Ali Hasan ibn Sulaymon Arslonxonga bag’ishlangan. Asarni g’oyatda xushnudlik bilan qarshi olgan podshoh uning muallifi Yusufga «Xos hojiblik» darajasini beradi, ya’ni hukmdor saroyining «Eshik og’asi» lavozimiga ko’taradi.Bir-biri bilan chambarchas bog’liq bo’lgan shaxs, jamiyat va davlat hayotini mukammal darajada tartibga keltirishda zarur bo’ladigan aql-zakovat, bilim va fazilatlarning nimalardan iborat bo’lishini, ularni qanday qilib egallash va ulardan qanday foydalanish xususida to’xtalgan shoir quruq nasihatgo’y emas, turkiy yozma tilni butun nozikliklari bilan yaxshi biladigan nuktadon olim va baland saviyadagi mutafakkir-ijodkor sifatida ko’z oldimizda namoyon bo’ladi.
Kitob to’rtta asosga ko’ra tartiblangan.

1. Rost qonun
2. Saodat
3. Aql
4. Hayotning oqibati

Bular asarda tartib bilan Kuntug’di (podishoh), Oyto’ldi (vazir), O’g’dulmish (vazirning o’g’li) va O’dg’urmush (zohid) timsollari bilan gavdalantirilgan. Yarim hikoya, yarim timsol tarzidagi bu asarga, orada hozirlovchi va izohlovchi monologlar va jonli tasvirlar bilan bezatilgan sahnalar mukammal uslub va reja asosida joylashtirilgan. Barcha ziyolilar tomonidan o’qilishi, o’rganilishi va ustida uzoq-uzoq fikr yuritilishi kerak bo’lgan bu asarning til xususiyati – lisoniy mohiyati va jonli uslubi haqida mulohaza bildirish asnosida uning munojot qismidan bir necha baytni e’tiborlaringizga havola qilaman.

20-bayt:
Ay sirka yaqin ay ko’nulka ediz
Tanuq o’l sanga barcha surat bediz.
(Ey har sirga yaqin, ey har ko’ngil uchun yuksak Tangri, barcha surat va shakllar senga shohiddir).

29-bayt:
Sanga o’q sig’indim uminchim sanga
Munadmish yerimda elig tut manga.
(Asl sanga sig’indim, umidim sendandur, muhtoj bo’lgan joyimda qo’limdan tutgin).

33-bayt:
Seni erdukun teg o’gumaz o’zum
Seni senmat o’ggil kesildi so’zum.
(Seni asling kabi madh etyapman, seni sen madh et, so’zim to’xtadi).

«Qutadg’u bilig» asari til va mavzu zarofati bilan O’rta Osiyo adabiy tilining kashf bo’lishida uzoq muddat o’z ta’sirini ko’rsatgan. Chunki asar qo’lyozmalarining ko’chirilgan yillari o’rtasida ham uzoq yillik farqlar bor. Keyin qo’shilganligi ta’kidlangan muqaddimada asar qaysi mamlakatga yetib borsa rag’bat ko’rganligi va chinliklar – xitoyliklar tomonidan «Adab-ul-mulk», mochinliklar tomonidan esa «Ayinul mamlaka» («Aynul-mamlaka», «Aminul-mamlaka», «Anisul-mamlaka») , mashriqliklar tomonidan «Ziynatul-umaro», forslar tomonidan «Shohnomai turkiy» va yana ayrim xalqlar tomonidan «Pandnomai muluk» deb nomlanganligi keltirib o’tiladi. Hatto 1909 yilda Koshg’ardan ancha uzoqda, Ural daryosining quyilishiga yaqin Saroycha qishlog’idan topilgan XIII yoki XIV asrga oid ko’zada «Qutadg’u bilig»dagi ushbu bayt naqshlanganligi aniqlangan:

Kishi ko’rki yuz o’l, bu yuz ko’rki ko’z
Bouz ko’rki til o’l, til ko’rki so’z.
(Insonning ko’rki yuzidir, bu yuzning go’zalligi esa ko’zdir. Tomoq (bo’g’iz)ning go’zalligi tildir, bu tilning ko’rki esa so’zdir).

Mavzu va shakliga ko’ra «Qutadg’u bilig»ga o’xshagani bilan, uslub va ifodasining nozikligi jihatidan «Qutadg’u bilig»ga aslo bo’ylasha olmaydigan boshqa bir asar «Hibatul-haqoyiq»dir. Bu asarda «Qutadg’u bilig»ning ta’siri yaqqol ko’zga tashlanadi. Asar XII asr boshlarida, hozirda qaerda ekanligi qat’iy aniqlanmagan Yugnak shahriga mansub Adib Ahmad ibn Mahmud ismli bir kishi tomonidan Koshg’ar shevasida yozilgan. Bu asar boshi va oxiridagi bir nechta madh she’rlarni hisobga olmaganda, milliy shakl bo’lgan to’rtliklardan tashkil topgan. Ushbu asarning biz uchun ahamiyatli tomoni shundaki, u ko’proq turkiy adabiyotning qorong’u, namunalari oz bir davriga oiddir. Shuningdek, «Qutadg’u bilig» bilan o’ziga xos aloqa o’rnatishimizga yordam beradi. Shoir turkiy tilda va’z va nasihat qabilida she’rlar bitgan. Hikmat va o’gitlari zarbulmasal tarzida turkiy o’lkalarning ko’pchiligiga tarqagan. Adibning o’zi esa zuhd va taqvo sohibi bo’lgan. Uning hali topilmagan boshqa asarlari ham bo’lishi mumkin. Asardan ikkita to’rtlikni keltirib o’tamiz:

Adib Ahmad otim, adab-pand so’zum
So’zim munda qolur, borur bu o’zum
Kelur kuz, kechar yoz, borur bu umr
Tukatur umrni bu yozim, kuzum.
(Otim Adib Ahmad, so’zim pand-nasihatdir. Vujudim ketadi, lekin so’zim bunda qoladi. Kuz keladi, bahor o’tadi, umr ketadi. Bu bahor va yozlar umrni tugatadi).

Aya menda kedin keligli, muni
O’qisang duada unutma meni
Sanga hadya qildim bu tangsuq so’zum
Manga hadya qilsu dua tib seni.
(Ey, mendan keyin kelgan! Buni o’qisang, meni duoda unutma. Tansiq, kamyob so’zlarimni – sen ham meni duo qilarsan deya – senga hadya qildim).

«Hibatul-haqoyiq» o’zidan keyingi, xalqqa yaqin so’fiyona axloq kitoblarining dastlabkisi, yetakchisidir. XIV asrga qadar Movarounnahr, Xorazm va Xuroson yerlaridagi turkiylar orasida ma’naviy mavqeini saqlagan va unga ko’p taqlid qilingan asardir.
Endigi so’zni mo’g’ul istilosidan keyin adabiy faoliyatning muhim markazlaridan biriga aylangan Xorazm va istilodan oldin doimiy ravishda xalqni hidoyatga boshlash, haq yo’lni ko’rsatish ishlarini amalga oshirgan Ahmad Yassaviy va izdoshlari haqida boshlashdan oldin yana bir narsani aytib o’tishni xohlardim. Yong’in kabi islom olamini qamragan va shubhasiz tarixiy, ijtimoiy, iqtisodiy ko’plab sabablari bo’lgan, insonni dashhatga soluvchi mo’g’ul istilosidan oldin hukm surgan bir davrda Adib Ahmadning quyidagi ifodalari kishini naqadar o’ylantiruvchi va ibrat berguvchidir .
«Dunyo adovat, jafo va aziyat bilan to’ldi. Qani bir vafoli insonni topib ko’r-chi. Sen o’zing buzuqsan, shuning uchun dunyo buzildi, nega bu dunyodan shikoyat
qilayapsan?»
«Islom g’arib edi, badtar g’arib bo’ldi, ibodat, riyo va obid majoz bo’ldi. Xarobot (mayxona) muhiti obod bo’ldi; masjid esa xarob va xalq benamoz bo’ldi»
«Kim munofiq – ikkiyuzlamachi bo’lsa, u obro’-e’tibor sohibidir. Obro’-e’tibor topmoqchi bo’lsang, borib ikkiyuzlamachi bo’l. Yo’l kimning haqqi bo’lsa unga yo’l yo’q, yo’l kimning haqqi bo’lmasa unga keng yo’l bordir»
«Ey, mol-dunyoga hirs qo’ygan odam! Haqiqatni bil, bu narsa bugun senga g’amu o’y, ertaga esa yuk va tashvish bo’ladi. Moling harom bo’lsa oqibati azobdir. Agar halol bo’lsa, buning ham hisobi so’raladi»
«Ey, hukmini dunyo uzra yuritgan, uni ba’zan qoralab, ba’zan takror maqtagan odam! Har bir ish qodir Alloh hukmi ila kelur, inson nimagaki duch kelsa Uning hukmi ila bo’lur».