Абдурауф Фитрат  таваллудининг 130 йиллиги олдидан

    Банда то нафас олар эканман, фарёд уриб таҳсил усулимиздаги нуқсонларни эътиборли арбоблар назарига ҳавола этаман, лекин, билмадим, бахтимга қарши ҳозиргача бирорта одам гапимга қулоқ солмади. Бунинг устига, айтсам, баъзи «ҳақиқатшунослар» мени кофир ҳисобладилар, баъзи соддадиллар эса девона дедилар.

Абдурауф ФИТРАТ
НАЖОТ ЙЎЛИ (РАҲБАРИ НАЖОТ)

ЧЕКИНИШ

Банда то нафас олар эканман, фарёд уриб таҳсил усулимиздаги нуқсонларни эътиборли арбоблар назарига ҳавола этаман, лекин, билмадим, бахтимга қарши ҳозиргача бирорта одам гапимга қулоқ солмади. Бунинг устига, айтсам, баъзи «ҳақиқатшунослар» мени кофир ҳисобладилар, баъзи соддадиллар эса девона дедилар. Мен бу бўҳтон, ёлғон, бемаъни гапларга парво қилмайман, зеро, бу халқ хизмати йўлида қилаётган ҳаракатларим мадҳу сано, ҳурмат-эҳтиром, салла-чопон, давлату бойлик, эътибор учун эмас. Балки менинг мақсадим ягона бир нарсаки, мен уни дунёдаги барча нарсадан азиз ва муқаддас деб биламан. У нарса инсоният олдида турган вазифам, бошқача ибора билан айтганда, Аллоҳ розилигидир. Мен буларнинг ҳаммасидан фарёд чекиб, кичигу каттани, яхши-ёмонни ўзимга душман қилиб шу холиқ Аллоҳни розилигини топишдан ўзгани орзу қилмайман, «сен сўзимга хоҳ ишон, хоҳ ишонма».

Лекин мени маъюс ва ғамгин қиладиган ҳолат шуки, илм толиблари, асли менинг мақсадим — уларнинг ҳушёрлиги; (улар) мендан нафратланиб, хафа бўлиб юрадилар. Чунончи, яқинда («Ҳинд сайёҳи» деган рисолам нашр бўлгандан сўнг) Бухоронинг бир нечта муллаваччалари менга юборган мактубларида сўрабдилар: «Нега ҳамма аҳли илмни ўзингга душман қиляпсан?» Бу саволдан мен таъсирланиб, ҳайрон қолдим. Шу учун муносиб мавқеъ борлигида, мен уларга аҳволларини баён қилишни хоҳлардим. Аввало, шуни арз қилайки, менинг ўзим бир камтарин толиби илмман. Фақат илм талаби борки, мулкимда бу ғариб меҳнатларимни ортиқ баҳоламадим, кўп кўрмадим ва ўзимни яна шу сарзаминга ташладим. Бас, мени илмнинг ва уламоларнинг душмани деб ҳисобламоқ катта хатодир. Аммо илм толиблари менинг биродаларим ва ҳаммаслакларим. Мен ҳар куни улар орасида юриб, улар билан бирга таҳсил олдим. Бугун ҳам уларнинг тариқидан (йўлидан) четга чиққаним йўқ, зеро, илм таҳсили билан машғулман. Дунёда бирорта виждон ва иймон соҳиби йўқки, ўз биродар ва ҳаммаслакларига бесабаб душманлик қилса. Бу чеккан фарёдларим ва уларга раво кўрган бу маломатларим ҳаммаси дўстлигимдандир.

Мен ҳам улар каби ўқидим, ҳаракат қилдим, оқибат тушундимки, бизнинг таҳсил усулимизнинг ҳеч фойдаси йўқ, балки бора-бора ўз солик178ларини катта фалокатларга дучор қилиши мумкин. Ночор ўзимни у ҳолат гирдобидан нажот соҳилига олдим ва ҳаммаслакларимнинг таҳсили учун бел боғладим. Шунинг учун, изтироб билан айтаманки, эй азиз биродарларим, сиз танлаган йўлнинг боши беркдир, қайтинг, токи сизни гирдоби (бу йўл) ҳалок қилмасин! Ахир инсоф ва андиша лозимдир. Биз туркистонлилар 20 йил муддатида машаққат ва меҳнат қилиб таҳсил оламиз, у таҳсилимиз араб тилида жорий қилиниб, ўрганган барча илмимиз динийдир. Шундай экан, нега фиқҳга доир бир масъалани фиқҳ илмини қўллаб ечадиган бир олим орамиздан чиқмайди? Нега ақалли юз кишини йиғиб ҳадиси шарифдан дарс берадиган фозилимиз йўқ?

Нега оврўпали олимларнинг ботил ақидаларини рад қилиб, исботлайдиган мутакаллим (бир доно нотиқ)дан асар ҳам йўқ? Нега… Нега… Нега…?

Баъзи соддадиллар бу эътирозларимизни бежавоб қолдирмайлик деб айтишлари мумкинки, «биз ўрганаётган илмларнинг сабаб ва воситалари бор, иншооллоҳ, шу илмлар таҳсили тамом бўлгандан сўнг, сен айтган илмларни ўқишга киришамиз, ўша вақтда агар хоҳласак бошқаларга ҳам ўргатамиз» деб. Лекин, бу жавоб шу қадар пуч ва бемаъники, ҳатто эшитишга ҳам лойиқ эмас. Бу жавобни берган азизлар жуда содда ва беандишадирлар. Бизнинг орамизда илм таҳсилини тугатганига қирқ йил бўлган уламолар бор-ку, бисмиллоҳ… майдон холи… чиқишсин!.. Фармон беришсин, ҳадис тафсири мажлисларини ташкил қилсинлар, бизни ҳам динан, ҳам ахлоқан, ҳам маишатан қолоқ бўлган бечора миллатимизга ҳидоят йўлини кўрсатсинлар!

Уламо ҳазрати Расулнинг нойиблари ҳисобланади. Пайғамбарга нойиб бўлиш катта салла ўраб, уйнинг тўрида ўтиришдан иборат эмас. Ҳазрати Пайғамбар алайҳиссалом ҳам ҳукмдор, ҳам лашкарбоши, ҳам хатиб, ҳам табиб, ҳам имом, ҳам муаллим эдилар. Замоналарининг тижорат қоидаларидан хабардор, умматларига ҳатто зироат усулларини ҳам ўргатардилар. Менинг орзуим бизнинг уламоларимиз ҳазрати Расулнинг ҳақиқий нойиблари бўлиб, миллатнинг барча мушкулотларига чора топиб берсинлар: тожирга тижорат қоидаларини, деҳқонга зироат йўлларини ўргатсинлар, ахлоқсизларга ахлоқдан, ҳукмдорларга сиёсат илмидан таълим берсинлар, беморларни табобат қилсинлар, гумроҳларни ҳидоятга бошласинлар!

Менинг фарёдларимга шулар ягона сабабдир. Лекин бирор одамга ҳеч бир важъсиз душманлик қилмаганман, қилмайман ҳам.

ХУЛОСА

Илм ўрганиш мусулмонларга шаръан ва ақлан лозимдир. Анвойи хил илмлар кўпдир ва дунёю охиратга фойда берадиган илмлардан таҳсил олмасак, икки дунё саодатига эришишимиз мумкин эмас. Биз фойдали илмларнинг муҳим қисмини зикр қилдик ва (уларнинг) ҳар бирини ўрганиш лозимлигини далиллар билан арз этдик. Ҳозир асл мақсадимизни — ҳикмат ҳақидаги баҳсимизни бошлаймиз.

ҲИКМАТ

Арз қилган эдикки, ҳикмат бу илмий қувватнинг фазилати ҳисобланади. Толиб мазкур илмларни баҳоли қудрат эгаллаб, ақаини камолга еткизсагина диний ва дунёвий ишларида ҳақни ботилдан, манфаатни зарардан фарқлай оладиган бўлади. Яъни бирор илм ё эътиқодга дуч келса, уни ақл тарозусида ўлчаб, ҳақ ва фойдали бўлса қабул қилади, ноҳақ ва зарарли бўлса рад этади. Ҳикмат ана шундадир. Ҳар ким бу ақлий фазилатга эга бўлса, нафақат ўзини, ҳатто бошқаларга ҳам турли қийинчиликларда нажот йўлини кўрсатиб, ҳидоят йўлига бошлайди. Ҳазрати Парвардигор Қуръони каримнинг «Бақара» сурасида юқори қўйган ҳикмати шудир: «Ҳикмат неъмати билан сарафроз бўлган кўпдан-кўп (кишилар) хайр-баракотга эришибди»179.

Имом Ғаззолий ва бошқа қадимги уламолар ҳикматни икки тарафлама исбот қиладилар. Биринчи ифрот180 тарафи ва тафрит181 тарафи. Ҳикматнинг ифрот тарафи макру ҳийла ишлатиш ва тафрит тарафи ҳикматнинг нуқсонли бўлишидирки, буни балоҳат дейдилар. Мен ҳикматни бундай тақсимлашни қабул қилолмайман. Зеро, модомики, ҳикмат ақл фазилати, ақл фазилати эса илм орқали пайдо бўлар экан, бас, таҳсили илм чуқурлашган сайин ҳикмат ҳам кўпайиб, камолот даражасига кўтарилаверади.

Маълумки, илмнинг ниҳояси йўқ. Ҳикматнинг ҳам ҳадди ва ниҳояси йўқ, демак, ифрот ҳақида гапириш ортиқча. Бинобарин, ҳикматга хилоф бўлган ҳар қандай нарса, хоҳ макру ҳийла, хоҳ жаҳлу нодонликни камина ҳикматдаги нуқсонлар деб ҳисоблайман ва баҳсимга шундай қарор чиқардим. Шулардан тушуниладики, ақл фазилатининг камолидан, яъни ҳикматдан маҳрум бўлганлар икки қисмга бўлинадилар: биринчи жамоа ҳикмат фазилатидан бутунлай маҳрум бўлганлар, уларнинг сифатлари балоҳат182дир. Иккинчи қисм одамларнинг ҳикматида нуқсон борки, буни «ҳаб» деб атаймиз. Биз қуйида ахлоқдаги шу хусусиятларни ҳурматли ўқувчиларга арз қиламиз.

БАЛОҲАТ

Илм ўрганиш воситасида ақлий қувватларини камолга етказмайдиган ва оқибатда ақлий фазилатдан маҳрум қолган жамоага балоҳат сўзи қўлланилади. Яна шундай жамоа борки, ҳидоят излаб ҳаракат қиладилар, яъни билмаганларини уламолардан сўраб-суриштирадилар, лекин асли ҳақиқатни билишга майллари йўқдир. Бу сўнгги жамоа, яъни ҳар ишнинг ҳақиқатини билишга ва нодонликнинг зарарини йўқотишга ҳаракатлари бўлмаганлар инсонлар доирасидан ташқаридадирлар, махлуқсифат, балки махлуқдан ҳам батгар ва бешарафдирлар.

«Биз жинс ва инсдан кўпларини жаҳаннам учун яратганимиз муҳаққақдир. Уларнинг диллари бору англай олмайдилар, кўзлару бору кўра олмайдилар, қулоқлари бору эшитмайдилар. Улар чорвалар кабидирлар, йўқ, улар (беақл, бефаҳмликда) чорвалардан ҳам баттардирлар. Ана ўшалар ғафлатда қолган кимсалардир», — дейилган Қуръони каримда183.

Дунёда қайси бир дин ўз тобеъларини ҳар бир нарсанинг ҳақиқатини билишга қаттиқ амр этади? Эй ўзингизга жаҳду ғафлатни туну кун ҳамроҳ қилиб олган мусулмонлар! Қуръон ҳукмига қаранг! Келинг, уддалай олсангиз, ўзингизни шу илоҳий китобдан ташқари чиқарингчи. Лекин, ҳайҳот! Аввалги жамоа, яъни билмаганларини уламолардан сўрайдиганлардан уламоларнинг жавобини ақлу хирад мезонида ўлчаб, кейин қабул қиладиганлар ва уламолар сўзларини кўр-кўрона қабул қилувчи тақлидчилар ҳам бор. Аммо бундан ҳам халос бўлиш мумкин. Менинг назаримда, тақлидий ақлнинг зарари жаҳолат зараридан қолишмайди.

Ўтган бобларда камоли равшанлиқ билан исбот қилган эдикки, инсон табиат ҳукмига кўра тараққий этишга мажбур. Тақлид касаллигига гирифтор бўлганлар орқада қолиб, охири нобуд бўладилар. Худованди карим Қуръонда тақлид ва тақлидчиларни мазаммат қилади: «Қачон уларга «Аллоҳ нозил қилган нарсага эришинглар» дейилса, улар «Йўқ, бизлар ота-боболаримизни ниманинг устида топган бўлсак (ана ўшанга) эргашурмиз» дейишади. Агар шайтон уларни ўт азобига чақириб турган бўлса ҳам-а?!»184

Қози Байзовий айтганки, «шу ояти карима бизни тақлиддан очиқ-ойдин манъ қилади».

«Мен одамман, ҳар вақт сизни бирор-бир диний ишга амр қилсам, қабул қилинг, аммо сизни ўзимнинг рўпарамдан чиққан бирор ишга амр қилсам, билингки, мен ҳам одамман», — деб ривоят келтиради Муслим ўзининг «Китоби фазоилун наби» (номли асари)да185.

Ҳазрати муборак Наби (с. а. в.) бу ҳадиси шарифда айтмоқчиларки: диний хусусдаги бирор иш мендан содир бўлса, қабул қилинг, зеро, мен диний амрларни ҳазрати Роббил иззатдан таълим оламан, аммо бошқа бир нарса хусусида гапирсам, уни муҳокама қилинг ва ақл тарозусида ўлчанг, зеро, мен ҳам одамман, хато қилишим мумкин.

Пайғамбар алайҳиссалом ўзлари бизни тақлиддан манъ қилганларидан кейин, нега биз бошқаларга тақлид қила- миз?! Аммо уламолар сўзини ақл билан текшириб, ҳақ бўлса қабул қилиб, ботил бўлса рад қилганлар. Шубҳа йўқки, улар дунё ва охиратда нажот топадилар.

«Гапларни тинглаб, ҳақни қабул қилганлар, улар Аллоҳ ҳидоятга солганлардир, улар соҳиби ақлдирлар»186. Шу ояти каримадан далолатки, айтилган гапларга қулоқ солиб, кейин уларни ақл мезонида ўлчаб, мақбул бўлса қабул қилиб, ёмон бўлса рад қилганлар ҳақиқий нажот топгувчилардир.

ҲАБ

Илмда ноқис кишилар ақлий қувватларини камолотга етказа олмайдилар. Бу эса ҳақиқий инсоний вазифалардан ғофил қолишга олиб келади, эгаллаган илмларини ҳам лойиқ ишларга сарф қилолмайдилар. Башарий фазилатларни махлуқий ҳаваслар натижаси деб билиб, бир тарафдан, тасбеҳ ўгириб, мисвок ишлатадилар, яна бир тарафдан эса, пора олиб, зулм қиладилар. Зоҳиран Аллоҳга иймон келтирадилар-у, лекин Аллоҳ ҳукмларига итоат қилмайдилар. Охиратнинг роҳат ва саодатини иссиқ уйлари эвазига фидо қиладилар. Агар уларга эртага фалончи 20 тангангизни зўрлаб олмоқчи, ё мазах қилмоқчи десангиз, туни билан беқарор бўлиб, юлдуз санаб чиқадилар.

Аммо, ватанимизни жаҳолат хароб қилди, ғафлат динимизни заиф қилди, деб ҳар қанча фарёд урсангиз ҳам қилчалик ғам чекмайдилар. «Гўр ёнса ҳам қозон қайнасин» деган гап уларнинг хатти-ҳаракатлари асосини ташкил қилади. Гоҳида меъдаларини тўйдириш учун минглаб фосиқу фожирларни қатор қилиб, жаннатий деб ҳукм чиқариб юборадилар. Қулоқлари ором олиши учун баъзан ҳақни гапирган юзлаб комил мусулмонларни қўл ва гарданларини боғлаб, дўзахга равона қиладилар. Шунда дин ҳийлаю тазвир187 домида қолади, авомни худди махлуқлар каби ўз фойдалари учун ишлатадилар. Баъзан салом бермай қолсанг, ғазабга келиб, баъзан бир луқма нон берсанг, шукронаси учун мақтовингни келтирадилар. Ҳар бир миллатнинг орасида шу каби одамлар пайдо бўлса, мисоли омбордаги пахтага тушган оташдек шу қавмнинг ҳаётини тамоман ёндириб, куйдирадилар. Инсон ихтиёрларини шунақа одамлар қўлига топширган қавм икки дунё саодатини кўрмайди. Шунинг учун ислом дини бизни бу жамоага эргашишдан манъ қилади: «Эй мўминлар, ўша донишмандлар, рақиблардан кўпчилиги одамларнинг молларини ноҳақ (йўл) билан ейдилар ва Аллоҳнинг йўлидан тўсадилар, олтин-кумушини босиб, уни Аллоҳ йўлида инфоқ-эҳсон қилмайдиган кимсаларга аламли азоб «хушхабари»ни етказинг!»188

Дин учун уч офат бор:
1) фожир фоқиҳ189;
2) зулмкор ҳукмдор;
3) жоҳил мужоҳид.

«Одамларнинг энг ёмони ёмон уламолардир», — дейилади «Ал-жомеъ ас-сағир»да. Вақтики, илм олиб, унинг воситасида балоҳат ва ҳабдек паст мартабадан халос бўлиб, ҳикматнинг баланд чўққисига эришсангиз, шу вақт ақлий қувватингиз комил бўлади ва сизни кўзлаган мақсадингиз, яъни икки дунё саодатига ҳидоят қилади.

Жуда яхши, энди фараз қилайлик, биз лозим бўлган илмларни ўқиб, ҳикмат фазилатини қўлга киритдик, унинг воситасида ақлимизни комил этдик, шу ақлий қувватимиз бизни бахтиёр (қилиб), икки дунё саодатига етказадими? Ҳаргиз етказмайди! Икки дунё саодатининг йўли шу қадар қўрқинчли ва хатарлики, ҳеч бир қувват (сизни) бу йўлдан хатарсиз ўтказолмайди, бу йўл тор ва қоронғу, ҳар қадамда минглаб жаҳаннамий ҳандақлар мавжуд. Худо кўрсатмасину агар бирор киши шу ҳандаққа тушиб кетса, икки дунё саодатини хаёлига бошқа келтирмаса ҳам бўлади. Чунончи, биз айтдикки, инсонда ақлий қувватдан бошқа яна икки хил қувват бор: бири шаҳвоний, бири ғазаб қуввати.

Агар ақлий қувват сизга йўлбошчи бўлса, ҳукман лозимки, бу икки қувват унга ҳамроҳ бўлиб, унинг хизматида бўлиб, амрларига итоат қилиши керак. Ваҳоланки, бу икки қувват (яъни, ғазаб қуввати ва шаҳвоний қувват) ниҳоятда саркаш ва худбиндирлар, ҳар дақиқада неча бор зўр бериб ўзларини ақл фармонидан чиқаришга уринадилар. Агар, Худо кўрсатмасин, бир марта ақл фармонидан чиқиб, ўзлари учун ҳаракат қилсалар, сизни икки дунё саодати йўлидаги мавжуд ҳандақларнинг бирига қулатишлари мумкин.

Шу жойда хотирангизга «модомики, бу икки қувват бизга зарар келтирар экан, уларнинг ҳамроҳлиги лозим эмас» деган фикр келади. Ва, аввало, шу икки қувватни маҳв этайлик-чи, яъни тарки дунё қилайлик, — дейсиз. Арз қиламизки, бу ҳам мумкин эмас, зеро, бу икки қувватни ўлдирсангиз, ақл сизга йўлбошчилик қилишдан ожиз қолади. Шунинг учун шу ерда айтсак, шариатимиз ҳам тарки дунё қилишни ҳаром қилганини ҳам эсга оламан. Бас, бу икки қувватга бутунлай бепарво бўлиб, озод ҳам қўйманг, шунингдек, ўлдирманг ҳам, балки мўътадил чегарада ушлаб туриб, ақлингиз фармонига тобеъ қилинг.

Ажабо, бу икки қувватни тамоман маҳв этган ё эркин қўйган суратда нима зарар кўрар эканмиз? Мўътадил чегарада ушлаб турган тақдиримизда кўрган фойдамиз қанақа бўлади? Кейинги баҳсларда ана шу саволларга жавоб берамиз. Лекин, аввал ушбу баҳсимизга хулоса қилсак.

ХУЛОСА

Ҳикмат ақл камолотининг натижасидирки, илм орқали ҳосил бўлади. Одамлар унинг воситасида ҳақни ботилдан фарқлайдилар. Балоҳат ва ҳаб — худбинлик ақлий нуқсондан, яъни ҳикматнинг йўқлигидан ҳосил бўлади.

Балоҳат нодонлик ва тақлиддан иборат, буларнинг иккови ҳам шаръан қабиҳдир.

Ҳаб — олимона макрдан иборат, бу ҳам қабиҳ ва ёмон амалки, шариат бизни бунга эргашишдан манъ қилади.

Ақлий қувватнинг танҳо ўзи бизни икки дунё саодатига бошлай олмайди. Балки у ғазаб қуввати ва шаҳвоний қувватнинг ҳамроҳлигига муҳтождир.

Ажабланарлиси шундаки, бу йўлнинг хатари ана шу икки қувватнинг саркашлигидан зоҳир бўлади. Бу икки қувватни тамоман маҳв қилиш ҳам, унга нисбатан тамоман бепарво бўлиш ҳам зарар қилади. Бас, бу икковини эътидол190 чегарасидан чиқармаслик зарур.

ШИЖОАТ

Юқорида арз қилганимиздек, инсоннинг ақлий куч-қудратидан ташқари яна ғазаб қуввати бўлиб, (унинг) вазифаси зарарларини дафъ этишдир. Лекин баъзан ўзининг ҳаққига тажовуз қилиб, чегарадан шунчалик чиқиб кетадики, натижада манфаатимизни зое қилади. Бу ҳолатни ахлоқ тилида таҳаввур191 дейилади. Бу ғазаб қуввати ҳаддан ошишлигининг бир жиҳати бўлиб, баъзан ўз вазифасини адо қилишда сустлик қилади ва зарарни дафъ қилишга урунмайди, бу ҳолатни жубун, яъни қўрқоқлик дейдилар. Таҳаввур ва жубун ахлоқий нуқсон ҳисобланади, одамларнинг икки дунё саодатидан қайтариб туради.

Шу икки қабиҳ сифатлар ўртасида бир ҳолат мавжудки, мўътадиллик, мувозанат ҳолати, агар ғазаб қуввати шу ҳолатда боқий қолиб, ақлга тобеъ бўлса, фойдали хизмат қилиши мумкин. Шу ҳолатни, ғазаб қувватининг эътидол ҳаддини шижоат дейдилар. Шижоатда тўрт бўлим бор, ҳар қайси шижоат мавжуд бўлгач, ифрот ва тафриднинг ҳадди ҳисобланмиш таҳаввур ва жубундан иборатки, у ҳам тўрт қисмга ажралади. Биз бу қисм ва бўлимларни жадвалда тартиб билан кўрсатйб, сўнг уларни алоҳида баҳс мавзусига киритамиз:

КАРАМ

Албатта, икромли ўқувчи-қориларнинг хотираларидан кўтарилгандирки, биз шу чоққача икки матлабни такрорлаб келяпмиз, бундан кейин ҳам такрорлаймиз. Зеро, нафақат бу китобнинг асоси, балки башарият ҳаётининг асоси ҳам шу матлабдан иборатдир. Биринчи матлаб шуки, Худованд одамларни икки дунё саодатига эришишлари учун яратган. Иккинчи матлаб эса, одамлар ҳам бу дунё ва охират саодатларига етишишлари учун бир-бирларини қўллаб-қувватлашга, мададга муҳтождирлар. Бас, икки дунё саодати орзусида юрган ҳар бир миллат намояндаси бирбирларига мадад берсинлар, илло, бусиз мақсадларига эриша олмайдилар. Ўз осойишталигини ғанимат деб билган, бировнинг қўлига қарамайдиган, миллатига муованат196 ва мадад кўрсатмайдиган одамларнннг на қавми, на ўзи икки дунё саодатига эришади.

Шу жойда қориларнинг баъзилари эътироз қилишлари мумкинки, «Туркистонимизда халққа мадад кўрсатмайдиган шайх ва муллалар жуда кўпдир. Мабодо, мулкимизга ўт кетса ҳам, шу ўтла ўз қозонларини андиша қилмай қайнатиб оладилар. Шуларга қарамай, яна ўзларини охират саодатига лойиқ, деб биладилар. Жуда кўп бойларимиз миллатимиздан бўлган бечораларнинг ғамини хотирларига келтирмайдилар ҳам бенаволарнинг нолаи зорларини мусиқий наволардан кўра яхшироқ деб биладилар, шунга қарамай, бу дунё саодатига эришганлар.

Бас, маълум бўладики, «сенинг гапларинг пуч, бемаъно». Уларга жавобимиз шуки, на ўша шайху муллалар охират саодатига эришадилар ва на бу бақувват бойлар бу дунё саодатига эришганлар. Агар далил керак бўлса, далил бор. Аввало, миллатнинг манфаати учун ҳаракат қилмаган одам охират саодатига эриша олмайди!

Бухорий ва Муслим «Китоб ал-иймон»да ёзганки: «Менинг жоним қудратли қўлида бўлган Зот номи билан қасам ичаманки, ўзи учун дўст тутиб, бошқа мусулмон учун шуни раво кўрмаган одам мўъмин бўлолмайди».

Биз ҳеч бир нарсани ўзимиз учун қилиб, унинг талабида югурсак, бас, бошқа мусулмонлар учун ҳам шундай югуриб, уларнинг ҳам ҳар бир нарсада талабини қондиришимиз керак. Хулласи калом, ўзимизнинг манфаатимиз учун қандай ҳаракат қилсак, миллатимиз манфаати учун ҳам шу тариқа ҳаракат қилишимиз лозим. Ҳар ким шундай қилолмас экан, ҳазрати Пайғамбар қасам ичганидек, мўъмин бўлолмайди. Бинобарин, охират саодатидан маҳрум бўлади.

Иккинчидан, миллатининг манфаатини кўзламаган одам бу дунё саодатига ҳам етишмайди; сиз айтган бойларнинг бирортаси бу дунё саодатига эришмаган. Бу муддаонинг исботини тафсил қиламан.

Аввало, таассуф қилиб айтамизки, мамлакатимизда бой йўқ. Ҳа, тўрт-беш нафар бой бўлиб, улар бир миқдор давлат ва пулга эгалар ва биз ғафлат босганлар назарида кўп бўлиб кўринадилар. Аммо Оврўпа ва Русия бойлари назарида уларнинг барчасининг давлатларини жамласа ҳам бир бош оғриғига сарф бўлолмайди. Шояд «Ойина» мажалласининг тўртинчи сонида ўқиган бўлсангиз, Америкадаги шаҳарларнинг бирида бир ширкат ўзининг иморати учун 25 миллион сўм ажратган. Бизнинг мамлакатимизда нечта тожир бўлса ҳам уларнинг сармояларини жамласа ўн миллионга етмайди. Шунинг учун биз айтишга мажбурмизки, мамлакатимизда замона хоҳишига мувофиқ давлати бўлган киши йўқ. Лекин шу икки-уч нафар номларини бой деяётганларимизнинг биздан кўра кўпроқ дабдабалари бор: масъалан, отга миниб, сувора жилва қилиб кўзни қамаштирадилар, турли таомлар еб, ранго-ранг кийимлар киядилар. Уларнинг ҳеч бирини дунё саодатига етган, деб айтиб бўлмайди. Зеро, улар бу дабдабаларини ўз шаҳарларида қиладилар. Аммо шаҳарларидан чиқиб оташ аравага ўтирсалар, ҳеч эътиборлари қолмайди. Иллат шундаки, миллатларнинг умумий ҳайъатининг эътибори уларда йўқ, миллатининг эътибор ва шарафи бўлмаган кишининг у қанчалик шарифу бой бўлса ҳам эътибори бўлмайди! Масалан, Бухоро бойларини назарда тутиб тадқиқ қилинг. Улар ҳар йили бир марта ярмаркага борадилар. Когондан чиққанларидан сўнг либосларини алмаштириб, салла-чопон ўрнига камзул ва шляпа кийиб оладилар. Сиз гумон қилаётган бўлсангиз керак, булар ҳаваслари келиб оврўпача кийиниб оладилар деб. Бундай эмас, балки бечоралар мажбуран либос алмаштирадилар, чунки агар Бухоро либосида сафар қилсалар, бошқа миллатлар уларни масхара қилиб, одам ўрнида кўришмайди. Сабаб? Чунки саллаю чопон биз туркистонлиларнинг аломати бўлиб, жаҳон халқлари орасида миллатимизнинг эътибори йўқлигини кўрсатади. Шундан бизни ҳар қаерда кўрган бегоналар масхара ва истеҳзо қиладилар. Бечора савдогарларимиз шунинг учун либосларини алмаштириб, ярмаркада юрадилар, у ерда Оврўпа савдогарларидан кўрган муомалалари ё изтеҳзоли кулги, ё ҳийлакорона хушомадгўйлик бўлади! Нега бошқалар уларни масхаралаб изтеҳзо қиладилар? Чунки ўзларининг гуноҳлари бўлмаса-да, миллатлари тараққий этмаган, қавмларининг шараф ва эътибори йўқ. Бинобарин, уларнинг шараф ва эътиборидан ҳам фойда йўқ. Бас, маълум бўладики, мамлакатимиздаги ҳеч қайси бой бу дунё саодатига эришмайди, зеро бу дунё саодати бир хона бурчагида ўтириб истироҳат қилиш эмас. Бу саодатга дунё гўшасида нафақат шахси, балки номи эътиборли ва шарафли бўлган киши муяссардир.

Бизнинг савдогарларимиз бундай саодатга қачон эришадилар? Бизнинг миллатимиз жаҳон халқлари орасида ҳурмату эътиборга сазовор бўлсагина, бахтга эришишлари мумкин. Бундан олти ой муқаддам Истанбулга Но Камо номли ёш япон сайёҳи келган эди. У шайтон араваси (велосипед)да уч йил давомида олам кезиб, Чин, Ҳинд, Эрон, Арабистонларни айланиб чиқиб, бу ерга келганини ва бундан кейин шу икки чархли аравасида Фарангистонга сафар қилиш фикри борлигини эшитдим. Шу йигит билан учрашишни хоҳладим. Бир дўстим орқали хонасига бориб, у билан мулоқотда бўлдим. 26 ёшлардаги бир йигит курсида ўтириб хат ёзарди. Йўлдоши, яъни япон давлатини кафолати бўлган байроқча илинган шайтонараваси ҳам рўпарасида турарди. Бизни эҳтиром билан кутиб олди, ўтирдик, уч йил муддатда исломий мамлакатларда кўрган ажойиботларини бизга сўзлаб берди. Суҳбат асносида дилим танг бўлиб сўрадим: — Биродар, бепул, ёлғиз, беаслаҳа бу икки чархли араванг билан Арабистоннинг жонни куйдирувчи чўлларидан қандай ўтдинг? Фараз қилдикки, ўзингга таом топиб еб, ётар жой ҳам топдинг, лекин чумчуқни ҳам соғ қўймайдиган саҳройи араб чангалидан қандай халос топдинг?

Япон йигити менга қараб кулди-да, қўлини кўтариб Япон давлатининг байроғини кўрсатиб деди: — Шу байроқ мени сиз айтаётган хавф-хатардан, мушкулотлардан муҳофаза қилди! Бу кучли жавобдан титраб кетдим, бир лаҳза сукут сақладим, лекин бу қатъий мағлубият оғир ботди, қалбимда бир интиқом туйиб, йигитни гапнинг зўри билан мағлуб қилиш мақсадида дедим: — Биродар, аҳди ислом табъан меҳмондўст ва мусофирпарвар, шунинг учун сени ҳурмат қилганлар, лекин сен Фарангистонга саёҳат қилмоқчисан, у ерда сенинг ҳолинг мушкул бўлади, зеро, оврўпалилар ҳеч бир мусофирнинг ҳолига қарашмайди.

Лекин Но Камо хотиржамлигини бузмай деди: — Бизнинг миллатимиз ўзининг буюклиги ва шарафини бутун заминга таратгандир, унинг бирор-бир вакили дунёнинг ҳеч бир нуқтасида мушкулотга дучор бўлмайди. Мен шундай қавм орасида ҳам бўлдимки, япон миллатидан бошқа нарсанинг номини билмайдилар. Кейин мен борган баъзи мамлакатларда одамлар бизни ифтихор билан тилга олиб мактабда ўз болаларига дарс берадилар. Албатта, улар мени араблардан ҳам кўпроқ эҳтиром қиладилар. Мана шуни дунёнинг шарафу саодати деса бўлади!

Ҳозир яна мақсадимизга қайтсак. Ҳа, одамлар икки дунё саодатига эришиш учун бир-бирларини қўллаб-қувватлашларига муҳтожлар. Лекин инсоннинг табиатида шахсий манфаатини устун қўйиш мавжуд бўлиб, бошқаларга мадад беришни унутиб қўяди, ҳар ким ўз истироҳатини ўйлаб, карам, жувонмардлик одамлар орасидан кўтарилади. Бунинг чораси нима? Нима қилиш керакки, одамлар жувонмардлик йўлидан четга чиқмасинлар? Ислом дини бунинг яхши чорасини топиб, карам ва жувонмардликни муҳим мавқега кўтариб, карам ва жувонмардларга мукофотлар ваъда қилади: «Албатта, Худованд каримдир, кариму сахийларни дўст тутади ва олий ахлоқлардан хушнуд бўлади, пастфитрат одатларни макруҳ ҳисоблайди», — деб ёзилган «Ал-жомеъ ас-сағир»да.

(Шу асарда яна) «Яхши кўрган нарсаларингизнинг бир қисмини бошқалар учун сарф қилмас экансиз, икки дунё саодатига эришмайсиз. Бир-бирларингизнинг муованати йўлида сарфланган ҳар бир нарсани Худо билади (яъни мукофотини беради)» (деб ёзилган).

Маълумки, ҳамма ҳам бой, давлатманд эмас, баъзилар пулдор, баъзилар олим, яна бирлари шогирд, бирлари хатиблар. Шу касбларнинг ҳеч бирига эга бўлмаган жамоа ҳам бор. Шубҳа йўқки, буларнинг ҳар бири ўзида бор нарсани севади. Масалан, бой одам пулни, олим илмини, шоир шеърини, хатиб ваъз айтишни… ва буларга эга бўлмаган одам ўз жону танини азиз деб билади. Юқоридаги ояти карима буюрадики, уларнинг ҳар бири нимани ўзига дўст тутса, шуни бошқалардан аямаслиги лозим. Лекин бу вазифа кўпроқ давлатманд, бой одамларга тегишлидир, чунки инсоният оламига бошқа нарса билан эмас, пул билан хизмат кўрсатиш мумкин. Бу шуки, ислом дини бойларимизни эҳсону садақа қилишга амр этади, ҳатто садақанинг бир тури бўлган закотни бўйнимизга фарз қилиб қўйган. Закот фарздир, бериш керак, эҳсону саховат ҳам илоҳий амрдир, уни ҳам қилиш керак: «Аллоҳ йўлида молларини инфоқ-эҳсон қиладиган кишилар мисоли худди ҳар бир бошоғида юзтадан дони бўлган еттита бошоқни ундириб чиқарган бир дона донга ўхшайди (яъни қилинган бир яхшилик етти юз баробар бўлиб қайтишига ишора қилинмоқда)»197.

Шу хусусда, яъни хайру карам соҳибларининг охиратда олий даражаларга эришишликларига шак-шубҳа йўқ, лекин билингки, бу жамоа қилган эҳсонлари эвазига юз баробар зиёд мукофот олурлар ва бу дунё мукофоти фақат мусулмонлар учунгина эмас.

Динидан қатъи назар ҳар ким миллатининг саодати учун молидан сарф қилса, унинг мукофотини бу дунёда кўради. Бутун дунё шу муддаонинг гувоҳидир, шу ахлоқий қоиданинг азимат ва буюклик даражасини ўз кўзингиз билан кўришни истасангиз, туринг, йўл узоқ эмас, Русия давлатига саёҳатга чиқинг, рус миллатининг роҳат ва осойишини таъминлаганини томоша қилиб, ибрат олинг.

Агар сизлар Аллоҳга қарзи ҳасана берсангизлар (яъни, унинг мискин-бечора бандаларига инфоқ-эҳсон қилсангизлар) у зот сизларга бир неча баробар қилиб қайтарур ва сизларни (нг гуноҳларингизни) мағфират қилур. Аллоҳ ўта шукур қилгувчи (яъни, озгина яхши амал учун кўп мукофот ато этгувчи) ва ҳалимдир!»198 «Аллоҳга қарзи ҳасана (ихтиёрий қарз) берадиган ким борки, (Аллоҳ) унга бир неча баробар қилиб қайтарса…»199 Ушбу ояти кариманинг икки муҳим жиҳати мавжудки, уларнинг ҳар бири каримларнинг баланд мартабаларига ва жавонмардларнинг саховатига гувоҳдир.

Аввалан, Аллоҳи карим ўзининг бу амрини сўроқ тарзида бериб «Ман заллазий?» яъни «қарз беради» фармони ўрнига, «Ким қарз беради?» деяпти. Қуръони карим мутолааси билан машғул бўлганлар яхши биладиларки, шу савол тарзидаги «ман заллазий» жумласи юксак мақомлардан бўлиб, муҳим амрлар хусусида ишлатилади. Чунончи, фармон берадики, «ман заллазий яъсимакум миналлоҳ», яъни «Ким сизни Аллоҳнинг қаҳридан халос қилади?» «Ман заллази яфшу андаҳуилло биизниҳи», яъни «ким сизни Аллоҳнинг изнисиз шафоат килади?» Кўрилган оятда караму саховатнинг улуғлиги даражаси кўрсатилиб, «ман заллазий» ишлатилган.

Иккинчидан, Ҳазрати таоло «қавмингиз саодати йўлида молингизни сарфланг» амри ўрнига, «менга қарз беринг» демоқда, яъни бу шуки, караму саховат юксак мартабадир ва карампеша, саховатпешалар, албатта, ўз мукофотларини кўрадилар. Бинобарин, Аллоҳ уларнинг садақаларини ўзига берилган қарз деб ҳисобламоқда.

Диққат қилинг-а, бу илоҳий марҳамат ва иноят махсус бой ва давлатмандлар учундир, агар фақир ва мискин кишилар бутун умр ибодат қилиб ё дунёи жаҳон илм олиб ўтсалар ҳам бу шарафу саодатга эришолмайдилар!

Бу борада Қуръони каримда ниҳоятда кўп оятлар келган, биз шулар билан кифояланамиз-да, Пайғамбаримизнинг икки-уч табаррук саҳиҳ ҳадисларини зикр қиламиз… Имом Бухорий «Китобул-илм»ида «Кишиларнинг мартабасига рашк қилмаслик керак, фақат икки хил мартаба бундан мустасно. Аввало, Аллоҳ мол ато этиб, ўша молни Аллоҳ ризолиги йўлида сарф этган кишининг мартабаси, сўнг Аллоҳ фойдали илм бериб, у шу илм асосида халқ орасида ҳукм қилиб, одамларга таълим берадиган кишининг мартабаси» деган.

Имом Муслим «Китобул васият»ида «Одам вафот этса, унга қилган уч амалининг савоби етиб туради: аввало, садақаи жорияси (кунда қиладиган хайру эҳсони)нинг савоби; фойдали илмининг савоби ва уни дуо қилувчи солиҳ фарзандининг савоби» деган ҳадисни келтирган.

Икромли ўқувчиларимиз шу ҳадисларга диққат қилган бўлсалар, икки ҳадис ҳам сахий ва карампеша бойларнинг зикри олимларнинг зикридан ҳам олдин келган, бу ҳам уларнинг улуғлигининг аломатидир. Ҳа, карампеша бойлар улуғдирлар, уларнинг мартабалари бошқа одамларнинг мартабаларидан юқорироқдир, зеро, миллатнинг ҳаёти, унинг интизоми уларнинг ҳимматларига боғлиқ. Агар бизнинг бойларимиз ҳам шу илоҳий амрларга амал қилиб, шундай шарафу саодатга ўзларини харидор қилсалар, шу кундан бошлаб ватанимиз ободлик йўлига, миллатимиз саодату осойиш томон қадам қўйган бўлар эди.

Албатта, бу гапга баъзи одамлар эътироз билдириб: «Мамлакатимизда ҳар доим хайрадақалар қилинади. Одамларимиз тез-тез Аллоҳ йўлига анча пул сарфлайдилар. Бас, нега биз тараққий этмаймиз?» — дейишлари мумкин. Жавоб бераманки, аввало, «одамларимиз анча пул сарфлайдилар» деган гап нотўғри, чунки бизнинг замонамизда фалончи гадойга ё фалончи хожаи назрхўрга берилган беш ёки етти танга «анча пул» эмас. Бошқа халқларнинг соҳибдавлатлари бу йўлда миллионлаб пул сарфлайдилар. Бизнинг одамларимиз эса ўша сарфлаган беш-етти тангаларини ҳам муносиб йўлларга сарф қилмайдилар. Масалан, бир киши етти тангасини фалон мозорга бериб юборади, у пул эса бирон бир ғайримустаҳиқ200 хожанинг чўнтагига тушади ёки фалон бир киши ўн бир тангасини фалон бир хонақоҳга берадию у пуллар икки-уч нафар одамнинг ошқозонини тўлдиради. Фалон бир назрхўр, ё фалон бир жаҳрийнинг… меъдасига кетган бир неча танга, албатта, миллатнинг мулкига фойда келтирмайди. Боз устига, бизнинг жойларда қилинаётган бу худойилар икки жиҳатдан шаръан ҳаромдир. Аввало, назр беришнинг ўзи ножойиз. Чунки «Назрни истаманг, зеро, назр қадарни (яъни Аллоҳнинг қонунини) ва тақдирингизни ўзгартирмайди», деб ёзилган Муслимнинг «Китобун-назр»ида. Ундан кейин ҳеч бир назрхўр муҳтож эмас, муҳтож бўлмаганга садақа бериш исроф ҳисобланади.

Айтишингиз мумкинки, «лекин биз гадойларга садақа берамиз, улар эса муҳтож-ку» деб. Жавобим шуки, ислом узрсиз, сабабсиз гадойлик қилишни ҳаром қилган, узри бўлмаган гадойларга пул беришни манъ қилган. Биз мазкур рисоламизда шу жиҳатни узундан-узоқ исботладик. Бинобарин, бу жойда зикр қилишни лозим кўрмадик, иншооллоҳ, гадойлик масъаласини ҳам махсус бир фаслда мутолаа қилурсиз.

Шундай қилиб маълум бўлдики, бизнинг бойларимиз қуръоний амрлар бўйича хайру саховат қилмас эканлар, демак, уларнинг хайрлари ватанимизга фойда келтирмайди. Фараз қилайликки, ҳамма бойларимиз инсофга келиб, илоҳий фармонларга биноан хайру эҳсон қилдилар. Бас, қандай қилинса, бу хайр-эҳсонлардан ватану миллатимизга фойда келади? Ҳозир шу баҳсга навбат келди.
Арз қилганимдек, караму саховат одамларнинг саодати йўлида сарфланган моллардан иборат. Бошқача ибора билан айтсак, караму саховат миллатга мададдир. Бас, миллатнинг эҳтиёжларини тадқиқ назаридан ўтказсак, маълум бўладики, ҳеч бир миллатнинг эҳтиёжлари бир хил эмас, бир миллатнинг турли хил эҳтиёжи бўлади: илмий эҳтиёж, деҳқончиликка эҳтиёж, тижоратга эҳтиёж, диний эҳтиёж ва бошқалар. Инчунин, миллатимиз ҳам ҳар хил ишларда бир нарсага бир жиҳатдан эмас, балки турли жиҳатлардан муҳтождир. Масалан, баъзилар экишга муҳтожлар, яъни ўзлари деҳқонлар-у, лекин экинга ерлари йўқ, ё ерлари бўлса ҳам, экишга асбоб-воситалари йўқ, экин экадилар, лекин экканларидан ўзлари баҳра олмайдилар. Шунинг учун ҳам уларнинг бир қисми қўлларини ишга урмай ё гадойлик, ё ўғрилик қиладиларки, бу ишлар миллатларини беҳузур, ҳукуматларини беэътибор, мамлакатларини хароб қилади… Илмга муҳтож жамоа эса истеъдодлари бўлатуриб, китоблари йўқ, китоблари бўлса ҳам, истиқомат қиладиган жойлари йўқ, турадиган жойлари бўлса ҳам, рўзғорга харажатлари йўқ ёки буларнинг ҳаммасига эга бўлсалар ҳам илм таҳсил қиладилар, аммо бу таҳсилдан фойда олмайдилар. Шу сабабдан бир қисм жамоамизнинг умрлари зое кетиб, оламнинг интизоми бўлган илм ўртамиздан кўтарилади. Ало ҳазал қиёс201.

Шу эҳтиёжларнинг ҳар бири бир мулкни хароб, миллатни эса беэътибор қилишга етарлидир. Бас, карам ва саховат арбобларидан лозимки, шу эҳтиёжларни дафъ қилсинлар, яъни миллатнинг ҳар бир вакили шариат ҳукми асосида, юқорида таржима қилинган оят каби, «ҳатто танаффақу мимо туҳиббун»202 фатвосига кўра бойлар пуллари билан, олимлар таълим билан, шоирлар шеърлари билан, хатиблар ваъзу насиҳат қилиб бир-бирларига кўмак бериб, унинг соясида мазкур эҳтиёжларни йўқотиб, миллатларини саодат йўлига бошласинлар. Шунга эътиборан Қуръони каримда оятлар мавжуд. Имом Бухорий «Китобул-мазолим»ида «Ҳамма аҳли иймон бир-бирларига мададкорлар» деб ёзган.

Имом Муслим эса «Китобул-бар»ида «Мўъминлар бир хонанинг деворларига ўхшайдилар ва бир-бирларининг ёрдамлари соясида устивор бўладилар», — деган.

Аммо шуни ҳам билиш керакки, бир одам аксар ишларни тугатишда ожизлик қилади. Машҳур мисолда айтилганидек, «бир қўлдан садо чиқмайди». Шунга биноан фараз қилайлик, миллатимизнинг ҳар бир шахси караму саховат кўрсатиб, ҳар ким ўзича, бир-бирлари билан кенгашмай ёрдам кўрсатмоқчи бўлсалар, буларнинг караму саховатларидан яхши натижа чиқиши амри маҳолдир. Масалан, тасаввур қилинг, сиз ўзингиз танҳо халқ хизматини бўйнингизга олдингиз, биласизки, халқ экиш-теришга муҳтож. Фикр қиласизки, агар фалон бир деҳқонга бир миқдор пул берсангиз, мамлакатнинг деҳқончилигига фойда етади. Сўнг бир деҳқонни олиб келиб пул берасиз ва шу пулни олиб деҳқончиликнинг каму кўстига ишлатиб, экишга машғул бўл, дейсиз. Лекин, аввало, сиз шу деҳқоннинг ёрдамингизга муҳтож эканлигини қаердан биласиз? Иккинчидан, шу кишининг пулингизни олиб оз вақт ўтгач, еб кетиши ё нобуд қилиши мумкин эмасми? Ҳар икки тақдирда ҳам сизнинг бу эҳсонингиздан миллат фойда кўрмайди.

Агар шу масъалани тарбияга муҳтож бўлганларга татбиқ қилсак ҳам эҳсонингизни нобуд бўлиши зоҳиран маълум бўлади. Масалан, мамлакатимизда тарбияга муҳтож гўдакларнинг кўплигини биласиз. Улар тарбия олмасалар ҳам динга, ҳам ватанга зарар етказадилар. Сиз шу йўл билан динга ва миллатга фойда келтирай, деб азм қиласиз. Лекин қандай қилиб ёрдам берасиз? Агар бу болаларнинг ҳар бирига бир қанча миқдордан пул берсангиз, уни нобуд қиладилар, ахлоқлари эса баттар бўлади. Бир қанчасини уйингизга олиб келиб боқиб тарбияласангиз, умрингиздан бездириб юборадилар. Уларни олиб келсангиз, қандай қилиб таълим ва тарбия берасиз? Шубҳа йўқки, бу ишларнинг барчасини ўзингиз қилолмай, яна хайру эҳсонингиз зоеъ кетади, фойдасини кўрмайсиз. Бу шунга далолатки, бир мулкнинг ягона шахси ҳар қанча давлатманду олим бўлмасин, ҳар қанча саховат кўрсатмасин, бир ўзи бу ижтимоий ечимларни ҳал этиш уддасидан чиқолмайди!

Бас, чора нимада? Чора шундаки, миллатнинг карим ва саховатпешалари ватанга бермоқчи бўлган ёрдамларини бир-бирлари билан кенгашмай туриб беролмайдилар.

Шу тариқа ҳиммат соҳиблари гуруҳ-гуруҳ иттифоқлар тузиб, турли хил жамиятлар ташкил қиладилар, ҳар бир жамият миллатнинг бир навъ эҳтиёжини эътибор назарига олиб, шунинг учун ҳаракат қилади. Масалан, илм нашри жамияти, етимларни ҳимоя қилувчи жамият, деҳқончиликни ислоҳ қилиш жамияти, тижоратни ривожлантириш жамияти, муҳтожларга ёрдам кўрсатиш жамияти ва бошқалар. Шундай жамиятларнинг бирини ташкил қилиш вақтида, аввало, унинг хатти-ҳаракати ва вазифаларини кенгаш қароридан ўтказиб, бу хусусда қонун қабул қилиб, у жамиятнинг маслак ва мақсадлари эълон қилинади. Масалан, шу тариқа мамлакатнинг деҳқончиликка эҳтиёжи бўйича жамият таъсис қилдик, номини «зироатчилик ислоҳи» деб атадик, мақсадини белгиладик. Бу мақсадларни амалга ошириш учун ҳаракат қиламиз. Жумладан, зироатчилик мактабларини очиш, турли мамлакатлардан экиш-териш машиналарини келтириб, деҳқонларга тарқатиб бериш, ҳозирги замон экиш усулларидан уларга таълим бериш бизнинг вазифаларимизга киради. Шу тариқа эълон қилингач, жамият барпо бўлгач, бир қути, яъни хазина тайёрлаймиз. Унга ёрдам беришни хоҳлаган ҳар бир киши пул ташлайди. Жамиятнинг жамғармаси етарли миқдорга етгач, у ишини бошлаб юборади. Етимларни ҳимоя қилиш ва тижорат тараққий қилиши жамиятлари ҳам шу йўсинда қарор топади. Шу зайл миллат хайру саховати мунтазам бир шаклга кириб ватаннинг дардларига малҳам бўлади. Ислом дини бизни шу тариқа ҳаракат қилишга амр қилади: «Илоҳий амрларни қабул қилган одамларга Аллоҳнинг раҳмати чексиздир. Улар намоз ўқийдилар, ҳар бир ишни кенгашиб қиладилар ва биз берган ризқимиздан хайру эҳсон қиладилар»203.

Ҳазрати Худованди карим шу оятда бизни кенгашиб иш қилишга ва хайру эҳсон қилишга буюради. Бас, агар биз берадиган хайру эҳсонимиз хусусида ҳам кенгашсак, албатта, улкан ажрга эга бўламиз…

«Тўрт киши уч кишидан, уч киши икки кишидан, икки киши бир кишидан яхшироқдир. Бас, сиз ҳар бир ишингизни жамоат бўлиб ижро этингиз, зеро Аллоҳ менинг умматимни савоб ишнинг бошида жамлайди», — дейилган «Ал-жомеъ ас-сағир»да. Шу китобнинг бошқа жойида «Аллоҳ жамоатга нигоҳбондир», — дейилган. Мен аминманки, агар орамизда саховат ва карам арбоблари кўпайса, эҳсонларини шу айтилган тарзда адо этсалар, миллатимизни жаҳлу ғафлат гирдобидан чиқариб, ҳам бизни, ҳам ўзларини икки дунё саодатига етказадилар. Акс ҳолда, фақат охиратда эмас, балки бу дунёда ҳам олам қавмларининг энг хору зор ва эътиборсизи биз бўламиз.

«Агар ҳокимингиз яхши амалли ва бойларингиз саховатпеша бўлиб, ишларингизни машварат қилиб бажарсангиз, ул вақт сиз учун ер остидан кўра ер усти яхшироқ бўлади, яъни яшаш, ҳаёт кечириш ҳаққига молик бўласизлар. Агарчи, ҳокимингиз бадкирдору бойларингиз бахил бўлсалар, ишларингизни хотинлар билан кенгашиб қилсанглар (яъни ўрталарингиздан машварат йўқолса), ул вақт сиз учун ер устидан тупроқнинг таги афзалдир, яъни яшаш ҳаққига соҳиб бўлолмайсиз, хор ва беэътибор бўласиз», — деб ёзилган «Ал-жомеъ ас-сағир»да.

Шу билан ушбу мавзуда ёзганларим кифоя, бундан ортиғини ёзишга на менда ва уни ўқишга на сизда тоқат бор. Аллоҳ барчамизга ҳақни кўрувчи кўз ва ҳақиқатни эшитгувчи қулоқ ато қилсин!

ИСРОФГАРЧИЛИК

Маълум бўлдики, карам Аллоҳнинг йўлида мол сарфлашдир. Бу ахлоқий фазилатдан маҳрум бўлганлар икки тоифа кишиларидир. Биринчи жамоа, умуман, мол сарфлашга рози бўлмайдилар, улар нафақат миллатларига, балки хешу ақрабо, ҳатто хотин, болаларига ҳам фойда келтирмайдилар, оиладагилари доимо оч, муҳтож юрадилар. Бу ахлоқий касаллик — бахиллик, унга мубтало бўлган киши бахил деб аталади. Иккинчи гуруҳ молларини Аллоҳ йўлига эмас, фақат нафсоний ҳавасларининг йўлига сарф қиладилар, ундайлар исрофгарлар дейилади. Энди биз ана шу исроф ҳақида бир оз суҳбатлашсак. Биласизларки, сарват, яъни молу мулк инсон ҳаётида катта аҳамиятга ва эътиборга эга, бизнинг замонамизда бир шахснинг тириклиги, мулкнинг боқийлиги, миллатнинг саодати ана шу сарватнинг мавжудлиги билан боғланган. Одам бир кунлик умрини ҳам пулсиз ўтказиши маҳолдир. Гўдак она қорнидан чиққач, унинг бешиги ва бошқа нарсаларга пул керак бўлади. Сал катта бўлса, овқат ейди — пул керак, мактабга чиқади — пул керак. Балоғатга етгач, хотин олади, уй-жой қилади, булар ҳам пулсиз бўлмайди. Умри охирига етгач, унда ҳам тобуту кафан, лаҳадига ҳам яна пул керак бўлади. Хулоса шуки, ҳар биримиз таваллудимиздан то лаҳадга тушгунимизгача пулга муҳтожмиз. Фақат бу дунёвий ишларимиздагина эмас, балки диний ҳаётимизда ҳам пулга муҳтожлигимиз камаймайди. Ибодат тарзини қаердан ўрганамиз? Мактабдан. Мактабда ўқиш учун эса пул керак. Намозни қаерда ўқиймиз? Масжидlа. Масжид қуришга ҳам пул керак. Ҳажга борсак пул даркор. Закотгачи, унгаям пул даркор. Буларни қўйиб турайлик-а, бугун ер юзида уч юз эллик миллион мусулмон бор, агар улар яшашлари учун пул топмасалар бир ҳафтада очликдан ўлиб, дунёда мусулмонлардан асар ҳам қолмайди.

Ёки фараз қилинг, бутун олам мусулмонлари фақиру мискин юрсалар, бегоналар бизнинг динимизни гадойлар дини деб мазах қилиб таҳқирлаган бўлар эдилар. Шунинг учун айтиш мумкинки, пулсизлик нафақат дунёвий ишларимизда зарар келтиради, балки диний вазифаларни бажаришга ҳам халал беради. Бас, пулини билиб туриб нобуд қилган одам ўзини ўзи қатл қилган одамга ўхшайди. Саховатпешалар миллат учун пул-молларини сарфлаб, бир неча баробар зиёд мукофот олурлар. Бошқачасига айтган- да, ўша хайру саховатдан яна пулу мол қайтар. Лекин исрофгарлар чўнтагидан чиқадиган ҳар маблағ яна қайтиб келадими? Бу шунга олиб келадики, оз вақт ўтмай исрофгарлар ишдан чиқиб, мискин гадога айланадилар. Вакиллари исроф касаллигига йўлиққан миллат, шубҳа йўқки, нобуд бўлади. Агар олам тарихига назар солсангиз, дунёдаги қавмларнинг нобуд бўлиш сабабларидан бири шу исрофгарчиликдир.

Бизни икки дунё саодатига чақирувчи аҳмадия нури шариати исрофни қатьиян манъ қилган: «(Эй Муҳаммад), қавм-қариндошга, мискин ва йўловчига (хайру эҳсон қилиш билан) ҳақларини адо этинг ва исрофгарчиликка йўл қўйманг. Чунки исроф қилгувчилар шайтонларнинг дўстлари бўлган кимсалардир. Шайтон эса Парвардигорига бутунлай кофир бўлгандир… (Бахиллик билан) қўлингизни бўйнингизга боғлаб ҳам олманг. Исрофгарчилик қилиш билан уни бутунлай ёзиб ҳам юборманг. Акс ҳолда, маломат ва нафратда қолурсиз»204. Бу ояти карима бизни исрофдан манъ этиб, унинг зарарини тушунтирадики, агар исроф қилсанг, андак вақт ўтмай пулларинг тамом бўлиб, халқ орасида маломатта қолиб бадном бўласан, қўлингдан кетган пулларинг учун ҳасрат чекасан, лекин у вақт пушаймондан фойда бўлмайди. Қуръони каримда «вало тасаррифу» (исроф қилманг) ва «иннаҳу ло йуҳиббул-мусрифин» (ҳақиқатда исрофгарларни У севмайди) қабилидаги оятлар анчагинадир, улар бизни исрофдан манъ қилади. Не қилайликки, биз бечоралар шу гуноҳи азимга ҳам гирифтормиз, ажабланарлиси шундаки, баъзи бир Худодан қўрқувчи кишиларимиз таҳорат вақтида гуноҳ бўлади деб, сувни кам ишлатадилар-у, аммо рамазон кечаси ифтор учун икки-учта одамга савоб деб юзлаб танга сарфлайдилар! Билмайдиларки, бу тариқа зиёфатларнинг исрофи таҳоратдаги сув исрофидан минг баробар ортиқ. Ва, алҳосил, бу каби ҳолат миллатимиз орасида камол топиб юрибди ва одамларимиз ҳар бир ишда турли жиҳатлардан исроф қиладилар. Энг катта исрофгарчиликнинг бири бизнинг тўйларимиздир. Шу ўринда бу ҳақда айтиб ўтишни муносиб кўрдик.

Одамлар икки дунё саодатига етишишлари учун халқ қилинганлар, тараққий топиб олға босишлари учун доим изланиб ҳаракат қилишлари лозим, лекин доимий ҳаракатдан одам дилгир бўлади ва баъзан истироҳат ва дам олиши ҳам керакдир. Ҳар бир миллат роҳат қилиб дам олиши учун бир вақт тайинлайди. Шу вақтда ишдан бўшаб, осойиш топади. Одамлар бир-бирларининг ёрдамларига муҳтож бўлганлари учун ораларида дўстлик, муҳаббат ҳам бўлади. Шу жиҳатдан гоҳи-гоҳида ишдан бўшаб, бир-бирлариникига борди-келди қилиб дўстликларини изҳор этишлари лозим.

Байрам ва тўй шу жиҳатдан пайдо бўлгандир. Байрам ва тўйлар ҳар бир миллатда мавжуд деб, уларни одамларнинг ўзи ихтиро қилган. Уларни тўй ва байрамлардан қайтариш мумкин эмас, чунки уларнинг ҳам ўзига яраша фойдаси бор. Хусусан, тўйлар ақлу ҳимматга мувофиқ ўтса, кўп фойда келтиради. Аввало, бир неча киши бир жойда жамъ бўлиб, таом еб, суҳбат қурадилар, бу билан уларнинг алоқалари мустаҳкамлашади. Иккинчидан, бу жамоа мамлакат аҳволи ва миллат эҳтиёжидан баҳсу музокара юритадилар. Учинчидан, анча-мунча фақиру мискинлар тўй дастурхонидан баҳраманд бўладилар. Шу ҳикматларни назарга олиб, ислом дини тўйларни манъ қилмаган. Лекин, ислом аҳли бу хайрли амрни суистеъмол қилмасликлари учун чегара тайин қилинганки, ҳар бир тўй шу чегарада ўтса савоб, ундан четга чиқса ҳазрати Расул амрига кўра гуноҳбўлади. Улар айтганки: «Никоҳ тўйида бир кун таом бериш суннат, икки кун таом бериш исрофгарчилик, уч кун таом бериш риёкорликдир». Ва яна улар: «Фақат бойлар хабар қилиниб, камбағаллар чақирилмаган тўйнинг таоми энг ёмон таомдир», — деб айтганларини Бухорий ва Муслим «Китоб ул-никоҳ»да билиттифоқ келтирганлар.

Шу икки ҳадисдан маълум бўладики, тўйда бир ҳафталаб таом бериш, чопонлар кийгизиш, фақат бойларга хабар бериб, камбағалларни маҳрум қилишнинг ҳаммаси ҳазрати Пайғамбар суннатларига зид экан.

Жаноб рисолатпаноҳнинг амрига мувофиқ тўй қилишни хоҳлаган одам чопону қанд тарқатмасин, камбағал ва бойларни тенг кўриб, бир кун ё икки кун таом берсин. Шу тариқа қилинган тўй шариатга мувофиқ савобли ва фойдали бўлади. Савоби шуки, шу баҳонада ватандошлар жам бўлиб, биродарлик алоқалари мустаҳкам бўлади ва баъзан мулку миллатнинг эҳтиёжларидан сўзлайдилар. Фойдаси шуки, беш юз тангадан ортиқ пул сарфланмайди. Беш юз қаердаю эллик минг қаерда? Аммо бизнинг замонамизда ўтаётган тўйлар исрофгарчилиқдир, ислом амрига хилоф, гуноҳ, ақлга тескаридир. Ўн яшар бола ҳам бундай тўйларнинг қабоҳатини идрок қила олади. Аммо оқилу балоғатга етган катта одамларнинг ўзини тушунмасликка солишига нима чора қилиш мумкин? Бугун биз танийдиган бойлар орасида топган ҳалол сармояларини тўй ва зиёфатларда нобуд қилиб, ишдан чиқиб, беэътибор, хонанишин бўлиб ўтирганлари қанча? Улардан «Шу тўйга сарфлаган эллик минг, олтмиш минг пулингиз бугунги кунингизга фойда келтиряптими? Тўйингиздан тўн кийиб, қанд олиб кетган одамлар бугун ишингиз юришмаётганда беш танга билан сизга ёрдам кўрсатяптиларми?» — деб сўраймиз. Албатта, «Йўқ!» — деб жавоб беришлари аниқ. «Фатақъуда маълуман маҳсуро»205 оятининг маъноси мана шу!

Илова қилиб айтсак, бу каби тўйлар муҳаббату биродарликни кўпайтириш ўрнига, нифоқу дилсиёҳликка восита, ҳатто баъзан фитна-фасодга сабаб бўлади. Тўй асносида баъзи бойлар орасида бўлиб турадиган жанжал ва беобрўликлар бунга гувоҳдир. Аммо фалончи доирачи ва суранайчининг дунёнинг фалон бир чеккасидан беш юз танга эвазига келтириш, фалон бир раққосани қай бир жаҳаннам гўшасидан минг танга бериб чақириб, узун тунлар минглаб бесару бадмастларни тўплаб базм бериш ҳаром, фисқ, икки дунё юз қоралигига сабабдир… Шу маънода: «Аллоҳ сизга молни яшашингиз учун восита ва ҳаётингизнинг низоми қилиб берган, уни аҳмоқлик ва нодонлик билан бесаранжом, бетартиб сарфламанг!» деган оят ҳам бор206.

БАХИЛЛИК

Бу ахлоқий разиллик исрофдан ҳам баттардир, зеро, зиёни исрофнинг зараридан кўпроқ. Исрофкорлар бир навъ бўлса ҳам одамларга фойда беришлари мумкин, аммо бахиллар ҳеч кимга ҳеч қайси йўлда манфаат келтирмайдилар. Бахиллар ўз инсоний вазифаларига мувофиқ юрмайдилар, бинобарин, вужудларидан башариятга уят ва номусдан бошқа нарса келмайди. Ҳар бир қавм орасида бахиллар кўпайса, қавм ҳаётий ҳуқукларини муҳофазасидан ожиз қолиб, хоҳласа-хоҳламаса нобуд бўлади. Масалан, одамнинг баданини кўз олдингизга келтирсангиз, унинг ҳар бир аъзоси муайян вазифани адо этишини кўрасиз: қўли ишлайди, оёғи юради, тишлари чайнайди, кўзлари кўради, қулоғи эшитади. Агар шу одамнинг ҳамма аъзоси ёки улардан бири ишдан чиқса ҳам одамлар орасида хор-забун, муҳтож бўлиб юради. Бир миллатнинг ижтимоий ҳолати (таркиби — тарж.) бир маънавий шахс кабидир. Агар аъзоларининг бир қисми ўзининг вазифасини адо қилмаса, у миллат хору зор, балки маҳву нобуд бўлади. Икки дунё саодатидан маҳрум қолмай деган ҳар бир қавм бу зарарли сифатни ўзидан йироқ қилиши керак. Шуни эътиборга олиб, ислом дини бу ёмон иллатни манъ қилади: «Эй одамлар, инфоқ (яъни Аллоҳ йўлида мол сарфлаш) қилиниши даъват этилган эди, бас, баъзиларингиз бахиллик қилдингизлар. Бахиллик қилган одамга, шубҳа йўқки, бахиллигидан ўзига зарар етади, зеро, Аллоҳ ғанидир (яъни, сизнинг эҳсону хайрингизга муҳтож эмас). Балки сизнинг ўзингиз фақиру муҳтожсиз (яъни, Аллоҳ эҳсон ва садақа қилишликни сизнинг фойдангиз учун буюрган). Агар илоҳий амрларга бўйсунмасангиз ҳалок бўласиз ва Аллоҳ сизнинг ўрнингизга бир қавмни келтирадики, у қавм Унга итоат этади»207.

«Аллоҳ розилиги йўлида бир-бирларингизнинг саодатларингиз учун мол сарфланглар ва ўзингизни ўзингиз таҳликага солмангки, зеро бахиллигингиз сизни ва қавмингизни ҳалок этади»208.

«Аллоҳ уларга берган молларини Унинг ризолиги йўлида сарфлашни хоҳламаганлар гумон қиладиларки, бахилликларидан фойда келади деб, йўқ, бахилликлари ўзларига зарар келтиради»209.

Бахиллар жамоаси миллатимизга фойда келтирмай, балки бир дунё-жаҳон зарар етказадилар. Бугун миллатимизга улардан етаётган зарарни ҳисоблаб бўлмайди. Масалан, уларнинг «фойдахўр» деб номланган бир қисми миллатимизнинг қонини шарбат ўрнига ичмоқда, аксар бадбахт деҳқонларимизга эллик танга бериб, юз тангага қарздор қилиб қўядилар, яна шу юз тангани ҳам бир фоиз ё икки фоиз фойдаси билан оладилар! Яъни, ўша эллик тангани бир ойдан кейин эллик баробар қилиб оладилар. Таажжубки, бу ноинсофликларни уламоларнинг ҳимоялари сояси ва муфтиларнинг фатвоси, қозиларнинг муҳри билан бажарадилар!

Рибо ҳам миллатимизнинг бадбахтлигига катга сабабдир. Шунинг учун бу масала хусусида сукут сақламай андак ҳасби ҳол қиламиз. Рибонинг ҳаромлигини ҳеч ким инкор этолмайди, шунинг учун унинг ҳаромлигини исбот қилиб ўтирмасдан, ҳаром қилинганлик сабабларини муҳокама қиламиз.

Ҳазрати Ҳакими мутлақ ҳеч бир мавжудотни ҳикматсиз ва фойдасиз яратмаган… «Биз осмон ва заминни ва улар орасидаги мавжуд нарсаларни ўйин учун яратмадик»210. Коинотдаги ҳар бир зарранинг замирида шу қадар ҳикмат ва фойдалар борки, уларни идрок этишдан ақли башар ожиз қолади ва юқоридаги оят ҳукмига кўра, жамики бу ҳикмат ва фойдалар одамларнинг назари олдида ёйиб, тўшаб қўйилган. Яъни, одамларга истеъдод берганки, жами бу фойда ва ҳикматларни истифода этсинлар. Аммо одамларнинг бу неъматсочар Аллоҳнинг саховатли дастурхонидан қай тарзда баҳраманд бўлишлари хусусида қонуну қоида вазъ қилинган. Бу муҳиб қоида шуки… «Ҳар кимнинг файзи (ризқи) унинг ҳимматига мос бўлади».

Зўр бир одамга ҳаракат эркинлиги берилган, яъни ҳар ким нима хоҳласа шу ишни ихтиёр этиб, ўзига манфаату фойда келтиради. Буни ҳеч бир куч манъ қилолмайди. Лекин, шу шарт биланки, кишининг саъйи амали бошқаларга зарар келтирмасин. Зиён келтирадиган амал қилса, уни дин ҳам, ақл ҳам, урф-одат ҳам ўша ишдан қайтаради. Масалан, мен тижорат фикрида бир бойдан қарз олиб, дунёнинг бир гўшасидан моллар келтириб сотаман. Менинг бу ишимдан ҳеч ким зарар кўрмайди, ҳеч бир куч мени бу ҳуқуқимдан манъ қилолмайди. Аммо ўша бўлган пулимни қайтариб бермасам ё келтириб сотган молларим миллатга зарар келтирса, у ҳолда менинг бу амалимни дин ҳам, ақл ҳам, урфу одатларимиз ҳам манъ этади.

Шу муқаддимани тушуниб олганимиздан кейин рибо масъаласининг тадқиқига қайтамиз. Ислом дини зоҳир бўлмасдан аввал Арабистон аҳолиси фойда олиш ниятида бир-биридан қарз олар эди. Ваъдалашган кун пулни бера олмагач, келишилган фоизга яна бир оз фойда қўшиб, муддатни чўзишар эди, иккинчи марта ҳам қарзини бера олмаса, фойда устига яна фойда қўшилар, шундай қилиб, олинган қарз миқдори қарздорнинг жамики мол-мулкидан ошиб кетиб, у мол-мулкини қарз берувчига бериб, ўзи бечораю камбағал, мискин бўлиб қолаверарди. Бу одатнинг икки ёқлама зарари бор. Аввало, аҳолининг бир қисмини хароб қилиб, бор-йўғи қўлидан кетиб, бора-бора мамлакат фақирлик гирдобига қулайди. Иккинчидан, одамлар табиатан роҳатпарастлар, кулфат, саъй-ҳаракатни ёқтирмайдилар. Агар рибохўрлик шаръан жоиз бўлса, ҳар ким ишламай қўлидаги беш тангаси билан рибохўрлик қилиб юрарди. Бунинг оқибатида оламнинг интизоми бўлган саъй-амали барҳам топиб, дунё алғов-далғовлар билан тўлиб кетади.

Ҳакими қадим жалла жалоллаҳу (Аллоҳ) ҳикмат билан оятлар юбориб, рибони манъ этган. Рибони ҳаром қилинганлиги ҳикматини юқорида икки жиҳатдан арз этдим. Аммо Ҳазрати устодул-муҳаққиқин ҳужжатул-ислом Имом Ғаззолий «Иҳё» (Ал-улум) китобида неъматнинг шукри хусусида фойдали мақола битиб, унда рибонинг ҳаромлигини ҳам айтиб ўтган. Чунончи, Ғаззолий: «Дирҳаму динорларини сандиқларига яшириб, Аллоҳ йўлида сарф қилмайдиганларга хабар бер, эй ҳабибим, улар қатгиқ азобга гирифтор бўладилар» деган оятни келтириб: «Иккинчи гуруҳ рибохўрлар гуруҳики, улар дирҳаму динорларини ўз қадру қимматлари учун сарфламайдилар. Зеро, бу юқорида айтганимиздек, дирҳам ва динорни бошқа нарсалар эвазига берадилар, рибохўрлар пулни пул эвазига бериб, куфрони неъмат қиладилар» (Шу ергача Имом Ғаззолийнинг фармойишларини мазмунан таржима қилдик).

Энди рибонинг ҳаром эканлигини билганимиздан сўнг сиздан сўрасам, инсоф қилиб айтинг, мамлакатимиздаги бу фойдахўрлик қозихона васиқаси юзасидан ижро этилгани зарарми ё йўқми? Албатта, зарар! Бас, исломда судхўрлик жоиз эмас. Инсоният оламига зарар келтирадиган ишни ислом дини манъ қилгани маълум бўлди. Бу ҳаром иллат зарар келтирар экан, ҳеч бир муфтининг фатвоси ва қозининг муҳри уни ҳалол қилолмайди.

ХУЛОСА

Шижоат ғазаб қувватининг фазилатидир, қўрқоқликнинг шижоатга қарши тарафи ҳаддан ташқари бебошларча шижоат ҳам телбалик, уларнинг иккиси ҳам манъ қилинган хулқлар, чунки улар зарарлидир. Шижоатнинг бир тарафи карам ва эҳсон бўлиб, улар шаръан ва ақлан лозимдир.

Ҳар ким караму саховатни бир ўзи танҳо қилса, ҳамжинсларига фойда келтирмаслиги мумкин, бундай ишларни маслаҳат қилиб, кенгашиб қилиш мақсадга мувофиқ. Исроф тахаввурнинг (яъни, бебошликнинг) бир тарафи, бинобарин, у шаръан ва ақлан ҳаром қилинган.

Бахиллик инсоний фазилатларга зиддир, у ҳам ҳаром ва манъ қилинган. Рибо бахилликнинг бир жиҳати бўлиб, муфтиларнинг фатвоси, қозиларнииг васиқаси билан бўлса ҳам ҳаромдир.

НАЖДАТ

Икки дунё саодатига сабаб бўладиган амалларнинг бири инсоннинг ҳаққу вазифаларини билиб, тушуниб олишдир. Ўз ҳаққу вазифаларини билмаган миллат ҳаётига ҳар бир дақиқада минглаб ҳалокатли хатарлар кўз тикиб туради. Масалан, сиз Бухородан то Самарқандгача саёҳат қилмоқчисиз. Бу йўлда сизнинг бир нечта ҳаққу вазифаларингиз бор: егулик олиш, оташаравага чиқиш, турар жой топиш, роҳат қилиш ва ҳ.к. Бирор одам сизга бу ҳақларингизни адо этишдан манъ этолмайди. Аммо бировнинг озуқаси билан овқатлансангиз, билет пулини тўламасангиз, бировнинг жойини эгалласангиз, бошқаларнинг роҳатига халал берсангиз, сизни бу ишлардан дарҳол қайтаришади. Ҳамонки, сиз Самарқанд сафарини хаёл қилар экансиз, ўзингизнинг вазифаларингизни билишингиз, шунга қараб амал қилишингиз лозим. Агар бирор-бир ҳуқуқ ё вазифаларингизни адо этмасангиз ё сустлик қилсангиз, сафардан қолишингиз ёки қийинчиликларга дучор бўлишингиз мумкин.

Инчунин, инсон ҳам икки дунё саодати йўлидаги мусофирдир. Инсонларнинг муайян ҳуқуқ ва вазифалари мавжудки, уларнинг ҳеч бўлмаса бирини адо этмасалар мақсадларига етолмайдилар. Ҳар нарсани тасарруф қилиб истеъмол қилишлиқ, яъни фойдаланишлик; уни душманлар ҳужумидан ҳимоя этиш, ҳақ бўлган ва биз хоҳлаган нарсани одамлар бизга буюрса, уларнинг ҳақларига кўра амал қилишлик; биз хоҳламаган нарсани буюрсалар, уларга ҳам уни раво кўрмаслик бизнинг вазифамизга киради. Масалан, сизнинг фалон маблағ пулингиз бор, тижорат қилмоқчи эканлигингиз — бу сизнинг ҳаққингиз, ҳеч ким сизни бундан манъ этолмайди. Аммо бошқа бир кишининг тижоратига зарар етказсангиз, сизни бундан манъ этишади. Иззат, нафс, номус сизнинг муқаддас бурчларингиздир. Уларни ҳимоя қилиш учун ҳаракат қилсангиз, сизни хеч ким бу ишдан тўхтатмайди, бошқаларнинг ҳам номус-нафсига тажовуз қилмаслик сизнинг вазифангиз. Агар шунга хилоф ҳаракат қилсангиз, сизни бу ишингизни тақиқлайдилар. Шахсий манфаатларингиз учун талаб қилсангиз — бу сизнинг ҳаққингиз, умумий манфаатларга риоя қилишлик эса вазифангизга киради. Буларнинг ҳар бири хусусида бефарқлиқ, енгиллик қилсангиз Ҳаққул Холиқ олдида маломатзада бўлиб қоласиз.

Гапни қисқа қилиб айтсак, одам номига даъво қилаётган ҳар бир киши ўз ҳаққини талаб этиши ва ҳар бир вазифасини адо этиши лозим. Лекин бизнинг суҳбатимизнинг мақсади шулким, баъзан ҳаққимиздан фойдаланишимизга, уни муҳофизати, вазифаларимизни бажо келтиришимиз мушкилот ва тўсиқларга дуч келади. Масалан, сиз ўз фарзандингиз тўйини соддагина қилиб ўтказмоқчисиз, бировга сарпо ва ортиқча қанд-қурс бермоқчи эмассиз ёки ўз ўғлингизга яхшигина илм бермоқчи бўлсангиз, булар сизнинг ихтиёрингиз ва ҳақингиздир. Биров сизни бу ишлардан манъ этолмайди, лекин сиз одамлар таънаси ва маломатидан қўрқасиз.

Менинг орзуим, жумладан, фалон жамоани писмадон ғайришаръий ишдан (панд-насиҳат ва амри маъруф ила) манъ этишдир. Бу эса менинг ишим, биров мени бу вазифадан манъ этолмайди, чунки бу менинг ҳуқуқимдир. Лекин мен шу ҳуқуқимдан фойдаланмоқчи бўлсам, одамлар менга душман бўладилар ва ё мендан юз ўгириб қоладилар. Мен эса муҳтожликдан ўлиб кетаман. Аслида комил инсон бундай мушкилот ва бемаъни тўсиқлар андишасига бормай эркинлик билан ўз ҳақ-ҳуқуқларидан фойдаланади ва ўз вазифаларини бажо келтиради. Шундай одамнинг бу амалини наждат — шижоат ва жасорат дейдилар. Бу эса ҳазрати Пайғамбаримизнинг энг яхши фазилатларидан бўлган. Ҳазрати фахри коинот, алайҳи афзал ут-таҳиёт211 ўз яқинларидан шунча жафо кўрган бўлса, душманлари таҳқирига дуч келган бўлса, қариндошлари отган тошлар зарбидан мажруҳ бўлган бўлса ҳам муқаддас ватанини тарк этиб, ғариблик ўлкасини ихтиёр этди. Ўзининг Пайғамбарлик бурчини ҳеч қандай қийинчиликларга қарамасдан ижро этиб, шу йўлда сустлик ва заифликка йўл бермади, ҳеч қандай кучлар уни мағлуб этолмади.

Айниқса, жамият ишларида ташаббус кўрсатиш шижоат ва жасоратнинг муваффақиятига боғлиқ. Аллоҳ таоло ҳам шундай фазилат эгаларини мақтаб, уларга ёрдам бериш ваъдасини бергандир. «Эй мусулмонлар, агарда ҳақиқат учун курашсангиз, сусткашлик қилмасангиз, Аллоҳ сизларга нусрат бергай ва ҳеч бир куч сизларни мағлуб этишига йўл қўймайди», дейилган «Муҳаммад» сурасида212. Шунда яна кимларким «Раббано», «бизнинг парвардигоримиз Аллоҳдир» дейдилар ва ростликка ҳаракат қиладилар, (улар) ҳеч қачон хавфсираб ғамгин бўлмасинлар, улар билан малоикалар бўлиб уларга жаннат башорат (ваъда) бўлғусидир» дейилади.

Маълумки, «Раббано» (Эй, парвардигоримиз; Ё Аллоҳ) дейиш бизнинг ҳақимиздир ва ростликка юриш бизнинг вазифамиз. Бас, ҳақ йўлида бурчнинг ижросида саъйҳаракат қилган кишига шу оят далил бўлиб, унга Аллоҳ мадад бериб, кўнглига таскин бериш учун малоикаларини ҳамроҳ қилар экан.

ИНХИЗОЛ

Аммо баъзи мусибат ва қийинчиликлардан қўрқиб, ўз ҳаққу вазифаларини адо этишга журъат қилолмайдиган жамоанинг ҳолатини инхизол (журъатсизлик) дейдилар. Ваҳима қилиб, қўрқиб, ўз ҳаққини истеъмол қилолмаган одамнинг бир маҳбусдан ҳеч фарқи қолмайди, зеро ҳақ-ҳуқуқини талаб қилишдан ожиз қолишлик фақат бандаларга лойиқдир. Киши озод бўлса, нега қўрқувдан ўз ҳаққи-ҳуқуқига кирган ишларни бажара олмайди? Молининг кетишидан қўрқиб оч қолган киши ўз вазифаларини тарк қилган ҳисобланади, ундайларнинг одамлар орасида шарафу эътибори қолмайди. Зеро, вазифа ҳам қарзнинг бир туридир, ўзининг қарзини қайтариб беришга қўрққан одам, албатта, беэътибор қолади-да. Шунинг учун Қуръон бу қабиҳ сифатдан бизни қайтаради: «Албатта, ўша (сизларни васвасага солмоқчи бўлган) шайтоннинг ўзидир. У сизларни ўзининг дўстларидан (кофирлардан) қўрқитмоқчи бўлади. Бас, агар мўъмин бўлсангизлар, улардан қўрқмангиз, мендан қўрқингиз!»213 «Ўзгалардан эмас, мендан қўрқингиз», — деган ибора ва маъно Қуръони каримнинг деярли барча сураларида учрайди.

МАНМАНЛИК ДАРДИ

Ва ҳеч бир мақсадсиз ё баъзи бир мавҳум манфаатларни кўзлаб, ўзининг молу жонини таҳлика ва хатарга қўядиган жамоа ҳам бордир. Масалан, баъзи кишилар бировнинг эллик тангасини ютиб олиш учун узун тунлар қимор ўйнаб, ўзларининг минглаб тангаларини зое қиладилар. Баъзилар одамлар офаринлар айтиб, соҳиби давлат инсон экан десинлар деб, ҳамма бор-йўғини икки кунлик тўйга совурадилар. Одамлар сарватманд деб билсинлар, деган фикрда қимматбаҳо моллар харид қилиб, арзон баҳога сотадилар, ўзларини беҳуда ўлим домига ташлайдилар. Буларнинг барчаси жаҳолат туфайлидир, гуноҳдир… (Шу ҳақда) «Ўзингизни ўзингиз таҳликага солманг», — дейилган Қуръони каримда.

САБОТ

Сабот шуки, бир улуғ мақсадни қўлга киритиш учун қадам қўйдикми, бизни бу йўлдан на фақирлик, на қийинчиликлар, на мақсаднинг узоқлиги, алҳосил, ҳеч бир нарса қайтаролмайди. Балки ҳар бир мушкулотга рўпара бўлганимизда, уни сабр, матонат билан дафъ қилиб, янада завқу шавқ билан мақсад сари интиламиз. Бесаботлиги билан машҳур бўлган миллат пастликдан, хорликдан, золимлик чангалзоридан халос бўлолмайди. Бу муборак сифатга эга бўлишлик ҳар кимга лозим, айниқса, ижтимоий ислоҳот ишлари билан шуғулланувчиларга ҳар нарсадан ҳам аввал лозим. Зеро, ижтимоий хизматларнинг натижасини узоқ кутиш керак, бунинг учун эса кўп йиллар, беҳисоб қурбонликлар бўлади, бусиз бир миллат ғафлат уйқусидан туролмайди.

Хорун ар-Рашид Аббосий замонида аҳли ислом илм жиҳатидан, мулк, тижорат, саноат жиҳатларидан анча тараққий топган эди. Ўша вақтда мусулмонлар ҳатто соат ихтиро қилган эдилар. Ҳикоят қилишларича, Хорун Фаранса мамлакатига элчи юбориб, султонларнинг урф ва одобига кўра, Фаранса ҳукмдорига анча совға-саломлар ҳам қўшиб юборган ва уларнинг ичида соат ҳам бўлган экан. Хорун ар-Рашиднинг элчиси Фаранса ҳукмдори ҳузурига кириб, совға-саломларни топширганда, мазкур ҳукмдор соатни кўриб, ҳайратга тушган ва ўзининг аркони давлатини тўплаб, уларга соатни кўрсатган экан. Вазирлар ва давлат арконлари анча тадқиқот ва текшириш ўтказгандан кейин: «Аҳли ислом шу қутининг ичига шайтонни солиб юборганлар» деган қарорга келган эканлар. Шу ҳикоятдан сизга равшан бўладики, биз олам илмларини эгаллаб, соат ихтиро қилганимизда, фаранглар қанчалик нодон ва жоҳил бўлишган экан. Энди уларнинг бугунги тараққиётига диққат қилинг. Соатнинг ичидаги чархни шайтон деб гумон қилган халқ бугун ўзининг саноатдаги ихтиролари билан шайтонни ҳайратга соладилар. Биздан ўша даврда фарсах-фарсах орқада қолган қавм бугун дунёи жаҳон илдамлаб кетдилар. Шубҳа йўқки, фаранглар бу ҳайратомуз тараққиётга бир кечада эришганлари йўқ, балки саъй-ҳаракатнинг соясида майдонга келтирганлар. Ҳа, фаранглар ниманики қўлга киритган бўлсалар, саботлари орқали қўлга киритганлар, биз мусулмонлар ниманики бой берган бўлсак, ўзимизнинг саботсизлигимиздан бой бердик. Фаранглар шундай ишларга қўл урадиларки, уларнинг натижаси 200 йил ўтгач кўриниши мумкин, лекин улар ҳаргиз натижагача узоқ, деб дилгир бўлмайдилар.

Энди шу хусусда дини ислом нима деркан: «Ва, албатта, сизларни хавфу хатар, очлик, молу жон ва мева-чеваларни камайтириш каби нарсалар билан имтиҳон қиламиз. Бирор мусибат келганда: «Албатта, биз Аллоҳнинг (бандаларимиз) ва, албатта, биз у Зотга қайтгувчилармиз» дейдиган собирларга хушхабар беринг (Эй Муҳаммад). Ана ўшаларга Парвардигорлари томонидан салавот (маъфират) ва раҳмат бордур, ана ўшалар ҳақ йўлни топгувчилардир»214.

Ҳадисда эса Муслим «Китобус-салом»да «Аллоҳ наздида яхши амаллар кам бўлса ҳам доимий бўлган амаллардир» деган. «Китобул-қадр»ида эса «Дунё ва охиратда сенга фойда келтирадиган нарсалар (амаллар) учун саъй-ҳаракат қил ва Аллоҳдан мадад иста, саботсизлик қилма» деган ҳадисни келтиради.

ТАЗАБЗУБ

Мусулмонларнинг кўпчилигида ношойиста бир ҳолат мавжуд. Масалан, фалон бир ишдан кўп манфаатлар олиш мумкин деб ўйлаб, дарҳол шу ишни бажаришга шошиладилар. Лекин, бир неча кун ўтгач, ўша ишдан қўл тортиб қоладилар. Бунинг сабабини сўрасангиз: «Бу ишда ҳақиқатан ҳам кўп фойда мавжуд, лекин унинг фойдасига етишишга кўп вақт керак ёки унга эришиш йўли машаққатли ё биз бу ишни бажаришдан ожиз эканмиз», — деган жавобни берадилар. Ана шу ҳолат тазабзуб — иккиланиш ҳолати дейилади. Бу ҳолатга икки нарса сабабдир: бизнинг шижоатсизлигимиз ёки маъюслигимиз.

Юқорида муфассал арз этганимиздек, шижоатсизлик исломий таълимотга зиддир, маъюслик ва умидсизликни ислом дини манъ этганлигини қайд этамиз: «…Аллоҳнинг раҳматидан ноумид бўлманглар. Зеро, Аллоҳ раҳматидан фақат кофир қавмигина ноумид бўлур»215.

«Аллоҳнинг оятларини ва Унга рўбарў бўлишни инкор қилган кимсалар — улар Менинг раҳматимдан ноумид бўлган кимсалардир…»216

ИНОД

Шундай одамлар борки, манфаат оламан деган умидда бир зарарли ишга билмасдан қўл урадилар, зарарини билганларидан кейин ҳам шу ишдан воз кечмайдилар ва ўзларича бу ҳаракатларини сабот деб ўйлайдилар. Уларнинг бу ҳаракати сабот эмас, балки инод217 (жаҳл, истаза, ғазаб)дир ва ҳеч бир фойда келтирмайди.

«Бирор ишнинг зарарини билиб олиб, шу ишни қиламайман деб ҳаракат қилганларга Аллоҳ мағфирати ва жаннат мукофот бўлғай», — дейилган Қуръони каримнинг Оли имрон сурасида. Яна «била туриб ўзларингизни ҳашарга солманг» дейилган ояти каримани Бақара сурасида ҳам ўқиймиз.

ҲАЛИМЛИК

Оламнинг интизоми одамларнинг бир-бирлари билан дўстона ва биродарона ҳаёт кечиришларига боғлиқ. Лекин энг ёмони, бечора одам (шунинг учун ҳам одам-да) илму ҳикматининг зўрлигига қарамай, ҳар доим ўзининг барча ҳаракатларини хатодан ҳимоя қилолмайди. Шунинг учун баъзан бирор-бир ҳамжинсининг ҳақ ишига хилоф ҳаракат қилиб, унга ё мол-мулк жиҳатдан, ё қадру эътиборига зарар етказади. Шу зарар кўрган шахснинг вазифаси нимадан иборат? У ўзини қандай тутиши керак? Аввал, мулоҳаза қилинг, унга зарар етказган билмасдан қилдими ё қасддан? Агар қасддан зарар етказган бўлса, зарарнинг оз ё кўплигига қаранг. Агар кўп бўлса, зарар етказган шахсга эътибор берилади, у қилган ишидан пушаймон бўлиб, етказган зарарини тузатмоқчими ё йўқ? Агар зарар билмасдан етказилган бўлса, кам бўлса, ё зарар етказган шахс пушаймон бўлса, узрхоҳ бўлса, ушбу ҳолатларда уни кечириш керак.

Одамлар маданиятга мойил бўлганликлари учун ўрталаридаги муомала, талаб ва иддаоларини олам интизомининг тақозосига кўра лутф ва мадора билан ўрнатишлари лозим. Комилу олим инсонлар нафсларини шундай тарбиялайдиларки, натижада афв ва мадора, мулойимлик одатларига айланади. Шу ҳолатни ҳилм дейдилар. Ҳилмнинг нақадар шарафли эканлигига биргина далил — Аллоҳнинг исмларидан бири Ҳалим эканлигидир. Ҳалимлик оламнинг осойишталиги учун зарурдир. Шундан афв ва мадорани ислом дини жиддият билан бизга таклиф этади:

«…Энди Ким (интиқом олишга қодир бўлгани ҳолда) афв қилиб (ўртани) тузатса, бас, унинг ажри Аллоҳнинг зиммасидадир»218.

«…Ғазабларини ичига ютадиган одамларнинг (хато- камчиликларини) афв этадиган кишилардир. Аллоҳ бундай яхшилик қилувчиларни севади… уларнинг мукофотлари тагларидан дарёлар оқиб турувчи жаннатлар(дир)»219.

«Аллоҳ ғафурдир, афв қилгувчиларни севади» — дейилган «Ал-жомеъ ас-сағир»да.

«Аллоҳ рафиқдир, яъни мадорани севади, қаттиқсўзлик ва ғайирлик сабабидан бермаган нарсасини мадора сабабли беради» деган Муслимнинг «Китоб ул-бар»ида.

Бухорий «Китоб ул-адаб», Муслим «Китоб ул-бар»ида «Худо ҳамма ишлардан мадорани севади», — деб ҳадис келтирадилар.

Муслим «Китоб ур-рафиқ»ида ҳам «Муроса ва мадорадан маҳрум кишилар хайрдан ҳам маҳрумлар» деган ҳадисни келтирган.

ҒАЗАБ

Аммо зарар билмасдан туриб етказилган бўлса, хоҳ кўп бўлсин, хоҳ кам бўлсин, зарар етказган шахс хоҳ пушаймону узрхоҳ бўлсин, хоҳ бўлмасин, дарҳол ғазаб қилиб, интиқом (ўч) олиш фикрига тушишлик, бориб-бориб одамлар орасидаги биродарлик алоқаларини узиб, олам тартибини вайрон қилади. Ғазаб пайтида одам дунё ва охирати хароб бўладиган бир иш қилиши мумкин.

«Ғазаб қилма», «Душманни ерга ағдарган киши кучли эмас, балки ғазаби келган пайтда уни ичига ютган киши кучлидир» — деган Бухорий «Китоб ул-адаб»ида.

ҲИЛМИ ХИМОРИЙ

Аммо, зарар қасддан қилиниб, унинг миқдори кўп бўлса, соҳиби эса пушаймонлик ва узрхоҳлик билдирмаса, шу вақтда унга нисбатан сукут сақлашни ҳилми химорий (эшакка хос ҳалимлик) деб атайдилар. Бундай одат (обрў ва номусни ҳимоя қилмаслик) инсоният шарафига хилоф бўлиб, манъ қилингандир. Зеро, маълумки, миллатнинг ҳар бир вакилида шарафу эътибор бўлса, ўша миллат шарафу эътиборга лойиқ бўлади. Бир миллатнинг иззату шарафи вакилларининг иззат-ҳурматига яраша бўлади. Яъни, вакиллари қанчалик иззатли-икромли бўлса, миллат ҳам икромли, улар қанчалик залил бўлса, миллати ҳам хору залил бўлади. Бир миллат шараф ва эътиборга молик бўлмаса, у ҳолда саодат ва осудаликда ҳаммадан орқада, балки булардан маҳрум бўлади.

ИФФАТ

Юқорида арз қилганимиздек, ислоҳ этиш лозим бўлган қувватларнинг бири шаҳвоний қувват эди. Бу қувватнинг вазифаси жисмоний ва руҳий манфаатларга хизмат қилади. Лекин баъзан бу қувват ҳам ўзининг ҳаддига тажовуз қилиб, зарарли талабларни қондиради. Унинг шу ҳолатини шараҳ (ҳирс) деб атайдилар ва бу ифротнинг (ҳаддан ошиб кетиш) мартабасидар. Баъзан эса ўзининг вазифасини адо этишда сустлик қилади ва манфаат талабидан воз кечади. Бу ҳолатни ҳумуд (хомушлик) деб атайдилар ва у тафритнинг (тартибсизликнинг) бир жиҳатига киради. Шараҳ ва ҳумуднинг ҳар иккаласида ҳам зарар мавжуд бўлган ёмон одатлардир. Аммо шу ёмон одатларнинг ўртасида бир ўртача ҳолат борки, у белгиланган чегарадан чиқмайди, шунинг учун у фойдали, яхши ва лозимдир. Бу ҳолат иффат деб аталади. Бу уч ҳолатнинг ҳар қайсида анвойи ҳолатлар мавжуд. Биз уларни ҳаммасини тартиб билан қуйидаги жадвалга жойлаштирдик:

Энди уларнинг ҳар бирига шарҳ берамиз.

ҲАЁ

Иффатнинг бир жиҳати ҳаёдур. Ахлоқ уламолари бу сифатни неча тариқа таъриф қиладилар. Ҳаё изтиробдирки, гуноҳ иш қилиш асносида одамнинг виждони уйғониб, уни шу ишдан манъ қилади. Ҳаё — бу гуноҳини бошқалар билиб қолишидан қўрқишлик.

Хулоса шуки, ҳаё одамни гуноҳ қилишдан қайтарувчи ҳолат ва у ҳар бир одамда илмий-ирфоний мартабаси туфайли зоҳир бўлади. Масалан, комил арбоблар борки, Аллоҳнинг улуғлиги ва азиматига иймонлари комил, бани Одамнинг шарафу кароматини яхши тушунадилар. Бу жамоа ўзларининг қодир ва азим Аллоҳларига осий бўлишликни инсониятга муносиб кўрмайдилар. Баъзи бирлари бундай тафаккур қилмасалар ҳам қиёмат ва жаҳаннам азобидан қўрқадилар. Икки ҳолатда ҳам гуноҳ содир бўлиши мумкинлигидан дилларига азобу изтироб тушади ва бу гуноҳдан қўл тортадилар.

Аммо илоҳий азимат ва инсонийликнинг баланд мартабасини ўйлай олмайдиганлар, қиёмат куни ва жаҳаннамдан қўрқмайдиганлар одамлар орасида қилган гуноҳларининг ошкор бўлишидан, обрў-эътиборларининг йўқолишидан қўрқадилар. Шунинг учун ҳар қандай гуноҳ ишларни қилишга журъат этолмайдилар. Булар аввалги икки жамоанинг мартабасига етолмасалар ҳам, лекин ҳар қандай ҳолатда гуноҳдан ўзларини тийганлари учун таънаю мазамматга муносиб эмаслар. Тамоман Аллоҳдан қўрққан, инсониятнинг улуғ даражасидан уялиб, ёмон амаллардан парҳез қилганлар. Зеро, булар иймоннинг кўринишидир, шарафли ва бахтиёрдирлар. Бизга шаръан амр этилгани ҳам шу ҳаёдир…

Ҳаё хусусида қуйидаги ҳадисни Имом Бухорий ва Муслимдан келтирамиз: «Ҳақиқатан ҳам ҳаё иймоннинг бир жузъидир. Зеро, иймон Аллоҳнинг ҳамма жойда ҳамиша борлигига ишонишдир». Маълумки, Бухорода шундай одамлар борки, жаноби олийнинг шаҳарда эканлигини билсалар, Регистондан ўтмайдилар. Лекин Аллоҳга иймон келтирган, Унинг ҳар ерда ҳозиру нозир эканлигини билган одам, албатта, гуноҳ ишга машғул бўлмайди.

ВАҚОҲАТ

На Аллоҳдан, на ўзидан уялмай, жаҳаннам ва халойиқдан қўрқмай, ҳар қандай гуноҳга ошкора ва пинҳон қўл уришликни вақоҳат (уятсизлик) деб атайдилар. Бу маразга мубтало бўлган кимсалар қанчалик жоҳил ва ғофил бўлишлари мумкин-а?!

Бир мулоҳаза қилинг, аввалдан Худованди карим одамни махлуқотлар орасида энг шарафли ва аъзам қилиб яратди, малойикаларга унга сажда қилишга амр берди, заминнинг мутлақ ҳокими этди, Қуръони каримда одам Худонинг ердаги халифаси деб айтилди. Албатга, Худога халифа бўлган одамга ҳар қандай гуноҳга журъат қилиш муносиб эмас. Бас, уятсизларча гуноҳ қиладиган одам бу хусусиятларни хотирасига келтирмайди. Биз маҳалла оқсоқоли ҳузурида қимор ўйнамайдиган қиморбозларни биламиз. Нега ўйнамайдилар? Чунки уяладилар, ўз гузарининг оқсоқолидан уялган одам нега оламларнинг Холиқи, одамларнинг султони аъзами бўлмиш бизга бўйин томиримиздан ҳам яқинроқ Аллоҳдан уялмайдилар?! Мен агар кишининг иймони заиф бўлмаса, Аллоҳдан уялмаслиги мумкин эмас, деб ўйлайман.

Маълумки, ҳар ким ўзининг яқинлари, дўстлари орасида шараф ва эътиборга эга. Агар разил ва ёмон ишлар билан шуҳрат топса, бу ҳурмат-эътиборга путур етади.

Шу муқаддима охирида арз қиламанки, на Аллоҳдан, на ўзидан, на халойиқдан уялмаган ҳар кимнинг бир махлуқ каби ақлу андишаси бўлмайди. Шуни эътиборга олиб, ҳазрати Расули акрам айтганлар: «Кишининг ҳаёси бўлмаса, хоҳлаганини қилса, бу беҳаёлик махлуқларга хосдир, махлуқлар эса даъват ва талабдан ташқаридадирлар». Бу ҳадисни Имом Бухорий ва Имом Муслимлар ривоят қилишган.

ТАХАННУС

Баъзи одамлар борки, оила кўришга эътироз билдирадилар, мудом мурдадилликни ихтиёр қиладилар ва ўзларини ҳаёли деб ҳисоблайдилар. Уларнинг шу ҳолати таханнус (хунаса) дир, ҳаё эмас ва Расулуллоҳ суннатларига ҳам бу хилоф ҳолатдир. Биз юқорида айтган эдикки, Худованд шаҳвоний қувватни бизга шахсий ва навъий мавжудиятларни ҳимоя қилиш учун ато этган. Уни бутунлай тарк этиш куфрони неъматдир ва шахсий ҳамда жисмоний мавжудиятларимизга зарар етказади.

СИДҚ

Сидқ жамики ҳуқуқларимиздан фойдаланишимиз ва барча вазифаларимизни адо этишимиздир. Сидқ ҳазрати Пайғамбар алайҳиссаломнинг афзал бўлган сифатларидан бири эди. Сидқ икки дунё саодатига етакловчидир. Бу дунёда мўьтабар, охиратда бахтиёр бўлишни истаганлар ўзларида сидқни пайдо қилиб, доимий одатларига айлантиришлари керак. Ижтимоий алоқаларнинг ягона назоратчиси сидқу садоқатдир.

Вакилларининг орасида сидқ бўлмаган миллат хоҳласа-хоҳламаса паришонликка мубтало бўлади. Бир миллатнинг вакиллари сидқ сабабли бир-бирларига ўзаро ёрдам берадиган ва бир-бирларидан фойда оладиган бир оила аъзолари кабидирлар. Агар бир оилада сидқ бўлмаса, у уйда осойишталик ҳам бўлмайди. Инчунин, миллат аъзоларининг орасида садоқат бўлмаса, роҳат, боқийлик ҳам бўлмайди. Хулоса қилсак, одамларимиз орасида садоқат бўлишлиги ҳамма нарсадан ҳам зарурроқ. Зеро, биз жамиятимизни ислоҳ қилмоқчимиз, бир-биримизнинг кўмагимизга муҳтожмиз, мадад беришлик муҳаббатнинг бошланишидир, муҳаббат эса садоқатнинг натижасида ҳосил бўлади… Зотан, ислом дини ҳам бизни сидқ ва ростгўйлик, тўғриликка амр этади… «Эй мўъминлар, Аллоҳдан қўрқингиз ва иймонларида ростгўй бўлган зотлар билан бирга бўлингиз!»226

«Тўғрилик хайрга бошлайди, хайр эса жаннатга олиб боради, ҳар ким доимо ростгўйлик қилса, унинг номини Аллоҳ ҳузурида сиддиқ деб номлашади. Ёлғон фисққа бошлайди, фисқ эса жаҳаннамга. Ҳар ким доимо ёлгон сўзласа, Аллоҳ ҳузурида унинг номи каззоб — ёлғончи бўлади» дейилган Бухорийнинг «Китобул-адаб» ва Муслимнинг «Китобул-бар»ида.

«Сидқни ўзингизга одат қилинг, зеро сидқ хайрнинг ҳамроҳидир ва буларнинг иккиси ҳам жаннатга элтувчидир», — деган ҳадис «Ал-жомеъ ас-сағир»да келтирилган.

Хулоса қилиб айтсак, ижтимоий хизматда машғул бўлганлар учун, айниқса, лозимки, қадамларини ердан сидқ билан кўтарсинлар, зеро бу хилдаги хизматлар учун сидқдан кўра яхшироқ назоратчи йўқдир. Шундан бизга ҳазрати Вожиб таоло Пайғамбаримизга муҳим хитоб қилиб, уларни сидққа ва тўғриликка амр этган.

НИФОҚ

Нифоқ сидққа қарама-қарши ҳолатдир. Мунофиқларга бу дунё, у дунёда роҳат ва нажот йўқ. Аллоҳ Қуръони каримда уларни кофирлардан ҳам баттар маломат қилган.

Қуръон мутолааси шарафига мансуб бўлганлар яхши биладиларки, Қуръон саҳифалари бу жамоани таънаю мазаммат қилган сўзлар билан тўла. Биз шу бир оятни келтириб кифояланармиз: «Албатта, мунофиқлар дўзахнинг энг тубан жойида бўлурлар…»227.

Бу шум ва ёмон сифат турли хил шаклларда кўринади. Бошқача қилиб айтганда, нифоқнинг бир неча томонлари бор. Аҳд-паймонни бузиш, хиёнат, ёлғончилик шулар жумласидандир. Бу ҳақда Имом Бухорий Пайғамбаримиздан ривоят қиладиларки: «Мунофиқ уч нарсада билинади: гапирса ёлғон гапиради, ваъдасига хилоф иш қилади, омонатга хиёнат қилади».

Ислом дини бизни булардан қатъиян манъ қилади: «…Аллоҳ сизларга омонатларини ўз эгаларига топширишга ва одамлар орасида ҳукм қилганингизда адолат билан ҳукм қилишга буюради»228.

«Улар (яъни, мўъмин-мусулмонлар) ўзларига ишонилган омонатларга ва (ўзгаларга) берган аҳд-паймонларига риоя қилгувчи зотлардир… Ана ўшалар жаннатда ҳурмат- иззат кўргувчилардир»229.

Аммо нифоқнинг энг ёмон томони ёлғончиликдир. Ёлғончилар етказган зарар хоин ва аҳдбузарларникидан ҳам кўпдир. Мунофиқлар ўз мақсадларини тезроқ амалга ошириш учун кўпинча ёлғон сўзлайдилар ва бу ёлғонлари жамоа орасида фитна солади. Уларнинг ёлғончиликлари бир қавмнинг саодат биносини қулатишгача боради.

«Улар (мунофиқлар) Аллоҳни ва иймонли кишиларни алдамоқчи бўладилар… Улар учун қилган ёлғонлари сабабли аламли азоб бордир»230.

«Мусулмонларни фитна қилгувчилар (яъни, уларни ёлғон ишлатиб хайр йўлидан тўсганлар) бу ёмон кирдикорларидан қайтмасалар, дўзахга равона бўладилар ва оташда куйиб-ёнадилар». Ҳазрати Аҳади Карим, бир тарафдан, бу бадфеъл кимсаларга азобни ваъда қилса, иккинчи тарафдан, бизга бу жамоадан ҳазар қилишмизни ва уларнинг йўлдан уришларига эътибор бермаслигимизни буюради: «(Эй Муҳаммад), яна сиз ҳар бир тубан қасамхўр, ғийбатчию гап ташувчи, яхшиликни манъ қилгувчи бахил, тажовузкор, гуноҳга ботган… кимсага итоат этманг!»231

«Эй мўъминлар, агар сизларга бир фосиқ кимса бирон хабар келтирса, сизлар (аҳволни) билмаган ҳолингизда бирон қавмга мусибат етказиб қўйиб, қилган ишларингизга афсус-надомат чекиб қолмасликларингиз учун (у фосиқ кимса олиб келган хабарни) аниқлаб, текшириб кўринглар!»232

МАЛАҚ

Малақ хушомад дегани, хушомадга учган кимсалар дўстни душмандан, яхшини ёмондан фарқ қилолмай, ҳар кимни ўзларига дўст-ёр ва сирдош билиб, оқибатда мунофиқларни бошларига чиқариб қўядилар. Бу сифатнинг зарари маълум ва тажрибада исботланган. Юқорида мисол келтирган оятларимиздан бу сифатнинг манъ этилганлиги яққол кўринади.

ҚАНОАТ

Биз мусулмонларда, хусусан, биз туркистонлиларда ажиб бир хислат борки, ахлоқий фазилатларни ва шаръий амрларни ё билмасдан, ё билиб, яъни қасддан хато, ғалат тушунамиз.

Масалан, бугун уйда ўтириб, ҳеч ерга чиқмай, сайъ-ҳаракат қилмай, қотган нонга рози бўлишликни қаноат деб ўйлаймиз. Шу сабабдан на бугун учун, на эрта учун ғам емаймиз. Аҳли аёлимизни дунёвий лаззатларнинг бир қисмидан маҳрум қолдирамиз, очликдан жонимиз оғзимизга келсагина зудлик билан фалон бир қозининг ёки фалончи ҳокимнинг хизматига бориб, усталик билан гадойлик қилиб кун кечирамиз, яна бу ишимиздан Аллоҳ рози бўлади, деб ўйлаймиз. Буни ҳаргиз қаноат деб атамайдилар ва бунга сабаб ҳам йўқ, Аллоҳ ҳам бу ишимиздан рози бўлмайди. Агар бир бурда нонга рози бўлишлик, молу мулк талабида ҳаракат қилмаслик яхши ва тўғри бўлганда эди, Аллоҳ осмону заминни бизнинг фойдамизга яратмаган бўлар эди… «У Зот сизлар учун Ерни қароргоҳ, осмонни том қилиб қўйди ва осмондан сув тушириб, унинг ёрдамида сизларга ризқ бўлсин, деб мевалар чиқарди…»

«Аллоҳ (денгиздаги) кемалар ўзининг амри билан жорий бўлиши ҳамда сизлар (у кемаларда) Унинг фазлу марҳаматидан (ризқу рўз) исташларингиз учун ва шукр қилишларингиз учун сизларга денгизни бўйсундириб қўйган Зотдир»233.

Шукр нима? Илоҳий неъматларнинг ҳар биридан ўз қадру қиммати учун фойдаланиш шукрдир. Бас, Аллоҳ само ва ердаги жамики нарсаларни биз учун яратган бўлса ва шу тариқа тижорат сафарларига чиқишимиз учун денгиз-дарёларни бизга бўйсундирган бўлса, бу илоҳий неъматларни оёқ ости қилиш куфрони неъматдир, гуноҳдир, буни қаноат деб бўлмайди.

Унда, қаноат нима? Қаноатни ҳазрати Пайғамбар қуйидаги ҳадиси шариф билан очиқ-ойдин баён этган: «Сенга манфаат берадиган ҳар бир нарсанинг талабида бўл (яъни, ҳаракат қил) ва Аллоҳдан мадад тила. Агар шу нарсанинг талаби асносида сенга кароҳат234 етадиган бўлса (яъни, агар шу нарса қўлингга кирмаса ёки озроғига эришсанг), «Эй воҳ, агар фалон тариқа йўл тутсам, мақсадимга етардим» деб ғам чекма, балки «Аллоҳнинг ризоси шу экан, хоҳлаганини қилади», — дегин». Бу ҳадисни Имом Муслим «Китобул-қадр»ида ривоят қилган. Шу ҳадисдан маълум бўладики, биз мусулмонлар ўзимиз учун фойдали нарсаларнинг талабида саъй-ҳаракат қилишимиз, шу ҳаракат орқали топганимизнинг озу кўпига хурсанд бўлиб, ношукрлик қилмаслигимиз лозимдир. Қаноатнинг маъноси шунда экан.

ҲИРС

Аммо саъй-ҳаракатнинг натижасига рози бўлмаслик ҳирсдир. Ҳирс касаллигига мубтало бўлган шахслар, яъни қилган ҳаракатларининг натижасига рози бўлмайдиган ёки сабру тоқатларидан ортиғига зўр берганлар махлуқий ҳирс йўлида ўз нафсларини ҳалокат домига ташлайдилар.

Баъзилар эса буткул маъюс бўлиб ишдан қўл узадилар ва ғам-ғусса чекиб ўзларини тамом қиладилар. Бу иккала суратда киши нобуд бўлиши мумкин. Шунинг учун ислом дини бизни ҳирсдан манъ қилади: «Ҳирсдан ҳазар қилингки, ҳирс сиздан олдин ўтган қавмларни ҳалок қилган».

«Жомеъ ус-сағир» ҳадисларидан бирида шундай дейилган: «Ҳирс ва қўрқоқлик кишининг энг ёмон хислатларидир».

Ҳирс фақатгина ўз соҳибига зарар етказмай, балки бир жамиятнинг интизом ва осойишталигига халал беради. Зеро, ҳирс доимо ҳасадга сабаб бўлади, ҳасад эса буғзу235 адоват туғдиради. Вакилларининг орасидан буғз ва адоват жой олган қавмнинг ҳаёти, боқийлиги йўқлик шамолида соврилади. Ҳақ ислом дини бу ҳақда очиқ-равшан баёнотлар беради. Имом Муслим «Китобуз-зуҳр»ида ривоят қиладики, Пайғамбаримиз саҳобаларидан сўрадилар: «Эй асҳобим, Эрон ва Румни фатҳ қилганингизда қандай ҳолга тушасизлар?» Абдураҳмон ибни Авф жавоб бердиларки: «Биз у вақтда ҳам илоҳий амрларга тобеъ бўламиз».

Ҳазрат дедилар: «Шу амрларга қарши борасизларми деб қўрқаман, ҳирсга берилиб қоласизлар-а! Ундан сўнг ҳасадга гирифтор бўласиз, ундан кейин (ҳасаднинг ортидан) дўстлик алоқалари ва биродарлик ўртангиздан кўтарилади, оқибатда ишингизга буғз ва адоват аралашади».

Имом Бухорийнинг «Китоб ур-риқоқ»ида, Имом Муслимнинг «Китоб ул-фазоил»ида «Замин хазиналарининг калитини сизларга топиб беришим учун бердилар, Аллоҳга қасамки, шундан кейин сизнинг кофир бўлишингиздан қўрқмайман, балки бу дунёга ҳирс қўйишингиздан қўрқаман», — дейилади.

ИҲМОЛ

Иҳмол (вақтни бекор ўтказиш) — биз туркистонлиларда мавжуд бўлган, ўзимиз қаноат деб атайдиган танбаллик, бекорчилик, ҳаракатсизликдир. Буларнинг жоиз эмаслиги хусусида рисоламизнинг бир неча жойида батафсил баён қилдик, яна такрорлаб ўтиришни лозим кўрмадик.

ҲУСНИ ҲАЙЪАТ

Ҳусни ҳайъат тоқат етганга қадар ўзини покиза тутушлик ва шу қадар зийнат беришликки, одамлар сиз билан кўришиб, суҳбатлашганларида сиздан нафрат қилмасинлар. Покизалик дини исломнинг энг муҳим амрларидан биридир. Бизнинг шариатимиз ўз тобеъларига кеча ва кундуз қўл ювмоқликни фарз айлаган.

Тозаликнинг фойдалари шу қадарки, уни айтиб ва ёзиб тамом қилиб бўлмайди. Энг аввало, озодалик тан сиҳатини ҳимоя қилиб, умрни узайтиради. Бугун бизнинг мамлакатимиздаги мавжуд турли касалликларнинг асосий сабаби ифлосликдир. Иккинчидан, поклик одамнинг табъини равшан қилади. Учинчидан, одамнинг иззат-эътиборини зиёда этади. Агар одам бою бадавлат, ё илму фан соҳиби бўлиб ифлос, кир бўлиб юрса, у одамдан халқ юз ўгиради. Тўртинчидан, неъматнинг шукридир, зеро аъзойи баданимизнинг ҳар бир узви бир илоҳий неъмат бўлиб, биз парваришлаб покиза сақлашимиз лозим. Маданий миллатлар тозаликни ҳаётларининг гарови қилиб олганлар. Биринчи қиладиган ишлари болаларини тозаликка ўргатадилар. Уларнинг мактабларида қулай ҳаммомлар қурилган бўлиб, мактаб болаларини ҳафтада бир марта чўмилтирадилар, кийимларини кир қилган болаларга жазо берилади. Қани кўрайлик-чи, бу хусусда ислом дини нима фармойиш берган экан: «…Аллоҳ сизларга машаққат қилмоқни истамайди, балки сизларни поклашни… истайди»236.

«Либосингни покиза тут» дейилган ҳадисда ҳам. Бу ҳақда Имом Бухорий ва Имом Муслимлар Пайғамбаримиздан кўплаб ҳадислар келтирганлар, уларнинг баъзиларини шу ўринда келтирамиз: «Покизалик иймоннинг жузъидир». «Агар мушкул бўлмаганида умматларимга ҳар намоз вақтида мисвок қилишни амр қилардим». Ҳар бир мусулмонга илоҳий Ҳақ амри келганки, ҳафтада бир марта ғусл қилиб, бош ва баданларини ювсинлар.

«Хилол қилинг (яъни, тишларингизни тозаланг), зеро хилол қилишлик тозаликдир, тозалик иймонга бошлайди, иймон эса ўз соҳибини жаннатга етказади». «Намоз вақтида ва таом вақтида хилол қиладиган умматларимнинг ҳоли хуш бўлсин».

Покизалик хусусида исломнинг қатьий ҳукмлари шулардан иборат… Энди бир мулоҳаза қилиб кўрайлик-а, биз шу фармойишларга амал қиламизми? Бахтга қарши атрофга боқсак, бу амрларга хилоф иш тутишимизни кўрамиз. Биздаги бу паришонлик ва хароблик қандай ҳолат ўзи? Бечора саҳройиларимиз йилда минглаб болаларини ифлослик қурбони қиладилар. Ёзда мамлакатимизнинг ҳар бир гўшаси бир мажруҳхона шаклига киради. Азиз миллатимизнинг бир қисми бошдан то оёқларигача чирку ифлосликка ғарқ бўлиб юрадилар. Тиббиётдан маълумки, кўп жароҳатларга фақатгина ювиб, тозалаш орқали ҳам барҳам бериш мумкин.

Одамларимизнинг бир қисми либосларининг кирлиги билан фахрланиб ҳам юрадилар. Ҳожиларимизнинг ҳолига бир бора назар ташлангчи? Бу жаноблар муаззам Каъбани ва Расулуллоҳ қабрларини зиёрат қилишга борадилар. Бутун сафар давомида бир марта кийимларини алмаштирадилар, у ҳам бўлса эҳром боғлаш учун. Ҳар бир шаҳарда бир-икки кун турсалар, ўша шаҳар аҳолиси устиларидан кулиб, бегона тилларда ислом динига нисбатан таънаю дашномлар айтадилар. Айнан шу ҳожилар сабаб бўлиб, бугун фарангликлар динимизни ифлосларнинг дини, деб атайдилар, баъзи йирик Оврўпа давлатлари эса ювинишни ҳаж манъ қилган деб ўйлайдилар. Булар ҳар йили бир кичкина шаҳарга минглаб ифлос одамлар келиб жамоат бўладилар, бу қадар ифлос жамоадан вабо пайдо бўлиб, ҳаж тамом бўлгач, уларнинг ҳар бири ўз мамлакатига бу касалликларни юклаб олиб кетади. Шу сабабдан инсоният ҳар йили нобудгарчиликка учрамоқда.

Инсоф борми..! Наҳот бегоналарнинг шу барча таънаю маломатларини динимизга, ўзимизга раво кўрсак? Бутун дунё одамларининг биздан нафратланишларига қандай қилиб рози бўламиз? Жаҳон халқларининг орасида шунча бемазагарчиликлар билан қай тарзда ёнма-ён яшаб келамиз? Шунча расвогарчиликлар билан Жазо куни Расулуллоҳ ҳузурларида қандоқ ҳолда турамиз? Илоҳий амрларнинг бирортасига амал қилмай, ўзимизни мусулмон ҳисоблашимизда нима маъно бор? Ҳазрати Муҳаммад алайҳиссаломни бегоналарнинг маломати остида қолдириб, яна зиёратларига бориш нима фойда беради?

Бугун бизнинг орамиздаги баъзи азизлар покиза кийим кийиб, баданни тоза тутиб юришни, бошқача қилиб айтганда, зийнатланиб юришни ислом динига хилоф деб биладилар.

Кони жаҳолат! Бу фикр мутлақо шариатга хилоф. Аксинча, дини ислом бизга доимо тоза бўлиб, чиройли ва озода либосларда юришни буюради… «Эй Одам болалари, ҳар бир сажда чоғида зийнатланингиз (яъни, тоза либосда бўлингиз) ҳамда хоҳлаганингизча еб-ичаверинглар, фақат исроф қилманглар. Зотан, У исроф қилгувчи кимсаларни севмас. Айтинг, (Эй Муҳаммад): Аллоҳ бандалари учун чиқарган безак (либосларни) ва ҳалол-пок ризқларни ким ҳаром қилди?»237

Шу ерда яна ҳадислардан мисол келтирмоқчимиз: «Либосингизни тоза тутинг ва одамларнинг назарига чиқмасдан олдин уловларингизни тузатинг». Ойша разияллоҳу анҳу айтадилар: «Мен хушбўй атримдан Пайғамбарга суртиб қўярдим, унинг ҳиди бошлари ва муборак соқолларидан ҳам таралиб турарди». Покизалик хусусида шу ҳадисларни уқдингиз, энди қулоқ тутинг, ислом дини ифлосликни қай тариқа манъ этаркин.

Мўминларнинг онаси Ойша разияллоҳу анҳу айтадиларки, Пайғамбаримизнинг саодат замонларида одамлар жума намози учун шаҳар чеккаларидан Мадинага келардилар, йўлда бош ва юз-кўзларига чангу ғубор қўниб, терлаб кетардилар. Бир кун шу хилда бир одам Расули акрам ҳузурларига кирганда Пайғамбаримиз: «Шу бугун покиза бўлиб келсангиз нима бўларди?!» — деган эканлар.

Пайғамбаримиздан яна шу хилдаги ҳадис ворид238 бўлганки, айтганлар: «Саримсоқ пиёз еган одам бизнинг ҳузуримизга келмасин, уйда ўтирсин». Аммо зийнатни ҳаддан ортиқ қилиш исрофга киради, шунинг учун зийнатнинг ортиғи жоиз эмас.

ВАРАЪ

Нафснинг камоли бўлмиш яхши амалларни бажаришга, талаб қилишга ва нафснинг нуқсони ҳисобланмиш ёмон феъллардан, одатлардан парҳез қилиш (тийилиш, парҳезкорлик) вараъ дейилади. Инсон нафсининг камоли ҳаётининг ғояси бўлмиш икки дунё саодатига етишишдир.

Ҳар биримиз мақсадга етказадиган талабни исташимиз ва бу йўлдан қайтарадиган сабаблардан воз кечишимиз зарур. Бас, вараъ, яъни порсолик ҳар бир одам учун лозим экан. Ахлоқ уламолари яхши ва ёмон амалларни «фозил ва разил хулқлар» номи остида жамлаб тафсир қилганларки, биз илоҳий тавфиқдан уларнинг бир қисмини баён қилдик, иншооллоҳ, қолган қисмини ҳам баён қиламиз.

Шундай қилиб, нафсни фозил хулқлар билан орасталаш ва разил хулқлардан пок тутишга вараъ дейилади. Бусиз икки дунё саодатини эгаллаб бўлмайди. «…(Барча) инсон зиёни бахтсизликлардир. Фақат иймон келтирган ва яхши амаллар қилган, бир-бирларига Ҳақ йўлни тавсия этган ва бир-бирларига (мана шу Ҳақ йўлида) сабр-тоқат қилишни тавсия эттан зотларгина (нажот) топгувчидирлар»239.

«Иймон келтириб, яхши амалларни қилган зотларни эса остидан дарёлар оқиб турадиган жаннатларга киритажакмиз — улар у ерда абадий яшарлар. Бу Аллоҳнинг ҳақ ваъдасидир…»240

Шу маънолар қуйидаги ҳадисда ҳам ўз ифодасини топган: «Дарҳақиқат, эҳсон қилмоқни буюриб, беҳаёлик, бузуқлик ва қайсарлик қилмоқдан қайтарур. Ҳамда насиҳат қабул қиласизлар, деб сизларга насиҳат қилур».

Лекин одамда махлуқлик майли бор, ҳар доим ҳам вараъ соҳиби бўла олмайди. Биноанлайҳ, уларни тарбиялаш керак бўлади. Бир жамоа ислом фидокорлари бу ишнинг уддасидан чиқадилар, улар тасаввуф арбоблари, яъни шайхлардир. Ҳа, шайхлар миллат тарбиячиларидир, бизни тарбиялаб, вараъ соҳиби ва тақводор қилиш айнан уларга лозим. Яна шу нарса муқаррарки, бошқаларни камолга етказмоқчи бўлган одам, аввало, ўз нафсини камолга етказган бўлиши керак, бўлмаса тарбияси фойда бермайди. Масалан, бизни қимор ўйнашдан манъ қилаётган киши ўзи доим қимор ўйнаса, унинг гапи бизга таъсир қилармиди? Ўз нафсидан ғофил юриб, бошқаларнинг тарбиясига ҳаракат қилган одам Аллоҳнинг қаҳрига учрайди: «Одамларни яхшиликка чорлаб, ўзларингизни унутасизларми? Ҳолбуки, ўзларингиз китоб (Таврот) тиловат қиласизлар. Ақлингизни юргизмайсизларми?»241

Энди шайхларимизнинг вазифалари бўлмиш, яъни бизларни тарбият қилишни эплаяпсизларми ё йўқми, деган масъалани тадқиқ қилсак. Уларнинг тарбияларидан вараъ маъносини қидирмасдан аввал, кўрайлик-чи, илоҳий фармойишларга қай тарзда бўйсунар эканлар. Шайхларнинг умумий ҳайъатини икки қисмга ажратиш мумкин. «Тариқати жаҳрия»242даги шайхлар масжидлару ибодатгоҳларда, ҳатто зиёфату тўйларда ҳам йиғилиб олишиб бесабабу бемуносабат ар-ар қиладилар. «Нима қиляпсизлар?» — деб сўрасак, «Зикр қиляпмиз» дейдилар. Билмайдиларки, бу масхарабозликлари ҳам ақлан, ҳам шаръан ҳаром эканлигини. Унинг ҳаромлигига ҳам ақлий, ҳам шаръий далиллар мавжуд. Ақлий далил шуки, Аллоҳнинг зикрини хотирага келтиришдан мурод илоҳий ғазабдан хавфсираб туриш. Масалан, подшоҳни эсидан чиқармайдиган одам унинг амрига хилоф иш қилмайди. Инчунин, Аллоҳнинг зикрини қилган одам унинг ризосига қарши ҳаракат қилмайди. «Ариллаш» ва «маърашда» бу маънонинг ўзи йўқ. Улар ҳатто Аллоҳнинг номини ҳам тилга олмайдилар. Ақлий далил шудир… Расулуллоҳдан ушбу ҳадисни имом Бухорий келтиради: «Эй одамлар, Аллоҳни оҳиста зикр қилинг, зеро У кар эмас, ғойиб ҳам эмас, У сизларга яқин ва хабардордир».

Иккинчи гуруҳдаги шайхлар «тариқати сиррия»243дагилар бўлиб, уларнинг ҳар бири юз ва минглаб Аллоҳнинг бандаларини атрофларига йиғиб танбал, бекорчилар тўдасига айлантирганлар. Биз юқорида айтган эдикки, шайхлар бизларга солиҳ амалларни ўргатиб, ёмон амаллардан қайтарувчи тарбиячиларимиз деб. Бахтга қарши, бу азизлар атрофларига йиғилганларнинг бирортасига лоақал бир марта бўлса ҳам ахлоқдан таълим берганлари йўқ, бермайдилар ҳам. Зеро, ўзлари фозил ахлоққа эга эмаслар. Шу гапдан четга чиқмай андак олдинлаб кетсак. Агар улардан «Вараъ нима?» деб сўрасангиз, доим рўзадор бўлиш, туну кун минг ракаат намоз ўқиш, дунёнинг ҳеч бир ишига қўл урмаслик, хотин олмаслик, тош ёки кесакка ўхшаб бир жойда ўтиришга вараъ дейдилар», — деб жавоб қайтарадилар. Шулар инсонни икки дунё саодатига етаклар эмишлар?!

Шуниси ажабки, ўзлари айтганларига доимо хилоф иш тутиб, данғиллама ҳовли-жойларда яшайдилар, ясатиғлик от-улов минадилар, хотин оладилар, пул тўплайдилар, рутбаю мансаб кетидан қувадилар… Энди буларнинг феъл-атворидан қатьи назар, улар бизга шарҳлаб берган «вараъ»лари нима ўзи? Шаръан бу жоизми ё йўқми?

Биз буларнинг ҳар бирини жоиз эмаслигини очиқ-ойдин исботлаб, ўтган бобларда айтиб ўтган эдик ва яна такрорлаймиз. Шу ўринда иккита саҳиҳ ҳадисдан далил келтирсак. «Саҳиҳ»нинг муаллифи Имом Бухорий ҳазратлари разияллоҳу анҳу ривоят қилади: «Бир араб қабиласи Расулуллоҳ ҳузурларига уч кишини элчи қилиб юборади. Жаноби Расулуллоҳ уйда эмасдилар. Улар Расулуллоҳнинг аҳли байтларидан Пайғамбар қай тариқа ибодат қиладилар, деб сўрашади. Аҳли байтлари айтиб беришди. Эшитганлар Расулуллоҳнинг ибодатларини кам деб ўйлаб, Аллоҳ Пайғамбарнинг ўтган ва келажакдаги гуноҳларининг барчасини кечган-да, азбаройи шунинг учун уларга шунча ибодат ҳам етарли, лекин бизга бунақа ибодат кифоя эмас, дедилар. Улардан бири, албатга, мен бутун кечани намоз ўқиб ўтказаман; бошқаси «бир йил рўза тутсам ҳам шу билан кифояланмайман; учинчиси «мен ҳаётдан уйланмай ўтаман», — деди.

Ҳазрати Пайғамбар уйга келиб, улардан сизлар шу гапларни айтдингизми? — деб сўрадилар. Улар «ҳа» деб жавоб қайтардилар. Шунда Расулуллоҳ айтдиларки, мен сизлардан кўра тақводорроқ ва Аллоҳдан қўрқувчироқман. Лекин мен рўза тутаман, ифтор қиламан, намоз ўқийман, ухлайман, уйланаман, бас, менинг суннатларимдан юз ўгирган одам мендан эмас. Суннатимни қабул қилмаганларнинг ва диндан чуқур кетганларнинг ҳоли нақадар ёмондир…», дедилар Расул.

Одамларга кўрсатиб ва эшиттириб тоат-ибодат қилиш риёдир. Риё шундай бир муҳим масъалаки, уни тушуниш шайхларнинг ҳақиқий ҳолини бизга очиб беради. Бизнинг миллат одамлари шайхларни гўё худодек эъзозлашади. Шунинг учун бизнинг бу гапларимизни улар қабул ҳам қилмайдилар. Шу сабаб мен ўзимдан гапирмай, сўзни фазлу камол соҳиби бир муҳтарам зотга ҳавола этаман. Бу шахс барчага маълум Имом Ғаззолийдир. У ўзининг «Иҳёул-улум» (ад-дин) китобида риё ҳақида узун бир баҳс юритган. Шунинг бир қисмини қисқартириб таржима қилдик: «Билгинки, риё ҳаромдир, риёкорлар эса Аллоҳнинг душманидирлар. Бу матлаб ояту хабарларда собит келган. Оят ушбуки: «Диққатсизлик қилиб намозини хато ўқиганлар ва риё қилганлар ҳалок бўлгувчилардир». Яъни Аллоҳнинг дийдорини сўраган киши солиҳ амаллар қилади ва илоҳий ибодатга шерик қилмайди, яъни риё қилмайди.

Шундай бир хабар келган. Бир одам Расулуллоҳдан сўради: «Расулуллоҳ, қай бир нарсадан нажот бор?» Пайғамбар жавоб берди: «Нажот банданинг ҳар бир тоатни одамлар кўришлиги учун эмас, балки Аллоҳ кўришлиги учунгина қилган ибодатдадир». Ва яна дедилар: «Мен бир гуноҳга гирифтор бўлишингиздан қўрқаманки, у кичик ширкка киради». Одамлар сўрадилар: «Ё Расулуллоҳ, кичик ширк нима?» Улар жавоб бердилар: «Риё».

Ҳазрати Умардан нақл қилдиларки, Ҳазрат бошини хам қилиб ўтирган, яъни муроқаба қилаётган кишини кўриб, унга дедилар: «Эй мард, бошингни кўтар, хушуъ ва хузуъ (хоксорлик) бошни эгишликда эмас, балки дилда бўлур. Абу Имом ал-Боҳилийдан ривоят қиладиларки, у бир куни масжидга бориб, бошини саждага қўйиб йиғлаётган бир кишини кўриб: «Агар бу йиғи Аллоҳ учун бўлса, нега уйингда йиғламайсан?!» — деб сўраган экан.

Билгинки, риё икки хил бўлади:

1) дунёвий ишлардаги риё;

2) диний амаллардаги риё.

Буларнинг иккиси ҳам ҳаром, лекин диний амаллардаги риё ниҳоятда ёмондир.

Диний амаллардаги риёни беш қисмга ажратиш мумкин:

1) бадан риёси;

2) шаклу ҳайъатдаги риё;

3) тилдаги риё;

4) амалдаги риё;

5) зиёрат ва суҳбатдаги риё.

Бадан риёси шуки, одам ўзини оздириб-тўздириб, лаблари қуриб, соч-соқолларини тарамай ўстириб, тирноқларини олмай юради, токи одамлар бу одам Аллоҳ йўлида мудом рўза тутар экан, Аллоҳдан қўрқиб доимо ғамгин ва маҳзун юрар экан, бечора шу қадар Аллоҳ хаёлида бўлиб ўзига қарамас экан, деб ўйлашлари учун қилади. Шакл ва ҳайъатда риё қилаётган одам шайхларга ўхшаб сурф жома кийиб, фанога етишган деб ўйлашлари учун йиртиқ чиркин либослар кияди, сервиқор десинлар, дея бошини кўксига эгиб юради.

Бу хил риёга гирифтор бўлганлар икки тоифага бўлинадилар. Биринчи тоифадагилар дарвишу солиҳларга мақбул кўриниб, улар уқубатларидан бу аҳли дунё экан, деб четлатмасинлар, деган фикрда йиртиқ-ямоқ ва ифлос кийимларда юрадилар. Иккинчи тоифадагилар эса ҳам дарвиш солиҳларга, ҳам ҳукмдору бойларга ёқишни, уларнинг олдида эътиборли бўлишни хоҳлайдилар. Шунинг учун эски жулдур кийим киймай турли хил, ранго-ранг оқ ва яшил қимматбаҳо кийимлар киядилар.

Тилида риёси бўлган одам ҳар бир мажлисда илмдан сўзлаб, ибодат қилади. Олим деб ўйлашлари учун шунга мувофиқ сўзлайди, бозор ва расталарда, кўча-кўйларда юрганларида Аллоҳнинг зикрини ўйлаётганимни кўрсинлар, деб лабларини қимирлатиб юради, ҳар бир ерда кундузи тутган рўзаю кечаси ўқиган истихора намозларини244 гапиради. Амалида риёси бўлган одам одамлар олдида узун намоз ўқиб, нафл намозларини ҳам масжидда ўқийди.

Зиёратдаги риё шуки, одам вақти бевақт улуғ одамларнинг зиёратига бориб туради, токи одамлар бу киши яхши экан, доимо фалончининг олдига бориб туради, дейишлари учундир. Бу каби одамлар ўзларини зиёрат қилдиришни ва ифтихор сабаб бўлишни ҳам хоҳдайдилар». Шу ерда Имом Ғаззолийнинг сўзларини тугатамиз. Шу баҳсни ўқимоқчи бўлган одам «Иҳёул-улум»нинг учинчи жилдига мурожаат қилсин.

Шу ергача тўртга ахлоқий фазилатларнинг учта асосийсини муҳим қисмларга бўлиб зикр қилдик. Тўртинчи фазилат эса адлдир. Адл бу — биз баён қилган жамики ахлоқий фазилатлар орасидан ифроту тафритни тарк қилиб, доимо мўьтадил чегарани сақлаб ўтиришдир. Бинобарин, айтиш мумкинки, шу учта фазилатлар замирида адл мавжуддир ва буни хотирадан чиқармаслик лозим.

Аммо, шу орада бир муҳим жиҳат борки, у ҳам эса ҳукуматнинг одиллигидир. Бу масъала жуда кенг бўлиб, ушбу рисоламиздан ўрин ололмайди. Агар фурсат бўлса, иншооллоҳ, ҳукумат адолати хусусида ҳам бир рисола ёзамиз.

ИЗОҲЛАР

178.Солик — бу ерда: ҳаммаслак маъносида.
179.Бақара сурасидан олинган.
180.Ифрот — ҳаддидан, чегарадан чиқиш.
181.Тафрит — калтабинлик.
182.Балоҳат — нодонлик.
183.Қуръони карим, Аъроф сураси, 179-оят (тарж.).
184.Қуръони карим, Луқмон сураси, 21-оят (тарж.).
185.«Китоби фазоилун наби» — Пайғамбар фазилатлари ҳақида китоб. Имом Муслимнинг асари.
186.Қуръони карим, Зумар сураси, 9-оят (тарж.).
187.Тазвир — фириб, макр, алдаш.
188.Қуръони карим, Тавба сураси, 34-оят (тарж.).
189.Фожир фоқиҳ — ахлоқсиз фоқиҳ (фиқҳ олими, уламо).
190.Эътидол — ўртача, мўьтадиллик. Бу ерда: рисоладагидай.
191.Таҳаввур — ҳаддан зиёд ва ўринсиз жасорат.
192.Инхизол — ожизлик, журъатсизлик.
193.Хасорат — зарар, зиён.
194.Тазабзуб — иккиланиш.
195.Инод — саркашлик.
196.Муованат — ёрдам бериш, кўмак берувчи.
197.Қуръони карим, Бақара сураси, 261-оят (тарж.).
198.Қуръони карим, Тағобун сураси, 17-оят (тарж.).
199.Қуръони карим, Бақара сураси, 245-оят.
200.Мустаҳиқ — ҳақли, лойиқ. Бу ерда: ғайримустаҳиқ — нолойиқ.
201.Ала ҳазал қиёс — ва шу кабилар.
202.«Ҳатта танаффақу мимо туҳиббуи* — маъноси: «Одамлар хайр-эҳсон қилган вақтларда сени севадилар».
203.Қуръони карим, Шўро сураси, 38-оят.
204.Қуръони карим, Ал-Исроъ сураси, 26—29-оятлар.
205.«Фатақъуда маълуман маҳсуро» — ояти кариманинг зоҳирий таржимаси: «У ердаги йиғилишларнинг зарарли экани маълум».
206.Қуръони карим, Нисо сураси, 5—6-оятлар.
207.Қуръони карим, Муҳаммад сураси, 38-оят.
208.Қуръони карим, Бақара сураси, 264-оят.
209.Қуръони карим. Оли Имрон сураси, 180-оят.
210.Қуръони карим, Духон сураси, 38-оят (тарж.).
211.Алайҳи афзал ут-таҳиёт — унга мақтаб айтиш афзалдир.
212.Қуръони карим, Муҳаммад сураси, 35-оят (тарж.).
213.Қуръони карим, Оли Имрон сураси, 175-оят (тарж.).
214.Қуръони карим, Бақара сураси, 155—157-оятлар (тарж.).
215.Қуръони карим, Юсуф сураси, 87-оят (тарж.).
216.Қуръони карим, Анкабут сураси, 23-оят (тарж.).
217.Инод — қайсарлик, ўжарлик.
218.Қуръони карим, Шўро сураси, 40-оят (тарж.).
219.Қуръони карим, Оли Имрон сураси, 134—136-оятлар (тарж.).
220.Вақоҳат — уятсизлик.
221.Тухнус — хунаса.
222.Малақ — хушомад.
223.Иҳмол — оғирлик.
224.Хатака — хатака.
225.Вараъ — порсолик.
226.Қуръони карим, Тавба сураси, 119-оят.
227.Қуръони карим, Нисо сураси, 145-оят.
228.Куръони карим, Нисо сураси, 58-оят.
229.Куръони карим, Маориж сураси, 32—35-оятлар.
230.Куръони карим, Бақара сураси, 9-оят.
231.Куръони карим, Қалам сураси, 10—13-оятлар.
232.Куръони карим, Ҳужурот сураси, 6-оят.
233.Куръони карим, Жосия сураси, 12-оят.
234.Кароҳат — нохушлик, ёқимсизлик.
235.Буғз — гина, кудурат.
236.Куръони карим, Моида сураси, 6-оят.
237.Куръони карим, Аъроф сураси, 31—32-оятлар.
238.Ворид бўлмоқ — нақл қилинмоқ.
239.Қуръони карим, Аср сураси, 1-3-оятлар.
240.Қуръони карим, Нисо сураси, 122-оят.
241.Қуръони карим, Бақара сураси, 44-оят.
242.Тариқати жаҳрия — ошкора зикр қилувчилар тариқати, бу ерда яссавийлик.
243.Тариқати сиррия — хуфия зикр қилувчилар, бу ерда: нақшбандийлик.
244.Истихора намозлари — тунги намозлар.

ДАВОМИ БОР

Abdurauf FITRAT
NAJOT YO’LI (RAHBARI NAJOT)

CHEKINISH

Banda to nafas olar ekanman, faryod urib tahsil usulimizdagi nuqsonlarni e’tiborli arboblar nazariga havola etaman, lekin, bilmadim, baxtimga qarshi hozirgacha birorta odam gapimga quloq solmadi. Buning ustiga, aytsam, ba’zi «haqiqatshunoslar» meni kofir hisobladilar, ba’zi soddadillar esa devona dedilar. Men bu bo’hton, yolg’on, bema’ni gaplarga parvo qilmayman, zero, bu xalq xizmati yo’lida qilayotgan harakatlarim madhu sano, hurmat-ehtirom, salla-chopon, davlatu boylik, e’tibor uchun emas. Balki mening maqsadim yagona bir narsaki, men uni dunyodagi barcha narsadan aziz va muqaddas deb bilaman. U narsa insoniyat oldida turgan vazifam, boshqacha ibora bilan aytganda, Alloh roziligidir. Men bularning hammasidan faryod chekib, kichigu kattani, yaxshi-yomonni o’zimga dushman qilib shu xoliq Allohni roziligini topishdan o’zgani orzu qilmayman, «sen so’zimga xoh ishon, xoh ishonma».

Lekin meni ma’yus va g’amgin qiladigan holat shuki, ilm toliblari, asli mening maqsadim — ularning hushyorligi; (ular) mendan nafratlanib, xafa bo’lib yuradilar. Chunonchi, yaqinda («Hind sayyohi» degan risolam nashr bo’lgandan so’ng) Buxoroning bir nechta mullavachchalari menga yuborgan maktublarida so’rabdilar: «Nega hamma ahli ilmni o’zingga dushman qilyapsan?» Bu savoldan men ta’sirlanib, hayron qoldim. Shu uchun munosib mavqe’ borligida, men ularga ahvollarini bayon qilishni xohlardim. Avvalo, shuni arz qilayki, mening o’zim bir kamtarin tolibi ilmman. Faqat ilm talabi borki, mulkimda bu g’arib mehnatlarimni ortiq baholamadim, ko’p ko’rmadim va o’zimni yana shu sarzaminga tashladim. Bas, meni ilmning va ulamolarning dushmani deb hisoblamoq katta xatodir. Ammo ilm toliblari mening birodalarim va hammaslaklarim. Men har kuni ular orasida yurib, ular bilan birga tahsil oldim. Bugun ham ularning tariqidan (yo’lidan) chetga chiqqanim yo’q, zero, ilm tahsili bilan mashg’ulman. Dunyoda birorta vijdon va iymon sohibi yo’qki, o’z birodar va hammaslaklariga besabab dushmanlik qilsa. Bu chekkan faryodlarim va ularga ravo ko’rgan bu malomatlarim hammasi do’stligimdandir.

Men ham ular kabi o’qidim, harakat qildim, oqibat tushundimki, bizning tahsil usulimizning hech foydasi yo’q, balki bora-bora o’z solik178larini katta falokatlarga duchor qilishi mumkin. Nochor o’zimni u holat girdobidan najot sohiliga oldim va hammaslaklarimning tahsili uchun bel bog’ladim. Shuning uchun, iztirob bilan aytamanki, ey aziz birodarlarim, siz tanlagan yo’lning boshi berkdir, qayting, toki sizni girdobi (bu yo’l) halok qilmasin! Axir insof va andisha lozimdir. Biz turkistonlilar 20 yil muddatida mashaqqat va mehnat qilib tahsil olamiz, u tahsilimiz arab tilida joriy qilinib, o’rgangan barcha ilmimiz diniydir. Shunday ekan, nega fiqhga doir bir mas’alani fiqh ilmini qo’llab yechadigan bir olim oramizdan chiqmaydi? Nega aqalli yuz kishini yig’ib hadisi sharifdan dars beradigan fozilimiz yo’q?

Nega ovro’pali olimlarning botil aqidalarini rad qilib, isbotlaydigan mutakallim (bir dono notiq)dan asar ham yo’q? Nega… Nega… Nega…?

Ba’zi soddadillar bu e’tirozlarimizni bejavob qoldirmaylik deb aytishlari mumkinki, «biz o’rganayotgan ilmlarning sabab va vositalari bor, inshoolloh, shu ilmlar tahsili tamom bo’lgandan so’ng, sen aytgan ilmlarni o’qishga kirishamiz, o’sha vaqtda agar xohlasak boshqalarga ham o’rgatamiz» deb. Lekin, bu javob shu qadar puch va bema’niki, hatto eshitishga ham loyiq emas. Bu javobni bergan azizlar juda sodda va beandishadirlar. Bizning oramizda ilm tahsilini tugatganiga qirq yil bo’lgan ulamolar bor-ku, bismilloh… maydon xoli… chiqishsin!.. Farmon berishsin, hadis tafsiri majlislarini tashkil qilsinlar, bizni ham dinan, ham axloqan, ham maishatan qoloq bo’lgan bechora millatimizga hidoyat yo’lini ko’rsatsinlar!

Ulamo hazrati Rasulning noyiblari hisoblanadi. Payg’ambarga noyib bo’lish katta salla o’rab, uyning to’rida o’tirishdan iborat emas. Hazrati Payg’ambar alayhissalom ham hukmdor, ham lashkarboshi, ham xatib, ham tabib, ham imom, ham muallim edilar. Zamonalarining tijorat qoidalaridan xabardor, ummatlariga hatto ziroat usullarini ham o’rgatardilar. Mening orzuim bizning ulamolarimiz hazrati Rasulning haqiqiy noyiblari bo’lib, millatning barcha mushkulotlariga chora topib bersinlar: tojirga tijorat qoidalarini, dehqonga ziroat yo’llarini o’rgatsinlar, axloqsizlarga axloqdan, hukmdorlarga siyosat ilmidan ta’lim bersinlar, bemorlarni tabobat qilsinlar, gumrohlarni hidoyatga boshlasinlar!

Mening faryodlarimga shular yagona sababdir. Lekin biror odamga hech bir vaj’siz dushmanlik qilmaganman, qilmayman ham.

XULOSA

Ilm o’rganish musulmonlarga shar’an va aqlan lozimdir. Anvoyi xil ilmlar ko’pdir va dunyoyu oxiratga foyda beradigan ilmlardan tahsil olmasak, ikki dunyo saodatiga erishishimiz mumkin emas. Biz foydali ilmlarning muhim qismini zikr qildik va (ularning) har birini o’rganish lozimligini dalillar bilan arz etdik. Hozir asl maqsadimizni — hikmat haqidagi bahsimizni boshlaymiz.

HIKMAT

Arz qilgan edikki, hikmat bu ilmiy quvvatning fazilati hisoblanadi. Tolib mazkur ilmlarni baholi qudrat egallab, aqaini kamolga yetkizsagina diniy va dunyoviy ishlarida haqni botildan, manfaatni zarardan farqlay oladigan bo’ladi. Ya’ni biror ilm yo e’tiqodga duch kelsa, uni aql tarozusida o’lchab, haq va foydali bo’lsa qabul qiladi, nohaq va zararli bo’lsa rad etadi. Hikmat ana shundadir. Har kim bu aqliy fazilatga ega bo’lsa, nafaqat o’zini, hatto boshqalarga ham turli qiyinchiliklarda najot yo’lini ko’rsatib, hidoyat yo’liga boshlaydi. Hazrati Parvardigor Qur’oni karimning «Baqara» surasida yuqori qo’ygan hikmati shudir: «Hikmat ne’mati bilan sarafroz bo’lgan ko’pdan-ko’p (kishilar) xayr-barakotga erishibdi»179.

Imom G’azzoliy va boshqa qadimgi ulamolar hikmatni ikki taraflama isbot qiladilar. Birinchi ifrot180 tarafi va tafrit181 tarafi. Hikmatning ifrot tarafi makru hiyla ishlatish va tafrit tarafi hikmatning nuqsonli bo’lishidirki, buni balohat deydilar. Men hikmatni bunday taqsimlashni qabul qilolmayman. Zero, modomiki, hikmat aql fazilati, aql fazilati esa ilm orqali paydo bo’lar ekan, bas, tahsili ilm chuqurlashgan sayin hikmat ham ko’payib, kamolot darajasiga ko’tarilaveradi.

Ma’lumki, ilmning nihoyasi yo’q. Hikmatning ham haddi va nihoyasi yo’q, demak, ifrot haqida gapirish ortiqcha. Binobarin, hikmatga xilof bo’lgan har qanday narsa, xoh makru hiyla, xoh jahlu nodonlikni kamina hikmatdagi nuqsonlar deb hisoblayman va bahsimga shunday qaror chiqardim. Shulardan tushuniladiki, aql fazilatining kamolidan, ya’ni hikmatdan mahrum bo’lganlar ikki qismga bo’linadilar: birinchi jamoa hikmat fazilatidan butunlay mahrum bo’lganlar, ularning sifatlari balohat182dir. Ikkinchi qism odamlarning hikmatida nuqson borki, buni «hab» deb ataymiz. Biz quyida axloqdagi shu xususiyatlarni hurmatli o’quvchilarga arz qilamiz.

BALOHAT

Ilm o’rganish vositasida aqliy quvvatlarini kamolga yetkazmaydigan va oqibatda aqliy fazilatdan mahrum qolgan jamoaga balohat so’zi qo’llaniladi. Yana shunday jamoa borki, hidoyat izlab harakat qiladilar, ya’ni bilmaganlarini ulamolardan so’rab-surishtiradilar, lekin asli haqiqatni bilishga mayllari yo’qdir. Bu so’nggi jamoa, ya’ni har ishning haqiqatini bilishga va nodonlikning zararini yo’qotishga harakatlari bo’lmaganlar insonlar doirasidan tashqaridadirlar, maxluqsifat, balki maxluqdan ham batgar va besharafdirlar.

«Biz jins va insdan ko’plarini jahannam uchun yaratganimiz muhaqqaqdir. Ularning dillari boru anglay olmaydilar, ko’zlaru boru ko’ra olmaydilar, quloqlari boru eshitmaydilar. Ular chorvalar kabidirlar, yo’q, ular (beaql, befahmlikda) chorvalardan ham battardirlar. Ana o’shalar g’aflatda qolgan kimsalardir», — deyilgan Qur’oni karimda183.

Dunyoda qaysi bir din o’z tobe’larini har bir narsaning haqiqatini bilishga qattiq amr etadi? Ey o’zingizga jahdu g’aflatni tunu kun hamroh qilib olgan musulmonlar! Qur’on hukmiga qarang! Keling, uddalay olsangiz, o’zingizni shu ilohiy kitobdan tashqari chiqaringchi. Lekin, hayhot! Avvalgi jamoa, ya’ni bilmaganlarini ulamolardan so’raydiganlardan ulamolarning javobini aqlu xirad mezonida o’lchab, keyin qabul qiladiganlar va ulamolar so’zlarini ko’r-ko’rona qabul qiluvchi taqlidchilar ham bor. Ammo bundan ham xalos bo’lish mumkin. Mening nazarimda, taqlidiy aqlning zarari jaholat zararidan qolishmaydi.

O’tgan boblarda kamoli ravshanliq bilan isbot qilgan edikki, inson tabiat hukmiga ko’ra taraqqiy etishga majbur. Taqlid kasalligiga giriftor bo’lganlar orqada qolib, oxiri nobud bo’ladilar. Xudovandi karim Qur’onda taqlid va taqlidchilarni mazammat qiladi: «Qachon ularga «Alloh nozil qilgan narsaga erishinglar» deyilsa, ular «Yo’q, bizlar ota-bobolarimizni nimaning ustida topgan bo’lsak (ana o’shanga) ergashurmiz» deyishadi. Agar shayton ularni o’t azobiga chaqirib turgan bo’lsa ham-a?!»184

Qozi Bayzoviy aytganki, «shu oyati karima bizni taqliddan ochiq-oydin man’ qiladi».

«Men odamman, har vaqt sizni biror-bir diniy ishga amr qilsam, qabul qiling, ammo sizni o’zimning ro’paramdan chiqqan biror ishga amr qilsam, bilingki, men ham odamman», — deb rivoyat keltiradi Muslim o’zining «Kitobi fazoilun nabi» (nomli asari)da185.

Hazrati muborak Nabi (s. a. v.) bu hadisi sharifda aytmoqchilarki: diniy xususdagi biror ish mendan sodir bo’lsa, qabul qiling, zero, men diniy amrlarni hazrati Robbil izzatdan ta’lim olaman, ammo boshqa bir narsa xususida gapirsam, uni muhokama qiling va aql tarozusida o’lchang, zero, men ham odamman, xato qilishim mumkin.

Payg’ambar alayhissalom o’zlari bizni taqliddan man’ qilganlaridan keyin, nega biz boshqalarga taqlid qila- miz?! Ammo ulamolar so’zini aql bilan tekshirib, haq bo’lsa qabul qilib, botil bo’lsa rad qilganlar. Shubha yo’qki, ular dunyo va oxiratda najot topadilar.

«Gaplarni tinglab, haqni qabul qilganlar, ular Alloh hidoyatga solganlardir, ular sohibi aqldirlar»186. Shu oyati karimadan dalolatki, aytilgan gaplarga quloq solib, keyin ularni aql mezonida o’lchab, maqbul bo’lsa qabul qilib, yomon bo’lsa rad qilganlar haqiqiy najot topguvchilardir.

HAB

Ilmda noqis kishilar aqliy quvvatlarini kamolotga yetkaza olmaydilar. Bu esa haqiqiy insoniy vazifalardan g’ofil qolishga olib keladi, egallagan ilmlarini ham loyiq ishlarga sarf qilolmaydilar. Bashariy fazilatlarni maxluqiy havaslar natijasi deb bilib, bir tarafdan, tasbeh o’girib, misvok ishlatadilar, yana bir tarafdan esa, pora olib, zulm qiladilar. Zohiran Allohga iymon keltiradilar-u, lekin Alloh hukmlariga itoat qilmaydilar. Oxiratning rohat va saodatini issiq uylari evaziga fido qiladilar. Agar ularga ertaga falonchi 20 tangangizni zo’rlab olmoqchi, yo mazax qilmoqchi desangiz, tuni bilan beqaror bo’lib, yulduz sanab chiqadilar.

Ammo, vatanimizni jaholat xarob qildi, g’aflat dinimizni zaif qildi, deb har qancha faryod ursangiz ham qilchalik g’am chekmaydilar. «Go’r yonsa ham qozon qaynasin» degan gap ularning xatti-harakatlari asosini tashkil qiladi. Gohida me’dalarini to’ydirish uchun minglab fosiqu fojirlarni qator qilib, jannatiy deb hukm chiqarib yuboradilar. Quloqlari orom olishi uchun ba’zan haqni gapirgan yuzlab komil musulmonlarni qo’l va gardanlarini bog’lab, do’zaxga ravona qiladilar. Shunda din hiylayu tazvir187 domida qoladi, avomni xuddi maxluqlar kabi o’z foydalari uchun ishlatadilar. Ba’zan salom bermay qolsang, g’azabga kelib, ba’zan bir luqma non bersang, shukronasi uchun maqtovingni keltiradilar. Har bir millatning orasida shu kabi odamlar paydo bo’lsa, misoli ombordagi paxtaga tushgan otashdek shu qavmning hayotini tamoman yondirib, kuydiradilar. Inson ixtiyorlarini shunaqa odamlar qo’liga topshirgan qavm ikki dunyo saodatini ko’rmaydi. Shuning uchun islom dini bizni bu jamoaga ergashishdan man’ qiladi: «Ey mo’minlar, o’sha donishmandlar, raqiblardan ko’pchiligi odamlarning mollarini nohaq (yo’l) bilan yeydilar va Allohning yo’lidan to’sadilar, oltin-kumushini bosib, uni Alloh yo’lida infoq-ehson qilmaydigan kimsalarga alamli azob «xushxabari»ni yetkazing!»188

Din uchun uch ofat bor:
1) fojir foqih189;
2) zulmkor hukmdor;
3) johil mujohid.

«Odamlarning eng yomoni yomon ulamolardir», — deyiladi «Al-jome’ as-sag’ir»da. Vaqtiki, ilm olib, uning vositasida balohat va habdek past martabadan xalos bo’lib, hikmatning baland cho’qqisiga erishsangiz, shu vaqt aqliy quvvatingiz komil bo’ladi va sizni ko’zlagan maqsadingiz, ya’ni ikki dunyo saodatiga hidoyat qiladi.

Juda yaxshi, endi faraz qilaylik, biz lozim bo’lgan ilmlarni o’qib, hikmat fazilatini qo’lga kiritdik, uning vositasida aqlimizni komil etdik, shu aqliy quvvatimiz bizni baxtiyor (qilib), ikki dunyo saodatiga yetkazadimi? Hargiz yetkazmaydi! Ikki dunyo saodatining yo’li shu qadar qo’rqinchli va xatarliki, hech bir quvvat (sizni) bu yo’ldan xatarsiz o’tkazolmaydi, bu yo’l tor va qorong’u, har qadamda minglab jahannamiy handaqlar mavjud. Xudo ko’rsatmasinu agar biror kishi shu handaqqa tushib ketsa, ikki dunyo saodatini xayoliga boshqa keltirmasa ham bo’ladi. Chunonchi, biz aytdikki, insonda aqliy quvvatdan boshqa yana ikki xil quvvat bor: biri shahvoniy, biri g’azab quvvati.

Agar aqliy quvvat sizga yo’lboshchi bo’lsa, hukman lozimki, bu ikki quvvat unga hamroh bo’lib, uning xizmatida bo’lib, amrlariga itoat qilishi kerak. Vaholanki, bu ikki quvvat (ya’ni, g’azab quvvati va shahvoniy quvvat) nihoyatda sarkash va xudbindirlar, har daqiqada necha bor zo’r berib o’zlarini aql farmonidan chiqarishga urinadilar. Agar, Xudo ko’rsatmasin, bir marta aql farmonidan chiqib, o’zlari uchun harakat qilsalar, sizni ikki dunyo saodati yo’lidagi mavjud handaqlarning biriga qulatishlari mumkin.

Shu joyda xotirangizga «modomiki, bu ikki quvvat bizga zarar keltirar ekan, ularning hamrohligi lozim emas» degan fikr keladi. Va, avvalo, shu ikki quvvatni mahv etaylik-chi, ya’ni tarki dunyo qilaylik, — deysiz. Arz qilamizki, bu ham mumkin emas, zero, bu ikki quvvatni o’ldirsangiz, aql sizga yo’lboshchilik qilishdan ojiz qoladi. Shuning uchun shu yerda aytsak, shariatimiz ham tarki dunyo qilishni harom qilganini ham esga olaman. Bas, bu ikki quvvatga butunlay beparvo bo’lib, ozod ham qo’ymang, shuningdek, o’ldirmang ham, balki mo»tadil chegarada ushlab turib, aqlingiz farmoniga tobe’ qiling.

Ajabo, bu ikki quvvatni tamoman mahv etgan yo erkin qo’ygan suratda nima zarar ko’rar ekanmiz? Mo»tadil chegarada ushlab turgan taqdirimizda ko’rgan foydamiz qanaqa bo’ladi? Keyingi bahslarda ana shu savollarga javob beramiz. Lekin, avval ushbu bahsimizga xulosa qilsak.

XULOSA

Hikmat aql kamolotining natijasidirki, ilm orqali hosil bo’ladi. Odamlar uning vositasida haqni botildan farqlaydilar. Balohat va hab — xudbinlik aqliy nuqsondan, ya’ni hikmatning yo’qligidan hosil bo’ladi.

Balohat nodonlik va taqliddan iborat, bularning ikkovi ham shar’an qabihdir.

Hab — olimona makrdan iborat, bu ham qabih va yomon amalki, shariat bizni bunga ergashishdan man’ qiladi.

Aqliy quvvatning tanho o’zi bizni ikki dunyo saodatiga boshlay olmaydi. Balki u g’azab quvvati va shahvoniy quvvatning hamrohligiga muhtojdir.

Ajablanarlisi shundaki, bu yo’lning xatari ana shu ikki quvvatning sarkashligidan zohir bo’ladi. Bu ikki quvvatni tamoman mahv qilish ham, unga nisbatan tamoman beparvo bo’lish ham zarar qiladi. Bas, bu ikkovini e’tidol190 chegarasidan chiqarmaslik zarur.

SHIJOAT

Yuqorida arz qilganimizdek, insonning aqliy kuch-qudratidan tashqari yana g’azab quvvati bo’lib, (uning) vazifasi zararlarini daf’ etishdir. Lekin ba’zan o’zining haqqiga tajovuz qilib, chegaradan shunchalik chiqib ketadiki, natijada manfaatimizni zoe qiladi. Bu holatni axloq tilida tahavvur191 deyiladi. Bu g’azab quvvati haddan oshishligining bir jihati bo’lib, ba’zan o’z vazifasini ado qilishda sustlik qiladi va zararni daf’ qilishga urunmaydi, bu holatni jubun, ya’ni qo’rqoqlik deydilar. Tahavvur va jubun axloqiy nuqson hisoblanadi, odamlarning ikki dunyo saodatidan qaytarib turadi.

Shu ikki qabih sifatlar o’rtasida bir holat mavjudki, mo»tadillik, muvozanat holati, agar g’azab quvvati shu holatda boqiy qolib, aqlga tobe’ bo’lsa, foydali xizmat qilishi mumkin. Shu holatni, g’azab quvvatining e’tidol haddini shijoat deydilar. Shijoatda to’rt bo’lim bor, har qaysi shijoat mavjud bo’lgach, ifrot va tafridning haddi hisoblanmish tahavvur va jubundan iboratki, u ham to’rt qismga ajraladi. Biz bu qism va bo’limlarni jadvalda tartib bilan ko’rsatyb, so’ng ularni alohida bahs mavzusiga kiritamiz:

KARAM

Albatta, ikromli o’quvchi-qorilarning xotiralaridan ko’tarilgandirki, biz shu choqqacha ikki matlabni takrorlab kelyapmiz, bundan keyin ham takrorlaymiz. Zero, nafaqat bu kitobning asosi, balki bashariyat hayotining asosi ham shu matlabdan iboratdir. Birinchi matlab shuki, Xudovand odamlarni ikki dunyo saodatiga erishishlari uchun yaratgan. Ikkinchi matlab esa, odamlar ham bu dunyo va oxirat saodatlariga yetishishlari uchun bir-birlarini qo’llab-quvvatlashga, madadga muhtojdirlar. Bas, ikki dunyo saodati orzusida yurgan har bir millat namoyandasi birbirlariga madad bersinlar, illo, busiz maqsadlariga erisha olmaydilar. O’z osoyishtaligini g’animat deb bilgan, birovning qo’liga qaramaydigan, millatiga muovanat196 va madad ko’rsatmaydigan odamlarnnng na qavmi, na o’zi ikki dunyo saodatiga erishadi.

Shu joyda qorilarning ba’zilari e’tiroz qilishlari mumkinki, «Turkistonimizda xalqqa madad ko’rsatmaydigan shayx va mullalar juda ko’pdir. Mabodo, mulkimizga o’t ketsa ham, shu o’tla o’z qozonlarini andisha qilmay qaynatib oladilar. Shularga qaramay, yana o’zlarini oxirat saodatiga loyiq, deb biladilar. Juda ko’p boylarimiz millatimizdan bo’lgan bechoralarning g’amini xotirlariga keltirmaydilar ham benavolarning nolai zorlarini musiqiy navolardan ko’ra yaxshiroq deb biladilar, shunga qaramay, bu dunyo saodatiga erishganlar.

Bas, ma’lum bo’ladiki, «sening gaplaring puch, bema’no». Ularga javobimiz shuki, na o’sha shayxu mullalar oxirat saodatiga erishadilar va na bu baquvvat boylar bu dunyo saodatiga erishganlar. Agar dalil kerak bo’lsa, dalil bor. Avvalo, millatning manfaati uchun harakat qilmagan odam oxirat saodatiga erisha olmaydi!

Buxoriy va Muslim «Kitob al-iymon»da yozganki: «Mening jonim qudratli qo’lida bo’lgan Zot nomi bilan qasam ichamanki, o’zi uchun do’st tutib, boshqa musulmon uchun shuni ravo ko’rmagan odam mo»min bo’lolmaydi».

Biz hech bir narsani o’zimiz uchun qilib, uning talabida yugursak, bas, boshqa musulmonlar uchun ham shunday yugurib, ularning ham har bir narsada talabini qondirishimiz kerak. Xullasi kalom, o’zimizning manfaatimiz uchun qanday harakat qilsak, millatimiz manfaati uchun ham shu tariqa harakat qilishimiz lozim. Har kim shunday qilolmas ekan, hazrati Payg’ambar qasam ichganidek, mo»min bo’lolmaydi. Binobarin, oxirat saodatidan mahrum bo’ladi.

Ikkinchidan, millatining manfaatini ko’zlamagan odam bu dunyo saodatiga ham yetishmaydi; siz aytgan boylarning birortasi bu dunyo saodatiga erishmagan. Bu muddaoning isbotini tafsil qilaman.

Avvalo, taassuf qilib aytamizki, mamlakatimizda boy yo’q. Ha, to’rt-besh nafar boy bo’lib, ular bir miqdor davlat va pulga egalar va biz g’aflat bosganlar nazarida ko’p bo’lib ko’rinadilar. Ammo Ovro’pa va Rusiya boylari nazarida ularning barchasining davlatlarini jamlasa ham bir bosh og’rig’iga sarf bo’lolmaydi. Shoyad «Oyina» majallasining to’rtinchi sonida o’qigan bo’lsangiz, Amerikadagi shaharlarning birida bir shirkat o’zining imorati uchun 25 million so’m ajratgan. Bizning mamlakatimizda nechta tojir bo’lsa ham ularning sarmoyalarini jamlasa o’n millionga yetmaydi. Shuning uchun biz aytishga majburmizki, mamlakatimizda zamona xohishiga muvofiq davlati bo’lgan kishi yo’q. Lekin shu ikki-uch nafar nomlarini boy deyayotganlarimizning bizdan ko’ra ko’proq dabdabalari bor: mas’alan, otga minib, suvora jilva qilib ko’zni qamashtiradilar, turli taomlar yeb, rango-rang kiyimlar kiyadilar. Ularning hech birini dunyo saodatiga yetgan, deb aytib bo’lmaydi. Zero, ular bu dabdabalarini o’z shaharlarida qiladilar. Ammo shaharlaridan chiqib otash aravaga o’tirsalar, hech e’tiborlari qolmaydi. Illat shundaki, millatlarning umumiy hay’atining e’tibori ularda yo’q, millatining e’tibor va sharafi bo’lmagan kishining u qanchalik sharifu boy bo’lsa ham e’tibori bo’lmaydi! Masalan, Buxoro boylarini nazarda tutib tadqiq qiling. Ular har yili bir marta yarmarkaga boradilar. Kogondan chiqqanlaridan so’ng liboslarini almashtirib, salla-chopon o’rniga kamzul va shlyapa kiyib oladilar. Siz gumon qilayotgan bo’lsangiz kerak, bular havaslari kelib ovro’pacha kiyinib oladilar deb. Bunday emas, balki bechoralar majburan libos almashtiradilar, chunki agar Buxoro libosida safar qilsalar, boshqa millatlar ularni masxara qilib, odam o’rnida ko’rishmaydi. Sabab? Chunki sallayu chopon biz turkistonlilarning alomati bo’lib, jahon xalqlari orasida millatimizning e’tibori yo’qligini ko’rsatadi. Shundan bizni har qaerda ko’rgan begonalar masxara va istehzo qiladilar. Bechora savdogarlarimiz shuning uchun liboslarini almashtirib, yarmarkada yuradilar, u yerda Ovro’pa savdogarlaridan ko’rgan muomalalari yo iztehzoli kulgi, yo hiylakorona xushomadgo’ylik bo’ladi! Nega boshqalar ularni masxaralab iztehzo qiladilar? Chunki o’zlarining gunohlari bo’lmasa-da, millatlari taraqqiy etmagan, qavmlarining sharaf va e’tibori yo’q. Binobarin, ularning sharaf va e’tiboridan ham foyda yo’q. Bas, ma’lum bo’ladiki, mamlakatimizdagi hech qaysi boy bu dunyo saodatiga erishmaydi, zero bu dunyo saodati bir xona burchagida o’tirib istirohat qilish emas. Bu saodatga dunyo go’shasida nafaqat shaxsi, balki nomi e’tiborli va sharafli bo’lgan kishi muyassardir.

Bizning savdogarlarimiz bunday saodatga qachon erishadilar? Bizning millatimiz jahon xalqlari orasida hurmatu e’tiborga sazovor bo’lsagina, baxtga erishishlari mumkin. Bundan olti oy muqaddam Istanbulga No Kamo nomli yosh yapon sayyohi kelgan edi. U shayton aravasi (velosiped)da uch yil davomida olam kezib, Chin, Hind, Eron, Arabistonlarni aylanib chiqib, bu yerga kelganini va bundan keyin shu ikki charxli aravasida Farangistonga safar qilish fikri borligini eshitdim. Shu yigit bilan uchrashishni xohladim. Bir do’stim orqali xonasiga borib, u bilan muloqotda bo’ldim. 26 yoshlardagi bir yigit kursida o’tirib xat yozardi. Yo’ldoshi, ya’ni yapon davlatini kafolati bo’lgan bayroqcha ilingan shaytonaravasi ham ro’parasida turardi. Bizni ehtirom bilan kutib oldi, o’tirdik, uch yil muddatda islomiy mamlakatlarda ko’rgan ajoyibotlarini bizga so’zlab berdi. Suhbat asnosida dilim tang bo’lib so’radim: — Birodar, bepul, yolg’iz, beaslaha bu ikki charxli aravang bilan Arabistonning jonni kuydiruvchi cho’llaridan qanday o’tding? Faraz qildikki, o’zingga taom topib yeb, yotar joy ham topding, lekin chumchuqni ham sog’ qo’ymaydigan sahroyi arab changalidan qanday xalos topding?

Yapon yigiti menga qarab kuldi-da, qo’lini ko’tarib Yapon davlatining bayrog’ini ko’rsatib dedi: — Shu bayroq meni siz aytayotgan xavf-xatardan, mushkulotlardan muhofaza qildi! Bu kuchli javobdan titrab ketdim, bir lahza sukut saqladim, lekin bu qat’iy mag’lubiyat og’ir botdi, qalbimda bir intiqom tuyib, yigitni gapning zo’ri bilan mag’lub qilish maqsadida dedim: — Birodar, ahdi islom tab’an mehmondo’st va musofirparvar, shuning uchun seni hurmat qilganlar, lekin sen Farangistonga sayohat qilmoqchisan, u yerda sening holing mushkul bo’ladi, zero, ovro’palilar hech bir musofirning holiga qarashmaydi.

Lekin No Kamo xotirjamligini buzmay dedi: — Bizning millatimiz o’zining buyukligi va sharafini butun zaminga taratgandir, uning biror-bir vakili dunyoning hech bir nuqtasida mushkulotga duchor bo’lmaydi. Men shunday qavm orasida ham bo’ldimki, yapon millatidan boshqa narsaning nomini bilmaydilar. Keyin men borgan ba’zi mamlakatlarda odamlar bizni iftixor bilan tilga olib maktabda o’z bolalariga dars beradilar. Albatta, ular meni arablardan ham ko’proq ehtirom qiladilar. Mana shuni dunyoning sharafu saodati desa bo’ladi!
Hozir yana maqsadimizga qaytsak. Ha, odamlar ikki dunyo saodatiga erishish uchun bir-birlarini qo’llab-quvvatlashlariga muhtojlar. Lekin insonning tabiatida shaxsiy manfaatini ustun qo’yish mavjud bo’lib, boshqalarga madad berishni unutib qo’yadi, har kim o’z istirohatini o’ylab, karam, juvonmardlik odamlar orasidan ko’tariladi. Buning chorasi nima? Nima qilish kerakki, odamlar juvonmardlik yo’lidan chetga chiqmasinlar? Islom dini buning yaxshi chorasini topib, karam va juvonmardlikni muhim mavqega ko’tarib, karam va juvonmardlarga mukofotlar va’da qiladi: «Albatta, Xudovand karimdir, karimu saxiylarni do’st tutadi va oliy axloqlardan xushnud bo’ladi, pastfitrat odatlarni makruh hisoblaydi», — deb yozilgan «Al-jome’ as-sag’ir»da.

(Shu asarda yana) «Yaxshi ko’rgan narsalaringizning bir qismini boshqalar uchun sarf qilmas ekansiz, ikki dunyo saodatiga erishmaysiz. Bir-birlaringizning muovanati yo’lida sarflangan har bir narsani Xudo biladi (ya’ni mukofotini beradi)» (deb yozilgan).

Ma’lumki, hamma ham boy, davlatmand emas, ba’zilar puldor, ba’zilar olim, yana birlari shogird, birlari xatiblar. Shu kasblarning hech biriga ega bo’lmagan jamoa ham bor. Shubha yo’qki, bularning har biri o’zida bor narsani sevadi. Masalan, boy odam pulni, olim ilmini, shoir she’rini, xatib va’z aytishni… va bularga ega bo’lmagan odam o’z jonu tanini aziz deb biladi. Yuqoridagi oyati karima buyuradiki, ularning har biri nimani o’ziga do’st tutsa, shuni boshqalardan ayamasligi lozim. Lekin bu vazifa ko’proq davlatmand, boy odamlarga tegishlidir, chunki insoniyat olamiga boshqa narsa bilan emas, pul bilan xizmat ko’rsatish mumkin. Bu shuki, islom dini boylarimizni ehsonu sadaqa qilishga amr etadi, hatto sadaqaning bir turi bo’lgan zakotni bo’ynimizga farz qilib qo’ygan. Zakot farzdir, berish kerak, ehsonu saxovat ham ilohiy amrdir, uni ham qilish kerak: «Alloh yo’lida mollarini infoq-ehson qiladigan kishilar misoli xuddi har bir boshog’ida yuztadan doni bo’lgan yettita boshoqni undirib chiqargan bir dona donga o’xshaydi (ya’ni qilingan bir yaxshilik yetti yuz barobar bo’lib qaytishiga ishora qilinmoqda)»197.

Shu xususda, ya’ni xayru karam sohiblarining oxiratda oliy darajalarga erishishliklariga shak-shubha yo’q, lekin bilingki, bu jamoa qilgan ehsonlari evaziga yuz barobar ziyod mukofot olurlar va bu dunyo mukofoti faqat musulmonlar uchungina emas.

Dinidan qat’i nazar har kim millatining saodati uchun molidan sarf qilsa, uning mukofotini bu dunyoda ko’radi. Butun dunyo shu muddaoning guvohidir, shu axloqiy qoidaning azimat va buyuklik darajasini o’z ko’zingiz bilan ko’rishni istasangiz, turing, yo’l uzoq emas, Rusiya davlatiga sayohatga chiqing, rus millatining rohat va osoyishini ta’minlaganini tomosha qilib, ibrat oling.

Agar sizlar Allohga qarzi hasana bersangizlar (ya’ni, uning miskin-bechora bandalariga infoq-ehson qilsangizlar) u zot sizlarga bir necha barobar qilib qaytarur va sizlarni (ng gunohlaringizni) mag’firat qilur. Alloh o’ta shukur qilguvchi (ya’ni, ozgina yaxshi amal uchun ko’p mukofot ato etguvchi) va halimdir!»198 «Allohga qarzi hasana (ixtiyoriy qarz) beradigan kim borki, (Alloh) unga bir necha barobar qilib qaytarsa…»199 Ushbu oyati karimaning ikki muhim jihati mavjudki, ularning har biri karimlarning baland martabalariga va javonmardlarning saxovatiga guvohdir.

Avvalan, Allohi karim o’zining bu amrini so’roq tarzida berib «Man zallaziy?» ya’ni «qarz beradi» farmoni o’rniga, «Kim qarz beradi?» deyapti. Qur’oni karim mutolaasi bilan mashg’ul bo’lganlar yaxshi biladilarki, shu savol tarzidagi «man zallaziy» jumlasi yuksak maqomlardan bo’lib, muhim amrlar xususida ishlatiladi. Chunonchi, farmon beradiki, «man zallaziy ya’simakum minalloh», ya’ni «Kim sizni Allohning qahridan xalos qiladi?» «Man zallazi yafshu andahuillo biiznihi», ya’ni «kim sizni Allohning iznisiz shafoat kiladi?» Ko’rilgan oyatda karamu saxovatning ulug’ligi darajasi ko’rsatilib, «man zallaziy» ishlatilgan.

Ikkinchidan, Hazrati taolo «qavmingiz saodati yo’lida molingizni sarflang» amri o’rniga, «menga qarz bering» demoqda, ya’ni bu shuki, karamu saxovat yuksak martabadir va karampesha, saxovatpeshalar, albatta, o’z mukofotlarini ko’radilar. Binobarin, Alloh ularning sadaqalarini o’ziga berilgan qarz deb hisoblamoqda.

Diqqat qiling-a, bu ilohiy marhamat va inoyat maxsus boy va davlatmandlar uchundir, agar faqir va miskin kishilar butun umr ibodat qilib yo dunyoi jahon ilm olib o’tsalar ham bu sharafu saodatga erisholmaydilar!

Bu borada Qur’oni karimda nihoyatda ko’p oyatlar kelgan, biz shular bilan kifoyalanamiz-da, Payg’ambarimizning ikki-uch tabarruk sahih hadislarini zikr qilamiz… Imom Buxoriy «Kitobul-ilm»ida «Kishilarning martabasiga rashk qilmaslik kerak, faqat ikki xil martaba bundan mustasno. Avvalo, Alloh mol ato etib, o’sha molni Alloh rizoligi yo’lida sarf etgan kishining martabasi, so’ng Alloh foydali ilm berib, u shu ilm asosida xalq orasida hukm qilib, odamlarga ta’lim beradigan kishining martabasi» degan.

Imom Muslim «Kitobul vasiyat»ida «Odam vafot etsa, unga qilgan uch amalining savobi yetib turadi: avvalo, sadaqai joriyasi (kunda qiladigan xayru ehsoni)ning savobi; foydali ilmining savobi va uni duo qiluvchi solih farzandining savobi» degan hadisni keltirgan.

Ikromli o’quvchilarimiz shu hadislarga diqqat qilgan bo’lsalar, ikki hadis ham saxiy va karampesha boylarning zikri olimlarning zikridan ham oldin kelgan, bu ham ularning ulug’ligining alomatidir. Ha, karampesha boylar ulug’dirlar, ularning martabalari boshqa odamlarning martabalaridan yuqoriroqdir, zero, millatning hayoti, uning intizomi ularning himmatlariga bog’liq. Agar bizning boylarimiz ham shu ilohiy amrlarga amal qilib, shunday sharafu saodatga o’zlarini xaridor qilsalar, shu kundan boshlab vatanimiz obodlik yo’liga, millatimiz saodatu osoyish tomon qadam qo’ygan bo’lar edi.

Albatta, bu gapga ba’zi odamlar e’tiroz bildirib: «Mamlakatimizda har doim xayradaqalar qilinadi. Odamlarimiz tez-tez Alloh yo’liga ancha pul sarflaydilar. Bas, nega biz taraqqiy etmaymiz?» — deyishlari mumkin. Javob beramanki, avvalo, «odamlarimiz ancha pul sarflaydilar» degan gap noto’g’ri, chunki bizning zamonamizda falonchi gadoyga yo falonchi xojai nazrxo’rga berilgan besh yoki yetti tanga «ancha pul» emas. Boshqa xalqlarning sohibdavlatlari bu yo’lda millionlab pul sarflaydilar. Bizning odamlarimiz esa o’sha sarflagan besh-yetti tangalarini ham munosib yo’llarga sarf qilmaydilar. Masalan, bir kishi yetti tangasini falon mozorga berib yuboradi, u pul esa biron bir g’ayrimustahiq200 xojaning cho’ntagiga tushadi yoki falon bir kishi o’n bir tangasini falon bir xonaqohga beradiyu u pullar ikki-uch nafar odamning oshqozonini to’ldiradi. Falon bir nazrxo’r, yo falon bir jahriyning… me’dasiga ketgan bir necha tanga, albatta, millatning mulkiga foyda keltirmaydi. Boz ustiga, bizning joylarda qilinayotgan bu xudoyilar ikki jihatdan shar’an haromdir. Avvalo, nazr berishning o’zi nojoyiz. Chunki «Nazrni istamang, zero, nazr qadarni (ya’ni Allohning qonunini) va taqdiringizni o’zgartirmaydi», deb yozilgan Muslimning «Kitobun-nazr»ida. Undan keyin hech bir nazrxo’r muhtoj emas, muhtoj bo’lmaganga sadaqa berish isrof hisoblanadi.

Aytishingiz mumkinki, «lekin biz gadoylarga sadaqa beramiz, ular esa muhtoj-ku» deb. Javobim shuki, islom uzrsiz, sababsiz gadoylik qilishni harom qilgan, uzri bo’lmagan gadoylarga pul berishni man’ qilgan. Biz mazkur risolamizda shu jihatni uzundan-uzoq isbotladik. Binobarin, bu joyda zikr qilishni lozim ko’rmadik, inshoolloh, gadoylik mas’alasini ham maxsus bir faslda mutolaa qilursiz.

Shunday qilib ma’lum bo’ldiki, bizning boylarimiz qur’oniy amrlar bo’yicha xayru saxovat qilmas ekanlar, demak, ularning xayrlari vatanimizga foyda keltirmaydi. Faraz qilaylikki, hamma boylarimiz insofga kelib, ilohiy farmonlarga binoan xayru ehson qildilar. Bas, qanday qilinsa, bu xayr-ehsonlardan vatanu millatimizga foyda keladi? Hozir shu bahsga navbat keldi.
Arz qilganimdek, karamu saxovat odamlarning saodati yo’lida sarflangan mollardan iborat. Boshqacha ibora bilan aytsak, karamu saxovat millatga madaddir. Bas, millatning ehtiyojlarini tadqiq nazaridan o’tkazsak, ma’lum bo’ladiki, hech bir millatning ehtiyojlari bir xil emas, bir millatning turli xil ehtiyoji bo’ladi: ilmiy ehtiyoj, dehqonchilikka ehtiyoj, tijoratga ehtiyoj, diniy ehtiyoj va boshqalar. Inchunin, millatimiz ham har xil ishlarda bir narsaga bir jihatdan emas, balki turli jihatlardan muhtojdir. Masalan, ba’zilar ekishga muhtojlar, ya’ni o’zlari dehqonlar-u, lekin ekinga yerlari yo’q, yo yerlari bo’lsa ham, ekishga asbob-vositalari yo’q, ekin ekadilar, lekin ekkanlaridan o’zlari bahra olmaydilar. Shuning uchun ham ularning bir qismi qo’llarini ishga urmay yo gadoylik, yo o’g’rilik qiladilarki, bu ishlar millatlarini behuzur, hukumatlarini bee’tibor, mamlakatlarini xarob qiladi… Ilmga muhtoj jamoa esa iste’dodlari bo’laturib, kitoblari yo’q, kitoblari bo’lsa ham, istiqomat qiladigan joylari yo’q, turadigan joylari bo’lsa ham, ro’zg’orga xarajatlari yo’q yoki bularning hammasiga ega bo’lsalar ham ilm tahsil qiladilar, ammo bu tahsildan foyda olmaydilar. Shu sababdan bir qism jamoamizning umrlari zoe ketib, olamning intizomi bo’lgan ilm o’rtamizdan ko’tariladi. Alo hazal qiyos201.

Shu ehtiyojlarning har biri bir mulkni xarob, millatni esa bee’tibor qilishga yetarlidir. Bas, karam va saxovat arboblaridan lozimki, shu ehtiyojlarni daf’ qilsinlar, ya’ni millatning har bir vakili shariat hukmi asosida, yuqorida tarjima qilingan oyat kabi, «hatto tanaffaqu mimo tuhibbun»202 fatvosiga ko’ra boylar pullari bilan, olimlar ta’lim bilan, shoirlar she’rlari bilan, xatiblar va’zu nasihat qilib bir-birlariga ko’mak berib, uning soyasida mazkur ehtiyojlarni yo’qotib, millatlarini saodat yo’liga boshlasinlar. Shunga e’tiboran Qur’oni karimda oyatlar mavjud. Imom Buxoriy «Kitobul-mazolim»ida «Hamma ahli iymon bir-birlariga madadkorlar» deb yozgan.

Imom Muslim esa «Kitobul-bar»ida «Mo»minlar bir xonaning devorlariga o’xshaydilar va bir-birlarining yordamlari soyasida ustivor bo’ladilar», — degan.

Ammo shuni ham bilish kerakki, bir odam aksar ishlarni tugatishda ojizlik qiladi. Mashhur misolda aytilganidek, «bir qo’ldan sado chiqmaydi». Shunga binoan faraz qilaylik, millatimizning har bir shaxsi karamu saxovat ko’rsatib, har kim o’zicha, bir-birlari bilan kengashmay yordam ko’rsatmoqchi bo’lsalar, bularning karamu saxovatlaridan yaxshi natija chiqishi amri maholdir. Masalan, tasavvur qiling, siz o’zingiz tanho xalq xizmatini bo’yningizga oldingiz, bilasizki, xalq ekish-terishga muhtoj. Fikr qilasizki, agar falon bir dehqonga bir miqdor pul bersangiz, mamlakatning dehqonchiligiga foyda yetadi. So’ng bir dehqonni olib kelib pul berasiz va shu pulni olib dehqonchilikning kamu ko’stiga ishlatib, ekishga mashg’ul bo’l, deysiz. Lekin, avvalo, siz shu dehqonning yordamingizga muhtoj ekanligini qaerdan bilasiz? Ikkinchidan, shu kishining pulingizni olib oz vaqt o’tgach, yeb ketishi yo nobud qilishi mumkin emasmi? Har ikki taqdirda ham sizning bu ehsoningizdan millat foyda ko’rmaydi.

Agar shu mas’alani tarbiyaga muhtoj bo’lganlarga tatbiq qilsak ham ehsoningizni nobud bo’lishi zohiran ma’lum bo’ladi. Masalan, mamlakatimizda tarbiyaga muhtoj go’daklarning ko’pligini bilasiz. Ular tarbiya olmasalar ham dinga, ham vatanga zarar yetkazadilar. Siz shu yo’l bilan dinga va millatga foyda keltiray, deb azm qilasiz. Lekin qanday qilib yordam berasiz? Agar bu bolalarning har biriga bir qancha miqdordan pul bersangiz, uni nobud qiladilar, axloqlari esa battar bo’ladi. Bir qanchasini uyingizga olib kelib boqib tarbiyalasangiz, umringizdan bezdirib yuboradilar. Ularni olib kelsangiz, qanday qilib ta’lim va tarbiya berasiz? Shubha yo’qki, bu ishlarning barchasini o’zingiz qilolmay, yana xayru ehsoningiz zoe’ ketadi, foydasini ko’rmaysiz. Bu shunga dalolatki, bir mulkning yagona shaxsi har qancha davlatmandu olim bo’lmasin, har qancha saxovat ko’rsatmasin, bir o’zi bu ijtimoiy yechimlarni hal etish uddasidan chiqolmaydi!

Bas, chora nimada? Chora shundaki, millatning karim va saxovatpeshalari vatanga bermoqchi bo’lgan yordamlarini bir-birlari bilan kengashmay turib berolmaydilar.

Shu tariqa himmat sohiblari guruh-guruh ittifoqlar tuzib, turli xil jamiyatlar tashkil qiladilar, har bir jamiyat millatning bir nav’ ehtiyojini e’tibor nazariga olib, shuning uchun harakat qiladi. Masalan, ilm nashri jamiyati, yetimlarni himoya qiluvchi jamiyat, dehqonchilikni isloh qilish jamiyati, tijoratni rivojlantirish jamiyati, muhtojlarga yordam ko’rsatish jamiyati va boshqalar. Shunday jamiyatlarning birini tashkil qilish vaqtida, avvalo, uning xatti-harakati va vazifalarini kengash qaroridan o’tkazib, bu xususda qonun qabul qilib, u jamiyatning maslak va maqsadlari e’lon qilinadi. Masalan, shu tariqa mamlakatning dehqonchilikka ehtiyoji bo’yicha jamiyat ta’sis qildik, nomini «ziroatchilik islohi» deb atadik, maqsadini belgiladik. Bu maqsadlarni amalga oshirish uchun harakat qilamiz. Jumladan, ziroatchilik maktablarini ochish, turli mamlakatlardan ekish-terish mashinalarini keltirib, dehqonlarga tarqatib berish, hozirgi zamon ekish usullaridan ularga ta’lim berish bizning vazifalarimizga kiradi. Shu tariqa e’lon qilingach, jamiyat barpo bo’lgach, bir quti, ya’ni xazina tayyorlaymiz. Unga yordam berishni xohlagan har bir kishi pul tashlaydi. Jamiyatning jamg’armasi yetarli miqdorga yetgach, u ishini boshlab yuboradi. Yetimlarni himoya qilish va tijorat taraqqiy qilishi jamiyatlari ham shu yo’sinda qaror topadi. Shu zayl millat xayru saxovati muntazam bir shaklga kirib vatanning dardlariga malham bo’ladi. Islom dini bizni shu tariqa harakat qilishga amr qiladi: «Ilohiy amrlarni qabul qilgan odamlarga Allohning rahmati cheksizdir. Ular namoz o’qiydilar, har bir ishni kengashib qiladilar va biz bergan rizqimizdan xayru ehson qiladilar»203.

Hazrati Xudovandi karim shu oyatda bizni kengashib ish qilishga va xayru ehson qilishga buyuradi. Bas, agar biz beradigan xayru ehsonimiz xususida ham kengashsak, albatta, ulkan ajrga ega bo’lamiz…

«To’rt kishi uch kishidan, uch kishi ikki kishidan, ikki kishi bir kishidan yaxshiroqdir. Bas, siz har bir ishingizni jamoat bo’lib ijro etingiz, zero Alloh mening ummatimni savob ishning boshida jamlaydi», — deyilgan «Al-jome’ as-sag’ir»da. Shu kitobning boshqa joyida «Alloh jamoatga nigohbondir», — deyilgan. Men aminmanki, agar oramizda saxovat va karam arboblari ko’paysa, ehsonlarini shu aytilgan tarzda ado etsalar, millatimizni jahlu g’aflat girdobidan chiqarib, ham bizni, ham o’zlarini ikki dunyo saodatiga yetkazadilar. Aks holda, faqat oxiratda emas, balki bu dunyoda ham olam qavmlarining eng xoru zor va e’tiborsizi biz bo’lamiz.

«Agar hokimingiz yaxshi amalli va boylaringiz saxovatpesha bo’lib, ishlaringizni mashvarat qilib bajarsangiz, ul vaqt siz uchun yer ostidan ko’ra yer usti yaxshiroq bo’ladi, ya’ni yashash, hayot kechirish haqqiga molik bo’lasizlar. Agarchi, hokimingiz badkirdoru boylaringiz baxil bo’lsalar, ishlaringizni xotinlar bilan kengashib qilsanglar (ya’ni o’rtalaringizdan mashvarat yo’qolsa), ul vaqt siz uchun yer ustidan tuproqning tagi afzaldir, ya’ni yashash haqqiga sohib bo’lolmaysiz, xor va bee’tibor bo’lasiz», — deb yozilgan «Al-jome’ as-sag’ir»da.

Shu bilan ushbu mavzuda yozganlarim kifoya, bundan ortig’ini yozishga na menda va uni o’qishga na sizda toqat bor. Alloh barchamizga haqni ko’ruvchi ko’z va haqiqatni eshitguvchi quloq ato qilsin!

ISROFGARCHILIK

Ma’lum bo’ldiki, karam Allohning yo’lida mol sarflashdir. Bu axloqiy fazilatdan mahrum bo’lganlar ikki toifa kishilaridir. Birinchi jamoa, umuman, mol sarflashga rozi bo’lmaydilar, ular nafaqat millatlariga, balki xeshu aqrabo, hatto xotin, bolalariga ham foyda keltirmaydilar, oiladagilari doimo och, muhtoj yuradilar. Bu axloqiy kasallik — baxillik, unga mubtalo bo’lgan kishi baxil deb ataladi. Ikkinchi guruh mollarini Alloh yo’liga emas, faqat nafsoniy havaslarining yo’liga sarf qiladilar, undaylar isrofgarlar deyiladi. Endi biz ana shu isrof haqida bir oz suhbatlashsak. Bilasizlarki, sarvat, ya’ni molu mulk inson hayotida katta ahamiyatga va
e’tiborga ega, bizning zamonamizda bir shaxsning tirikligi, mulkning boqiyligi, millatning saodati ana shu sarvatning mavjudligi bilan bog’langan. Odam bir kunlik umrini ham pulsiz o’tkazishi maholdir. Go’dak ona qornidan chiqqach, uning beshigi va boshqa narsalarga pul kerak bo’ladi. Sal katta bo’lsa, ovqat yeydi — pul kerak, maktabga chiqadi — pul kerak. Balog’atga yetgach, xotin oladi, uy-joy qiladi, bular ham pulsiz bo’lmaydi. Umri oxiriga yetgach, unda ham tobutu kafan, lahadiga ham yana pul kerak bo’ladi. Xulosa shuki, har birimiz tavalludimizdan to lahadga tushgunimizgacha pulga muhtojmiz. Faqat bu dunyoviy ishlarimizdagina emas, balki diniy hayotimizda ham pulga muhtojligimiz kamaymaydi. Ibodat tarzini qaerdan o’rganamiz? Maktabdan. Maktabda o’qish uchun esa pul kerak. Namozni qaerda o’qiymiz? Masjidla. Masjid qurishga ham pul kerak. Hajga borsak pul darkor. Zakotgachi, ungayam pul darkor. Bularni qo’yib turaylik-a, bugun yer yuzida uch yuz ellik million musulmon bor, agar ular yashashlari uchun pul topmasalar bir haftada ochlikdan o’lib, dunyoda musulmonlardan asar ham qolmaydi.

Yoki faraz qiling, butun olam musulmonlari faqiru miskin yursalar, begonalar bizning dinimizni gadoylar dini deb mazax qilib tahqirlagan bo’lar edilar. Shuning uchun aytish mumkinki, pulsizlik nafaqat dunyoviy ishlarimizda zarar keltiradi, balki diniy vazifalarni bajarishga ham xalal beradi. Bas, pulini bilib turib nobud qilgan odam o’zini o’zi qatl qilgan odamga o’xshaydi. Saxovatpeshalar millat uchun pul-mollarini sarflab, bir necha barobar ziyod mukofot olurlar. Boshqachasiga aytgan- da, o’sha xayru saxovatdan yana pulu mol qaytar. Lekin isrofgarlar cho’ntagidan chiqadigan har mablag’ yana qaytib keladimi? Bu shunga olib keladiki, oz vaqt o’tmay isrofgarlar ishdan chiqib, miskin gadoga aylanadilar. Vakillari isrof kasalligiga yo’liqqan millat, shubha yo’qki, nobud bo’ladi. Agar olam tarixiga nazar solsangiz, dunyodagi qavmlarning nobud bo’lish sabablaridan biri shu isrofgarchilikdir.

Bizni ikki dunyo saodatiga chaqiruvchi ahmadiya nuri shariati isrofni qat`iyan man’ qilgan: «(Ey Muhammad), qavm-qarindoshga, miskin va yo’lovchiga (xayru ehson qilish bilan) haqlarini ado eting va isrofgarchilikka yo’l qo’ymang. Chunki isrof qilguvchilar shaytonlarning do’stlari bo’lgan kimsalardir. Shayton esa Parvardigoriga butunlay kofir bo’lgandir… (Baxillik bilan) qo’lingizni bo’yningizga bog’lab ham olmang. Isrofgarchilik qilish bilan uni butunlay yozib ham yubormang. Aks holda, malomat va nafratda qolursiz»204. Bu oyati karima bizni isrofdan man’ etib, uning zararini tushuntiradiki, agar isrof qilsang, andak vaqt o’tmay pullaring tamom bo’lib, xalq orasida malomatta qolib badnom bo’lasan, qo’lingdan ketgan pullaring uchun hasrat chekasan, lekin u vaqt pushaymondan foyda bo’lmaydi. Qur’oni karimda «valo tasarrifu» (isrof qilmang) va «innahu lo yuhibbul-musrifin» (haqiqatda isrofgarlarni U sevmaydi) qabilidagi oyatlar anchaginadir, ular bizni isrofdan man’ qiladi. Ne qilaylikki, biz bechoralar shu gunohi azimga ham giriftormiz, ajablanarlisi shundaki, ba’zi bir Xudodan qo’rquvchi kishilarimiz tahorat vaqtida gunoh bo’ladi deb, suvni kam ishlatadilar-u, ammo ramazon kechasi iftor uchun ikki-uchta odamga savob deb yuzlab tanga sarflaydilar! Bilmaydilarki, bu tariqa ziyofatlarning isrofi tahoratdagi suv isrofidan ming barobar ortiq. Va, alhosil, bu kabi holat millatimiz orasida kamol topib yuribdi va odamlarimiz har bir ishda turli jihatlardan isrof qiladilar. Eng katta isrofgarchilikning biri bizning to’ylarimizdir. Shu o’rinda bu haqda aytib o’tishni munosib ko’rdik.

Odamlar ikki dunyo saodatiga yetishishlari uchun xalq qilinganlar, taraqqiy topib olg’a bosishlari uchun doim izlanib harakat qilishlari lozim, lekin doimiy harakatdan odam dilgir bo’ladi va ba’zan istirohat va dam olishi ham kerakdir. Har bir millat rohat qilib dam olishi uchun bir vaqt tayinlaydi. Shu vaqtda ishdan bo’shab, osoyish topadi. Odamlar bir-birlarining yordamlariga muhtoj bo’lganlari uchun oralarida do’stlik, muhabbat ham bo’ladi. Shu jihatdan gohi-gohida ishdan bo’shab, bir-birlarinikiga bordi-keldi qilib do’stliklarini izhor etishlari lozim.

Bayram va to’y shu jihatdan paydo bo’lgandir. Bayram va to’ylar har bir millatda mavjud deb, ularni odamlarning o’zi ixtiro qilgan. Ularni to’y va bayramlardan qaytarish mumkin emas, chunki ularning ham o’ziga yarasha foydasi bor. Xususan, to’ylar aqlu himmatga muvofiq o’tsa, ko’p foyda keltiradi. Avvalo, bir necha kishi bir joyda jam’ bo’lib, taom yeb, suhbat quradilar, bu bilan ularning aloqalari mustahkamlashadi. Ikkinchidan, bu jamoa mamlakat ahvoli va millat ehtiyojidan bahsu muzokara yuritadilar. Uchinchidan, ancha-muncha faqiru miskinlar to’y dasturxonidan bahramand bo’ladilar. Shu hikmatlarni nazarga olib, islom dini to’ylarni man’ qilmagan. Lekin, islom ahli bu xayrli amrni suiste’mol qilmasliklari uchun chegara tayin qilinganki, har bir to’y shu chegarada o’tsa savob, undan chetga chiqsa hazrati Rasul amriga ko’ra gunohbo’ladi. Ular aytganki: «Nikoh to’yida bir kun taom berish sunnat, ikki kun taom berish isrofgarchilik, uch kun taom berish riyokorlikdir». Va yana ular: «Faqat boylar xabar qilinib, kambag’allar chaqirilmagan to’yning taomi eng yomon taomdir», — deb aytganlarini Buxoriy va Muslim «Kitob ul-nikoh»da bilittifoq keltirganlar.

Shu ikki hadisdan ma’lum bo’ladiki, to’yda bir haftalab taom berish, choponlar kiygizish, faqat boylarga xabar berib, kambag’allarni mahrum qilishning hammasi hazrati Payg’ambar sunnatlariga zid ekan.

Janob risolatpanohning amriga muvofiq to’y qilishni xohlagan odam choponu qand tarqatmasin, kambag’al va boylarni teng ko’rib, bir kun yo ikki kun taom bersin. Shu tariqa qilingan to’y shariatga muvofiq savobli va foydali bo’ladi. Savobi shuki, shu bahonada vatandoshlar jam bo’lib, birodarlik aloqalari mustahkam bo’ladi va ba’zan mulku millatning ehtiyojlaridan so’zlaydilar. Foydasi shuki, besh yuz tangadan ortiq pul sarflanmaydi. Besh yuz qaerdayu ellik ming qaerda? Ammo bizning zamonamizda o’tayotgan to’ylar isrofgarchiliqdir, islom amriga xilof, gunoh, aqlga teskaridir. O’n yashar bola ham bunday to’ylarning qabohatini idrok qila oladi. Ammo oqilu balog’atga yetgan katta odamlarning o’zini tushunmaslikka solishiga nima chora qilish mumkin? Bugun biz taniydigan boylar orasida topgan halol sarmoyalarini to’y va ziyofatlarda nobud qilib, ishdan chiqib, bee’tibor, xonanishin bo’lib o’tirganlari qancha? Ulardan «Shu to’yga sarflagan ellik ming, oltmish ming pulingiz bugungi kuningizga foyda keltiryaptimi? To’yingizdan to’n kiyib, qand olib ketgan odamlar bugun ishingiz yurishmayotganda besh tanga bilan sizga yordam ko’rsatyaptilarmi?» — deb so’raymiz. Albatta, «Yo’q!» — deb javob berishlari aniq. «Fataq’uda ma’luman mahsuro»205 oyatining ma’nosi mana shu!

Ilova qilib aytsak, bu kabi to’ylar muhabbatu birodarlikni ko’paytirish o’rniga, nifoqu dilsiyohlikka vosita, hatto ba’zan fitna-fasodga sabab bo’ladi. To’y asnosida ba’zi boylar orasida bo’lib turadigan janjal va beobro’liklar bunga guvohdir. Ammo falonchi doirachi va suranaychining dunyoning falon bir chekkasidan besh yuz tanga evaziga keltirish, falon bir raqqosani qay bir jahannam go’shasidan ming tanga berib chaqirib, uzun tunlar minglab besaru badmastlarni to’plab bazm berish harom, fisq, ikki dunyo yuz qoraligiga sababdir… Shu ma’noda: «Alloh sizga molni yashashingiz uchun vosita va hayotingizning nizomi qilib bergan, uni ahmoqlik va nodonlik bilan besaranjom, betartib sarflamang!» degan oyat ham bor206.

BAXILLIK

Bu axloqiy razillik isrofdan ham battardir, zero, ziyoni isrofning zararidan ko’proq. Isrofkorlar bir nav’ bo’lsa ham odamlarga foyda berishlari mumkin, ammo baxillar hech kimga hech qaysi yo’lda manfaat keltirmaydilar. Baxillar o’z insoniy vazifalariga muvofiq yurmaydilar, binobarin, vujudlaridan bashariyatga uyat va nomusdan boshqa narsa kelmaydi. Har bir qavm orasida baxillar ko’paysa, qavm hayotiy huquklarini muhofazasidan ojiz qolib, xohlasa-xohlamasa nobud bo’ladi. Masalan, odamning badanini ko’z oldingizga keltirsangiz, uning har bir a’zosi muayyan vazifani ado etishini ko’rasiz: qo’li ishlaydi, oyog’i yuradi, tishlari chaynaydi, ko’zlari ko’radi, qulog’i eshitadi. Agar shu odamning hamma a’zosi yoki ulardan biri ishdan chiqsa ham odamlar orasida xor-zabun, muhtoj bo’lib yuradi. Bir millatning ijtimoiy holati (tarkibi — tarj.) bir ma’naviy shaxs kabidir. Agar a’zolarining bir qismi o’zining vazifasini ado qilmasa, u millat xoru zor, balki mahvu nobud bo’ladi. Ikki dunyo saodatidan mahrum qolmay degan har bir qavm bu zararli sifatni o’zidan yiroq qilishi kerak. Shuni e’tiborga olib, islom dini bu yomon illatni man’ qiladi: «Ey odamlar, infoq (ya’ni Alloh yo’lida mol sarflash) qilinishi da’vat etilgan edi, bas, ba’zilaringiz baxillik qildingizlar. Baxillik qilgan odamga, shubha yo’qki, baxilligidan o’ziga zarar yetadi, zero, Alloh g’anidir (ya’ni, sizning ehsonu xayringizga muhtoj emas). Balki sizning o’zingiz faqiru muhtojsiz (ya’ni, Alloh ehson va sadaqa qilishlikni sizning foydangiz uchun buyurgan). Agar ilohiy amrlarga bo’ysunmasangiz halok bo’lasiz va Alloh sizning o’rningizga bir qavmni keltiradiki, u qavm Unga itoat etadi»207.

«Alloh roziligi yo’lida bir-birlaringizning saodatlaringiz uchun mol sarflanglar va o’zingizni o’zingiz tahlikaga solmangki, zero baxilligingiz sizni va qavmingizni halok etadi»208.

«Alloh ularga bergan mollarini Uning rizoligi yo’lida sarflashni xohlamaganlar gumon qiladilarki, baxilliklaridan foyda keladi deb, yo’q, baxilliklari o’zlariga zarar keltiradi»209.

Baxillar jamoasi millatimizga foyda keltirmay, balki bir dunyo-jahon zarar yetkazadilar. Bugun millatimizga ulardan yetayotgan zararni hisoblab bo’lmaydi. Masalan, ularning «foydaxo’r» deb nomlangan bir qismi millatimizning qonini sharbat o’rniga ichmoqda, aksar badbaxt dehqonlarimizga ellik tanga berib, yuz tangaga qarzdor qilib qo’yadilar, yana shu yuz tangani ham bir foiz yo ikki foiz foydasi bilan oladilar! Ya’ni, o’sha ellik tangani bir oydan keyin ellik barobar qilib oladilar. Taajjubki, bu noinsofliklarni ulamolarning himoyalari soyasi va muftilarning fatvosi, qozilarning muhri bilan bajaradilar!

Ribo ham millatimizning badbaxtligiga katga sababdir. Shuning uchun bu masala xususida sukut saqlamay andak hasbi hol qilamiz. Riboning haromligini hech kim inkor etolmaydi, shuning uchun uning haromligini isbot qilib o’tirmasdan, harom qilinganlik sabablarini muhokama qilamiz.

Hazrati Hakimi mutlaq hech bir mavjudotni hikmatsiz va foydasiz yaratmagan… «Biz osmon va zaminni va ular orasidagi mavjud narsalarni o’yin uchun yaratmadik»210. Koinotdagi har bir zarraning zamirida shu qadar hikmat va foydalar borki, ularni idrok etishdan aqli bashar ojiz qoladi va yuqoridagi oyat hukmiga ko’ra, jamiki bu hikmat va foydalar odamlarning nazari oldida yoyib, to’shab qo’yilgan. Ya’ni, odamlarga iste’dod berganki, jami bu foyda va hikmatlarni istifoda etsinlar. Ammo odamlarning bu ne’matsochar Allohning saxovatli dasturxonidan qay tarzda bahramand bo’lishlari xususida qonunu qoida vaz’ qilingan. Bu muhib qoida shuki… «Har kimning fayzi (rizqi) uning himmatiga mos bo’ladi».

Zo’r bir odamga harakat erkinligi berilgan, ya’ni har kim nima xohlasa shu ishni ixtiyor etib, o’ziga manfaatu foyda keltiradi. Buni hech bir kuch man’ qilolmaydi. Lekin, shu shart bilanki, kishining sa’yi amali boshqalarga zarar keltirmasin. Ziyon keltiradigan amal qilsa, uni din ham, aql ham, urf-odat ham o’sha ishdan qaytaradi. Masalan, men tijorat fikrida bir boydan qarz olib, dunyoning bir go’shasidan mollar keltirib sotaman. Mening bu ishimdan hech kim zarar ko’rmaydi, hech bir kuch meni bu huquqimdan man’ qilolmaydi. Ammo o’sha bo’lgan pulimni qaytarib bermasam yo keltirib sotgan mollarim millatga zarar keltirsa, u holda mening bu amalimni din ham, aql ham, urfu odatlarimiz ham man’ etadi.

Shu muqaddimani tushunib olganimizdan keyin ribo mas’alasining tadqiqiga qaytamiz. Islom dini zohir bo’lmasdan avval Arabiston aholisi foyda olish niyatida bir-biridan qarz olar edi. Va’dalashgan kun pulni bera olmagach, kelishilgan foizga yana bir oz foyda qo’shib, muddatni cho’zishar edi, ikkinchi marta ham qarzini bera olmasa, foyda ustiga yana foyda qo’shilar, shunday qilib, olingan qarz miqdori qarzdorning jamiki mol-mulkidan oshib ketib, u mol-mulkini qarz beruvchiga berib, o’zi bechorayu kambag’al, miskin bo’lib qolaverardi. Bu odatning ikki yoqlama zarari bor. Avvalo, aholining bir qismini xarob qilib, bor-yo’g’i qo’lidan ketib, bora-bora mamlakat faqirlik girdobiga qulaydi. Ikkinchidan, odamlar tabiatan rohatparastlar, kulfat, sa’y-harakatni yoqtirmaydilar. Agar riboxo’rlik shar’an joiz bo’lsa, har kim ishlamay qo’lidagi besh tangasi bilan riboxo’rlik qilib yurardi. Buning oqibatida olamning intizomi bo’lgan sa’y-amali barham topib, dunyo alg’ov-dalg’ovlar bilan to’lib ketadi.

Hakimi qadim jalla jalollahu (Alloh) hikmat bilan oyatlar yuborib, riboni man’ etgan. Riboni harom qilinganligi hikmatini yuqorida ikki jihatdan arz etdim. Ammo Hazrati ustodul-muhaqqiqin hujjatul-islom Imom G’azzoliy «Ihyo» (Al-ulum) kitobida ne’matning shukri xususida foydali maqola bitib, unda riboning haromligini ham aytib o’tgan. Chunonchi, G’azzoliy: «Dirhamu dinorlarini sandiqlariga yashirib, Alloh yo’lida sarf qilmaydiganlarga xabar ber, ey habibim, ular qatgiq azobga giriftor bo’ladilar» degan oyatni keltirib: «Ikkinchi guruh riboxo’rlar guruhiki, ular dirhamu dinorlarini o’z qadru qimmatlari uchun sarflamaydilar. Zero, bu yuqorida aytganimizdek, dirham va dinorni boshqa narsalar evaziga beradilar, riboxo’rlar pulni pul evaziga berib, kufroni ne’mat qiladilar» (Shu yergacha Imom G’azzoliyning farmoyishlarini mazmunan tarjima qildik).

Endi riboning harom ekanligini bilganimizdan so’ng sizdan so’rasam, insof qilib ayting, mamlakatimizdagi bu foydaxo’rlik qozixona vasiqasi yuzasidan ijro etilgani zararmi yo yo’qmi? Albatta, zarar! Bas, islomda sudxo’rlik joiz emas. Insoniyat olamiga zarar keltiradigan ishni islom dini man’ qilgani ma’lum bo’ldi. Bu harom illat zarar keltirar ekan, hech bir muftining fatvosi va qozining muhri uni halol qilolmaydi.

XULOSA

Shijoat g’azab quvvatining fazilatidir, qo’rqoqlikning shijoatga qarshi tarafi haddan tashqari beboshlarcha shijoat ham telbalik, ularning ikkisi ham man’ qilingan xulqlar, chunki ular zararlidir. Shijoatning bir tarafi karam va ehson bo’lib, ular shar’an va aqlan lozimdir.

Har kim karamu saxovatni bir o’zi tanho qilsa, hamjinslariga foyda keltirmasligi mumkin, bunday ishlarni maslahat qilib, kengashib qilish maqsadga muvofiq. Isrof taxavvurning (ya’ni, beboshlikning) bir tarafi, binobarin, u shar’an va aqlan harom qilingan.

Baxillik insoniy fazilatlarga ziddir, u ham harom va man’ qilingan. Ribo baxillikning bir jihati bo’lib, muftilarning fatvosi, qozilarniig vasiqasi bilan bo’lsa ham haromdir.

NAJDAT

Ikki dunyo saodatiga sabab bo’ladigan amallarning biri insonning haqqu vazifalarini bilib, tushunib olishdir. O’z haqqu vazifalarini bilmagan millat hayotiga har bir daqiqada minglab halokatli xatarlar ko’z tikib turadi. Masalan, siz Buxorodan to Samarqandgacha sayohat qilmoqchisiz. Bu yo’lda sizning bir nechta haqqu vazifalaringiz bor: yegulik olish, otasharavaga chiqish, turar joy topish, rohat qilish va h.k. Biror odam sizga bu haqlaringizni ado etishdan man’ etolmaydi. Ammo birovning ozuqasi bilan ovqatlansangiz, bilet pulini to’lamasangiz, birovning joyini egallasangiz, boshqalarning rohatiga xalal bersangiz, sizni bu ishlardan darhol qaytarishadi. Hamonki, siz Samarqand safarini xayol qilar ekansiz, o’zingizning vazifalaringizni bilishingiz, shunga qarab amal qilishingiz lozim. Agar biror-bir huquq yo vazifalaringizni ado etmasangiz yo sustlik qilsangiz, safardan qolishingiz yoki qiyinchiliklarga duchor bo’lishingiz mumkin.

Inchunin, inson ham ikki dunyo saodati yo’lidagi musofirdir. Insonlarning muayyan huquq va vazifalari mavjudki, ularning hech bo’lmasa birini ado etmasalar maqsadlariga yetolmaydilar. Har narsani tasarruf qilib iste’mol qilishliq, ya’ni foydalanishlik; uni dushmanlar hujumidan himoya etish, haq bo’lgan va biz xohlagan narsani odamlar bizga buyursa, ularning haqlariga ko’ra amal qilishlik; biz xohlamagan narsani buyursalar, ularga ham uni ravo ko’rmaslik bizning vazifamizga kiradi. Masalan, sizning falon mablag’ pulingiz bor, tijorat qilmoqchi ekanligingiz — bu sizning haqqingiz, hech kim sizni bundan man’ etolmaydi. Ammo boshqa bir kishining tijoratiga zarar yetkazsangiz, sizni bundan man’ etishadi. Izzat, nafs, nomus sizning muqaddas burchlaringizdir. Ularni himoya qilish uchun harakat qilsangiz, sizni xech kim bu ishdan to’xtatmaydi, boshqalarning ham nomus-nafsiga tajovuz qilmaslik sizning vazifangiz. Agar shunga xilof harakat qilsangiz, sizni bu ishingizni taqiqlaydilar. Shaxsiy manfaatlaringiz uchun talab qilsangiz — bu sizning haqqingiz, umumiy manfaatlarga rioya qilishlik esa vazifangizga kiradi. Bularning har biri xususida befarqliq, yengillik qilsangiz Haqqul Xoliq oldida malomatzada bo’lib qolasiz.

Gapni qisqa qilib aytsak, odam nomiga da’vo qilayotgan har bir kishi o’z haqqini talab etishi va har bir vazifasini ado etishi lozim. Lekin bizning suhbatimizning maqsadi shulkim, ba’zan haqqimizdan foydalanishimizga, uni muhofizati, vazifalarimizni bajo keltirishimiz mushkilot va to’siqlarga duch keladi. Masalan, siz o’z farzandingiz to’yini soddagina qilib o’tkazmoqchisiz, birovga sarpo va ortiqcha qand-qurs bermoqchi emassiz yoki o’z o’g’lingizga yaxshigina ilm bermoqchi bo’lsangiz, bular sizning ixtiyoringiz va haqingizdir. Birov sizni bu ishlardan man’ etolmaydi, lekin siz odamlar ta’nasi va malomatidan qo’rqasiz.

Mening orzuim, jumladan, falon jamoani pismadon g’ayrishar’iy ishdan (pand-nasihat va amri ma’ruf ila) man’ etishdir. Bu esa mening ishim, birov meni bu vazifadan man’ etolmaydi, chunki bu mening huquqimdir. Lekin men shu huquqimdan foydalanmoqchi bo’lsam, odamlar menga dushman bo’ladilar va yo mendan yuz o’girib qoladilar. Men esa muhtojlikdan o’lib ketaman. Aslida komil inson bunday mushkilot va bema’ni to’siqlar andishasiga bormay erkinlik bilan o’z haq-huquqlaridan foydalanadi va o’z vazifalarini bajo keltiradi. Shunday odamning bu amalini najdat — shijoat va jasorat deydilar. Bu esa hazrati Payg’ambarimizning eng yaxshi fazilatlaridan bo’lgan. Hazrati faxri koinot, alayhi afzal ut-tahiyot211 o’z yaqinlaridan shuncha jafo ko’rgan bo’lsa, dushmanlari tahqiriga duch kelgan bo’lsa, qarindoshlari otgan toshlar zarbidan majruh bo’lgan bo’lsa ham muqaddas vatanini tark etib, g’ariblik o’lkasini ixtiyor etdi. O’zining Payg’ambarlik burchini hech qanday qiyinchiliklarga qaramasdan ijro etib, shu yo’lda sustlik va zaiflikka yo’l bermadi, hech qanday kuchlar uni mag’lub etolmadi.

Ayniqsa, jamiyat ishlarida tashabbus ko’rsatish shijoat va jasoratning muvaffaqiyatiga bog’liq. Alloh taolo ham shunday fazilat egalarini maqtab, ularga yordam berish va’dasini bergandir. «Ey musulmonlar, agarda haqiqat uchun kurashsangiz, sustkashlik qilmasangiz, Alloh sizlarga nusrat bergay va hech bir kuch sizlarni mag’lub etishiga yo’l qo’ymaydi», deyilgan «Muhammad» surasida212. Shunda yana kimlarkim «Rabbano», «bizning parvardigorimiz Allohdir» deydilar va rostlikka harakat qiladilar, (ular) hech qachon xavfsirab g’amgin bo’lmasinlar, ular bilan maloikalar bo’lib ularga jannat bashorat (va’da) bo’lg’usidir» deyiladi.

Ma’lumki, «Rabbano» (Ey, parvardigorimiz; YO Alloh) deyish bizning haqimizdir va rostlikka yurish bizning vazifamiz. Bas, haq yo’lida burchning ijrosida sa’yharakat qilgan kishiga shu oyat dalil bo’lib, unga Alloh madad berib, ko’ngliga taskin berish uchun maloikalarini hamroh qilar ekan.

INXIZOL

Ammo ba’zi musibat va qiyinchiliklardan qo’rqib, o’z haqqu vazifalarini ado etishga jur’at qilolmaydigan jamoaning holatini inxizol (jur’atsizlik) deydilar. Vahima qilib, qo’rqib, o’z haqqini iste’mol qilolmagan odamning bir mahbusdan hech farqi qolmaydi, zero haq-huquqini talab qilishdan ojiz qolishlik faqat bandalarga loyiqdir. Kishi ozod bo’lsa, nega qo’rquvdan o’z haqqi-huquqiga kirgan ishlarni bajara olmaydi? Molining ketishidan qo’rqib och qolgan kishi o’z vazifalarini tark qilgan hisoblanadi, undaylarning odamlar orasida sharafu e’tibori qolmaydi. Zero, vazifa ham qarzning bir turidir, o’zining qarzini qaytarib berishga qo’rqqan odam, albatta, bee’tibor qoladi-da. Shuning uchun Qur’on bu qabih sifatdan bizni qaytaradi: «Albatta, o’sha (sizlarni vasvasaga solmoqchi bo’lgan) shaytonning o’zidir. U sizlarni o’zining do’stlaridan (kofirlardan) qo’rqitmoqchi bo’ladi. Bas, agar mo»min bo’lsangizlar, ulardan qo’rqmangiz, mendan qo’rqingiz!»213 «O’zgalardan emas, mendan qo’rqingiz», — degan ibora va ma’no Qur’oni karimning deyarli barcha suralarida uchraydi.

MANMANLIK DARDI

Va hech bir maqsadsiz yo ba’zi bir mavhum manfaatlarni ko’zlab, o’zining molu jonini tahlika va xatarga qo’yadigan jamoa ham bordir. Masalan, ba’zi kishilar birovning ellik tangasini yutib olish uchun uzun tunlar qimor o’ynab, o’zlarining minglab tangalarini zoe qiladilar. Ba’zilar odamlar ofarinlar aytib, sohibi davlat inson ekan desinlar deb, hamma bor-yo’g’ini ikki kunlik to’yga sovuradilar. Odamlar sarvatmand deb bilsinlar, degan fikrda qimmatbaho mollar xarid qilib, arzon bahoga sotadilar, o’zlarini behuda o’lim domiga tashlaydilar. Bularning barchasi jaholat tufaylidir, gunohdir… (Shu haqda) «O’zingizni o’zingiz tahlikaga solmang», — deyilgan Qur’oni karimda.

SABOT

Sabot shuki, bir ulug’ maqsadni qo’lga kiritish uchun qadam qo’ydikmi, bizni bu yo’ldan na faqirlik, na qiyinchiliklar, na maqsadning uzoqligi, alhosil, hech bir narsa qaytarolmaydi. Balki har bir mushkulotga ro’para bo’lganimizda, uni sabr, matonat bilan daf’ qilib, yanada zavqu shavq bilan maqsad sari intilamiz. Besabotligi bilan mashhur bo’lgan millat pastlikdan, xorlikdan, zolimlik changalzoridan xalos bo’lolmaydi. Bu muborak sifatga ega bo’lishlik har kimga lozim, ayniqsa, ijtimoiy islohot ishlari bilan shug’ullanuvchilarga har narsadan ham avval lozim. Zero, ijtimoiy xizmatlarning natijasini uzoq kutish kerak, buning uchun esa ko’p yillar, behisob qurbonliklar bo’ladi, busiz bir millat g’aflat uyqusidan turolmaydi.

Xorun ar-Rashid Abbosiy zamonida ahli islom ilm jihatidan, mulk, tijorat, sanoat jihatlaridan ancha taraqqiy topgan edi. O’sha vaqtda musulmonlar hatto soat ixtiro qilgan edilar. Hikoyat qilishlaricha, Xorun Faransa mamlakatiga elchi yuborib, sultonlarning urf va odobiga ko’ra, Faransa hukmdoriga ancha sovg’a-salomlar ham qo’shib yuborgan va ularning ichida soat ham bo’lgan ekan. Xorun ar-Rashidning elchisi Faransa hukmdori huzuriga kirib, sovg’a-salomlarni topshirganda, mazkur hukmdor soatni ko’rib, hayratga tushgan va o’zining arkoni davlatini to’plab, ularga soatni ko’rsatgan ekan. Vazirlar va davlat arkonlari ancha tadqiqot va tekshirish o’tkazgandan keyin: «Ahli islom shu qutining ichiga shaytonni solib yuborganlar» degan qarorga kelgan ekanlar. Shu hikoyatdan sizga ravshan bo’ladiki, biz olam ilmlarini egallab, soat ixtiro qilganimizda, faranglar qanchalik nodon va johil bo’lishgan ekan. Endi ularning bugungi taraqqiyotiga diqqat qiling. Soatning ichidagi charxni shayton deb gumon qilgan xalq bugun o’zining sanoatdagi ixtirolari bilan shaytonni hayratga soladilar. Bizdan o’sha davrda farsax-farsax orqada qolgan qavm bugun dunyoi jahon ildamlab ketdilar. Shubha yo’qki, faranglar bu hayratomuz taraqqiyotga bir kechada erishganlari yo’q, balki sa’y-harakatning soyasida maydonga keltirganlar. Ha, faranglar nimaniki qo’lga kiritgan bo’lsalar, sabotlari orqali qo’lga kiritganlar, biz musulmonlar nimaniki boy bergan bo’lsak, o’zimizning sabotsizligimizdan boy berdik. Faranglar shunday ishlarga qo’l uradilarki, ularning natijasi 200 yil o’tgach ko’rinishi mumkin, lekin ular hargiz natijagacha uzoq, deb dilgir bo’lmaydilar.

Endi shu xususda dini islom nima derkan: «Va, albatta, sizlarni xavfu xatar, ochlik, molu jon va meva-chevalarni kamaytirish kabi narsalar bilan imtihon qilamiz. Biror musibat kelganda: «Albatta, biz Allohning (bandalarimiz) va, albatta, biz u Zotga qaytguvchilarmiz» deydigan sobirlarga xushxabar bering (Ey Muhammad). Ana o’shalarga Parvardigorlari tomonidan salavot (ma’firat) va rahmat bordur, ana o’shalar haq yo’lni topguvchilardir»214.

Hadisda esa Muslim «Kitobus-salom»da «Alloh nazdida yaxshi amallar kam bo’lsa ham doimiy bo’lgan amallardir» degan. «Kitobul-qadr»ida esa «Dunyo va oxiratda senga foyda keltiradigan narsalar (amallar) uchun sa’y-harakat qil va Allohdan madad ista, sabotsizlik qilma» degan hadisni keltiradi.

TAZABZUB

Musulmonlarning ko’pchiligida noshoyista bir holat mavjud. Masalan, falon bir ishdan ko’p manfaatlar olish mumkin deb o’ylab, darhol shu ishni bajarishga shoshiladilar. Lekin, bir necha kun o’tgach, o’sha ishdan qo’l tortib qoladilar. Buning sababini so’rasangiz: «Bu ishda haqiqatan ham ko’p foyda mavjud, lekin uning foydasiga yetishishga ko’p vaqt kerak yoki unga erishish yo’li mashaqqatli yo biz bu ishni bajarishdan ojiz ekanmiz», — degan javobni beradilar. Ana shu holat tazabzub — ikkilanish holati deyiladi. Bu holatga ikki narsa sababdir: bizning shijoatsizligimiz yoki ma’yusligimiz.

Yuqorida mufassal arz etganimizdek, shijoatsizlik islomiy ta’limotga ziddir, ma’yuslik va umidsizlikni islom dini man’ etganligini qayd etamiz: «…Allohning rahmatidan noumid bo’lmanglar. Zero, Alloh rahmatidan faqat kofir qavmigina noumid bo’lur»215.

«Allohning oyatlarini va Unga ro’baro’ bo’lishni inkor qilgan kimsalar — ular Mening rahmatimdan noumid bo’lgan kimsalardir…»216

INOD

Shunday odamlar borki, manfaat olaman degan umidda bir zararli ishga bilmasdan qo’l uradilar, zararini bilganlaridan keyin ham shu ishdan voz kechmaydilar va o’zlaricha bu harakatlarini sabot deb o’ylaydilar. Ularning bu harakati sabot emas, balki inod217 (jahl, istaza, g’azab)dir va hech bir foyda keltirmaydi.

«Biror ishning zararini bilib olib, shu ishni qilamayman deb harakat qilganlarga Alloh mag’firati va jannat mukofot bo’lg’ay», — deyilgan Qur’oni karimning Oli imron surasida. Yana «bila turib o’zlaringizni hasharga solmang» deyilgan oyati karimani Baqara surasida ham o’qiymiz.

HALIMLIK

Olamning intizomi odamlarning bir-birlari bilan do’stona va birodarona hayot kechirishlariga bog’liq. Lekin eng yomoni, bechora odam (shuning uchun ham odam-da) ilmu hikmatining zo’rligiga qaramay, har doim o’zining barcha harakatlarini xatodan himoya qilolmaydi. Shuning uchun ba’zan biror-bir hamjinsining haq ishiga xilof harakat qilib, unga yo mol-mulk jihatdan, yo qadru e’tiboriga zarar yetkazadi. Shu zarar ko’rgan shaxsning vazifasi nimadan iborat? U o’zini qanday tutishi kerak? Avval, mulohaza qiling, unga zarar yetkazgan bilmasdan qildimi yo qasddan? Agar qasddan zarar yetkazgan bo’lsa, zararning oz yo ko’pligiga qarang. Agar ko’p bo’lsa, zarar yetkazgan shaxsga e’tibor beriladi, u qilgan ishidan pushaymon bo’lib, yetkazgan zararini tuzatmoqchimi yo yo’q? Agar zarar bilmasdan yetkazilgan bo’lsa, kam bo’lsa, yo zarar yetkazgan shaxs pushaymon bo’lsa, uzrxoh bo’lsa, ushbu holatlarda uni kechirish kerak.

Odamlar madaniyatga moyil bo’lganliklari uchun o’rtalaridagi muomala, talab va iddaolarini olam intizomining taqozosiga ko’ra lutf va madora bilan o’rnatishlari lozim. Komilu olim insonlar nafslarini shunday tarbiyalaydilarki, natijada afv va madora, muloyimlik odatlariga aylanadi. Shu holatni hilm deydilar. Hilmning naqadar sharafli ekanligiga birgina dalil — Allohning ismlaridan biri Halim ekanligidir. Halimlik olamning osoyishtaligi uchun zarurdir. Shundan afv va madorani islom dini jiddiyat bilan bizga taklif etadi:

«…Endi Kim (intiqom olishga qodir bo’lgani holda) afv qilib (o’rtani) tuzatsa, bas, uning ajri Allohning zimmasidadir»218.

«…G’azablarini ichiga yutadigan odamlarning (xato- kamchiliklarini) afv etadigan kishilardir. Alloh bunday yaxshilik qiluvchilarni sevadi… ularning mukofotlari taglaridan daryolar oqib turuvchi jannatlar(dir)»219.

«Alloh g’afurdir, afv qilguvchilarni sevadi» — deyilgan «Al-jome’ as-sag’ir»da.

«Alloh rafiqdir, ya’ni madorani sevadi, qattiqso’zlik va g’ayirlik sababidan bermagan narsasini madora sababli beradi» degan Muslimning «Kitob ul-bar»ida.

Buxoriy «Kitob ul-adab», Muslim «Kitob ul-bar»ida «Xudo hamma ishlardan madorani sevadi», — deb hadis keltiradilar.

Muslim «Kitob ur-rafiq»ida ham «Murosa va madoradan mahrum kishilar xayrdan ham mahrumlar» degan hadisni keltirgan.

G’AZAB

Ammo zarar bilmasdan turib yetkazilgan bo’lsa, xoh ko’p bo’lsin, xoh kam bo’lsin, zarar yetkazgan shaxs xoh pushaymonu uzrxoh bo’lsin, xoh bo’lmasin, darhol g’azab qilib, intiqom (o’ch) olish fikriga tushishlik, borib-borib odamlar orasidagi birodarlik aloqalarini uzib, olam tartibini vayron qiladi. G’azab paytida odam dunyo va oxirati xarob bo’ladigan bir ish qilishi mumkin.

«G’azab qilma», «Dushmanni yerga ag’dargan kishi kuchli emas, balki g’azabi kelgan paytda uni ichiga yutgan kishi kuchlidir» — degan Buxoriy «Kitob ul-adab»ida.

HILMI XIMORIY

Ammo, zarar qasddan qilinib, uning miqdori ko’p bo’lsa, sohibi esa pushaymonlik va uzrxohlik bildirmasa, shu vaqtda unga nisbatan sukut saqlashni hilmi ximoriy (eshakka xos halimlik) deb ataydilar. Bunday odat (obro’ va nomusni himoya qilmaslik) insoniyat sharafiga xilof bo’lib, man’ qilingandir. Zero, ma’lumki, millatning har bir vakilida sharafu e’tibor bo’lsa, o’sha millat sharafu e’tiborga loyiq bo’ladi. Bir millatning izzatu sharafi vakillarining izzat-hurmatiga yarasha bo’ladi. Ya’ni, vakillari qanchalik izzatli-ikromli bo’lsa, millat ham ikromli, ular qanchalik zalil bo’lsa, millati ham xoru zalil bo’ladi. Bir millat sharaf va e’tiborga molik bo’lmasa, u holda saodat va osudalikda hammadan orqada, balki bulardan mahrum bo’ladi.

IFFAT

Yuqorida arz qilganimizdek, isloh etish lozim bo’lgan quvvatlarning biri shahvoniy quvvat edi. Bu quvvatning vazifasi jismoniy va ruhiy manfaatlarga xizmat qiladi. Lekin ba’zan bu quvvat ham o’zining haddiga tajovuz qilib, zararli talablarni qondiradi. Uning shu holatini sharah (hirs) deb ataydilar va bu ifrotning (haddan oshib ketish) martabasidar. Ba’zan esa o’zining vazifasini ado etishda sustlik qiladi va manfaat talabidan voz kechadi. Bu holatni humud (xomushlik) deb ataydilar va u tafritning (tartibsizlikning) bir jihatiga kiradi. Sharah va humudning har ikkalasida ham zarar mavjud bo’lgan yomon odatlardir. Ammo shu yomon odatlarning o’rtasida bir o’rtacha holat borki, u belgilangan chegaradan chiqmaydi, shuning uchun u foydali, yaxshi va lozimdir. Bu holat iffat deb ataladi. Bu uch holatning har qaysida anvoyi holatlar mavjud. Biz ularni hammasini tartib bilan quyidagi jadvalga joylashtirdik:

Endi ularning har biriga sharh beramiz.

HAYO

Iffatning bir jihati hayodur. Axloq ulamolari bu sifatni necha tariqa ta’rif qiladilar. Hayo iztirobdirki, gunoh ish qilish asnosida odamning vijdoni uyg’onib, uni shu ishdan man’ qiladi. Hayo — bu gunohini boshqalar bilib qolishidan qo’rqishlik.

Xulosa shuki, hayo odamni gunoh qilishdan qaytaruvchi holat va u har bir odamda ilmiy-irfoniy martabasi tufayli zohir bo’ladi. Masalan, komil arboblar borki, Allohning ulug’ligi va azimatiga iymonlari komil, bani Odamning sharafu karomatini yaxshi tushunadilar. Bu jamoa o’zlarining qodir va azim Allohlariga osiy bo’lishlikni insoniyatga munosib ko’rmaydilar. Ba’zi birlari bunday tafakkur qilmasalar ham qiyomat va jahannam azobidan qo’rqadilar. Ikki holatda ham gunoh sodir bo’lishi mumkinligidan dillariga azobu iztirob tushadi va bu gunohdan qo’l tortadilar.

Ammo ilohiy azimat va insoniylikning baland martabasini o’ylay olmaydiganlar, qiyomat kuni va jahannamdan qo’rqmaydiganlar odamlar orasida qilgan gunohlarining oshkor bo’lishidan, obro’-e’tiborlarining yo’qolishidan qo’rqadilar. Shuning uchun har qanday gunoh ishlarni qilishga jur’at etolmaydilar. Bular avvalgi ikki jamoaning martabasiga yetolmasalar ham, lekin har qanday holatda gunohdan o’zlarini tiyganlari uchun ta’nayu mazammatga munosib emaslar. Tamoman Allohdan qo’rqqan, insoniyatning ulug’ darajasidan uyalib, yomon amallardan parhez qilganlar. Zero, bular iymonning ko’rinishidir, sharafli va baxtiyordirlar. Bizga shar’an amr etilgani ham shu hayodir…

Hayo xususida quyidagi hadisni Imom Buxoriy va Muslimdan keltiramiz: «Haqiqatan ham hayo iymonning bir juz’idir. Zero, iymon Allohning hamma joyda hamisha borligiga ishonishdir». Ma’lumki, Buxoroda shunday odamlar borki, janobi oliyning shaharda ekanligini bilsalar, Registondan o’tmaydilar. Lekin Allohga iymon keltirgan, Uning har yerda hoziru nozir ekanligini bilgan odam, albatta, gunoh ishga mashg’ul bo’lmaydi.

VAQOHAT

Na Allohdan, na o’zidan uyalmay, jahannam va xaloyiqdan qo’rqmay, har qanday gunohga oshkora va pinhon qo’l urishlikni vaqohat (uyatsizlik) deb ataydilar. Bu marazga mubtalo bo’lgan kimsalar qanchalik johil va g’ofil bo’lishlari mumkin-a?!

Bir mulohaza qiling, avvaldan Xudovandi karim odamni maxluqotlar orasida eng sharafli va a’zam qilib yaratdi, maloyikalarga unga sajda qilishga amr berdi, zaminning mutlaq hokimi etdi, Qur’oni karimda odam Xudoning yerdagi xalifasi deb aytildi. Albatga, Xudoga xalifa bo’lgan odamga har qanday gunohga jur’at qilish munosib emas. Bas, uyatsizlarcha gunoh qiladigan odam bu xususiyatlarni xotirasiga keltirmaydi. Biz mahalla oqsoqoli huzurida qimor o’ynamaydigan qimorbozlarni bilamiz. Nega o’ynamaydilar? Chunki uyaladilar, o’z guzarining oqsoqolidan uyalgan odam nega olamlarning Xoliqi, odamlarning sultoni a’zami bo’lmish bizga bo’yin tomirimizdan ham yaqinroq Allohdan uyalmaydilar?! Men agar kishining iymoni zaif bo’lmasa, Allohdan uyalmasligi mumkin emas, deb o’ylayman.

Ma’lumki, har kim o’zining yaqinlari, do’stlari orasida sharaf va e’tiborga ega. Agar razil va yomon ishlar bilan shuhrat topsa, bu hurmat-e’tiborga putur yetadi.

Shu muqaddima oxirida arz qilamanki, na Allohdan, na o’zidan, na xaloyiqdan uyalmagan har kimning bir maxluq kabi aqlu andishasi bo’lmaydi. Shuni e’tiborga olib, hazrati Rasuli akram aytganlar: «Kishining hayosi bo’lmasa, xohlaganini qilsa, bu behayolik maxluqlarga xosdir, maxluqlar esa da’vat va talabdan tashqaridadirlar». Bu hadisni Imom Buxoriy va Imom Muslimlar rivoyat qilishgan.

TAXANNUS

Ba’zi odamlar borki, oila ko’rishga e’tiroz bildiradilar, mudom murdadillikni ixtiyor qiladilar va o’zlarini hayoli deb hisoblaydilar. Ularning shu holati taxannus (xunasa) dir, hayo emas va Rasululloh sunnatlariga ham bu xilof holatdir. Biz yuqorida aytgan edikki, Xudovand shahvoniy quvvatni bizga shaxsiy va nav’iy mavjudiyatlarni himoya qilish uchun ato etgan. Uni butunlay tark etish kufroni ne’matdir va shaxsiy hamda jismoniy mavjudiyatlarimizga zarar yetkazadi.

SIDQ

Sidq jamiki huquqlarimizdan foydalanishimiz va barcha vazifalarimizni ado etishimizdir. Sidq hazrati Payg’ambar alayhissalomning afzal bo’lgan sifatlaridan biri edi. Sidq ikki dunyo saodatiga yetaklovchidir. Bu dunyoda mo’`tabar, oxiratda baxtiyor bo’lishni istaganlar o’zlarida sidqni paydo qilib, doimiy odatlariga aylantirishlari kerak. Ijtimoiy aloqalarning yagona nazoratchisi sidqu sadoqatdir.

Vakillarining orasida sidq bo’lmagan millat xohlasa-xohlamasa parishonlikka mubtalo bo’ladi. Bir millatning vakillari sidq sababli bir-birlariga o’zaro yordam beradigan va bir-birlaridan foyda oladigan bir oila a’zolari kabidirlar. Agar bir oilada sidq bo’lmasa, u uyda osoyishtalik ham bo’lmaydi. Inchunin, millat a’zolarining orasida sadoqat bo’lmasa, rohat, boqiylik ham bo’lmaydi. Xulosa qilsak, odamlarimiz orasida sadoqat bo’lishligi hamma narsadan ham zarurroq. Zero, biz jamiyatimizni isloh qilmoqchimiz, bir-birimizning ko’magimizga muhtojmiz, madad berishlik muhabbatning boshlanishidir, muhabbat esa sadoqatning natijasida hosil bo’ladi… Zotan, islom dini ham bizni sidq va rostgo’ylik, to’g’rilikka amr etadi… «Ey mo»minlar, Allohdan qo’rqingiz va iymonlarida rostgo’y bo’lgan zotlar bilan birga bo’lingiz!»226

«To’g’rilik xayrga boshlaydi, xayr esa jannatga olib boradi, har kim doimo rostgo’ylik qilsa, uning nomini Alloh huzurida siddiq deb nomlashadi. Yolg’on fisqqa boshlaydi, fisq esa jahannamga. Har kim doimo yolgon so’zlasa, Alloh huzurida uning nomi kazzob — yolg’onchi bo’ladi» deyilgan Buxoriyning «Kitobul-adab» va Muslimning «Kitobul-bar»ida.

«Sidqni o’zingizga odat qiling, zero sidq xayrning hamrohidir va bularning ikkisi ham jannatga eltuvchidir», — degan hadis «Al-jome’ as-sag’ir»da keltirilgan.

Xulosa qilib aytsak, ijtimoiy xizmatda mashg’ul bo’lganlar uchun, ayniqsa, lozimki, qadamlarini yerdan sidq bilan ko’tarsinlar, zero bu xildagi xizmatlar uchun sidqdan ko’ra yaxshiroq nazoratchi yo’qdir. Shundan bizga hazrati Vojib taolo Payg’ambarimizga muhim xitob qilib, ularni sidqqa va to’g’rilikka amr etgan.

NIFOQ

Nifoq sidqqa qarama-qarshi holatdir. Munofiqlarga bu dunyo, u dunyoda rohat va najot yo’q. Alloh Qur’oni karimda ularni kofirlardan ham battar malomat qilgan.

Qur’on mutolaasi sharafiga mansub bo’lganlar yaxshi biladilarki, Qur’on sahifalari bu jamoani ta’nayu mazammat qilgan so’zlar bilan to’la. Biz shu bir oyatni keltirib kifoyalanarmiz: «Albatta, munofiqlar do’zaxning eng tuban joyida bo’lurlar…»227.

Bu shum va yomon sifat turli xil shakllarda ko’rinadi. Boshqacha qilib aytganda, nifoqning bir necha tomonlari bor. Ahd-paymonni buzish, xiyonat, yolg’onchilik shular jumlasidandir. Bu
haqda Imom Buxoriy Payg’ambarimizdan rivoyat qiladilarki: «Munofiq uch narsada bilinadi: gapirsa yolg’on gapiradi, va’dasiga xilof ish qiladi, omonatga xiyonat qiladi».

Islom dini bizni bulardan qat’iyan man’ qiladi: «…Alloh sizlarga omonatlarini o’z egalariga topshirishga va odamlar orasida hukm qilganingizda adolat bilan hukm qilishga buyuradi»228.

«Ular (ya’ni, mo»min-musulmonlar) o’zlariga ishonilgan omonatlarga va (o’zgalarga) bergan ahd-paymonlariga rioya qilguvchi zotlardir… Ana o’shalar jannatda hurmat- izzat ko’rguvchilardir»229.

Ammo nifoqning eng yomon tomoni yolg’onchilikdir. Yolg’onchilar yetkazgan zarar xoin va ahdbuzarlarnikidan ham ko’pdir. Munofiqlar o’z maqsadlarini tezroq amalga oshirish uchun ko’pincha yolg’on so’zlaydilar va bu yolg’onlari jamoa orasida fitna soladi. Ularning yolg’onchiliklari bir qavmning saodat binosini qulatishgacha boradi.

«Ular (munofiqlar) Allohni va iymonli kishilarni aldamoqchi bo’ladilar… Ular uchun qilgan yolg’onlari sababli alamli azob bordir»230.

«Musulmonlarni fitna qilguvchilar (ya’ni, ularni yolg’on ishlatib xayr yo’lidan to’sganlar) bu yomon kirdikorlaridan qaytmasalar, do’zaxga ravona bo’ladilar va otashda kuyib-yonadilar». Hazrati Ahadi Karim, bir tarafdan, bu badfe’l kimsalarga azobni va’da qilsa, ikkinchi tarafdan, bizga bu jamoadan hazar qilishmizni va ularning yo’ldan urishlariga e’tibor bermasligimizni buyuradi: «(Ey Muhammad), yana siz har bir tuban qasamxo’r, g’iybatchiyu gap tashuvchi, yaxshilikni man’ qilguvchi baxil, tajovuzkor, gunohga botgan… kimsaga itoat etmang!»231

«Ey mo»minlar, agar sizlarga bir fosiq kimsa biron xabar keltirsa, sizlar (ahvolni) bilmagan holingizda biron qavmga musibat yetkazib qo’yib, qilgan ishlaringizga afsus-nadomat chekib qolmasliklaringiz uchun (u fosiq kimsa olib kelgan xabarni) aniqlab, tekshirib ko’ringlar!»232

MALAQ

Malaq xushomad degani, xushomadga uchgan kimsalar do’stni dushmandan, yaxshini yomondan farq qilolmay, har kimni o’zlariga do’st-yor va sirdosh bilib, oqibatda munofiqlarni boshlariga chiqarib qo’yadilar. Bu sifatning zarari ma’lum va tajribada isbotlangan. Yuqorida misol keltirgan oyatlarimizdan bu sifatning man’ etilganligi yaqqol ko’rinadi.

QANOAT

Biz musulmonlarda, xususan, biz turkistonlilarda ajib bir xislat borki, axloqiy fazilatlarni va shar’iy amrlarni yo bilmasdan, yo bilib, ya’ni qasddan xato, g’alat tushunamiz.

Masalan, bugun uyda o’tirib, hech yerga chiqmay, say’-harakat qilmay, qotgan nonga rozi bo’lishlikni qanoat deb o’ylaymiz. Shu sababdan na bugun uchun, na erta uchun g’am yemaymiz. Ahli ayolimizni dunyoviy lazzatlarning bir qismidan mahrum qoldiramiz, ochlikdan jonimiz og’zimizga kelsagina zudlik bilan falon bir qozining yoki falonchi hokimning xizmatiga borib, ustalik bilan gadoylik qilib kun kechiramiz, yana bu ishimizdan Alloh rozi bo’ladi, deb o’ylaymiz. Buni hargiz qanoat deb atamaydilar va bunga sabab ham yo’q, Alloh ham bu ishimizdan rozi bo’lmaydi. Agar bir burda nonga rozi bo’lishlik, molu mulk talabida harakat qilmaslik yaxshi va to’g’ri bo’lganda edi, Alloh osmonu zaminni bizning foydamizga yaratmagan bo’lar edi… «U Zot sizlar uchun Yerni qarorgoh, osmonni tom qilib qo’ydi va osmondan suv tushirib, uning yordamida sizlarga rizq bo’lsin, deb mevalar chiqardi…»

«Alloh (dengizdagi) kemalar o’zining amri bilan joriy bo’lishi hamda sizlar (u kemalarda) Uning fazlu marhamatidan (rizqu ro’z) istashlaringiz uchun va shukr qilishlaringiz uchun sizlarga dengizni bo’ysundirib qo’ygan Zotdir»233.

Shukr nima? Ilohiy ne’matlarning har biridan o’z qadru qimmati uchun foydalanish shukrdir. Bas, Alloh samo va yerdagi jamiki narsalarni biz uchun yaratgan bo’lsa va shu tariqa tijorat safarlariga chiqishimiz uchun dengiz-daryolarni bizga bo’ysundirgan bo’lsa, bu ilohiy ne’matlarni oyoq osti qilish kufroni ne’matdir, gunohdir, buni qanoat deb bo’lmaydi.

Unda, qanoat nima? Qanoatni hazrati Payg’ambar quyidagi hadisi sharif bilan ochiq-oydin bayon etgan: «Senga manfaat beradigan har bir narsaning talabida bo’l (ya’ni, harakat qil) va Allohdan madad tila. Agar shu narsaning talabi asnosida senga karohat234 yetadigan bo’lsa (ya’ni, agar shu narsa qo’lingga kirmasa yoki ozrog’iga erishsang), «Ey voh, agar falon tariqa yo’l tutsam, maqsadimga yetardim» deb g’am chekma, balki «Allohning rizosi shu ekan, xohlaganini qiladi», — degin». Bu hadisni Imom Muslim «Kitobul-qadr»ida rivoyat qilgan. Shu hadisdan ma’lum bo’ladiki, biz musulmonlar o’zimiz uchun foydali narsalarning talabida sa’y-harakat qilishimiz, shu harakat orqali topganimizning ozu ko’piga xursand bo’lib, noshukrlik qilmasligimiz lozimdir. Qanoatning ma’nosi shunda ekan.

HIRS

Ammo sa’y-harakatning natijasiga rozi bo’lmaslik hirsdir. Hirs kasalligiga mubtalo bo’lgan shaxslar, ya’ni qilgan harakatlarining natijasiga rozi bo’lmaydigan yoki sabru toqatlaridan ortig’iga zo’r berganlar maxluqiy hirs yo’lida o’z nafslarini halokat domiga tashlaydilar.

Ba’zilar esa butkul ma’yus bo’lib ishdan qo’l uzadilar va g’am-g’ussa chekib o’zlarini tamom qiladilar. Bu ikkala suratda kishi nobud bo’lishi mumkin. Shuning uchun islom dini bizni hirsdan man’ qiladi: «Hirsdan hazar qilingki, hirs sizdan oldin o’tgan qavmlarni halok qilgan».

«Jome’ us-sag’ir» hadislaridan birida shunday deyilgan: «Hirs va qo’rqoqlik kishining eng yomon xislatlaridir».

Hirs faqatgina o’z sohibiga zarar yetkazmay, balki bir jamiyatning intizom va osoyishtaligiga xalal beradi. Zero, hirs doimo hasadga sabab bo’ladi, hasad esa bug’zu235 adovat tug’diradi. Vakillarining orasidan bug’z va adovat joy olgan qavmning hayoti, boqiyligi yo’qlik shamolida sovriladi. Haq islom dini bu haqda ochiq-ravshan bayonotlar beradi. Imom Muslim «Kitobuz-zuhr»ida rivoyat qiladiki, Payg’ambarimiz sahobalaridan so’radilar: «Ey as’hobim, Eron va Rumni fath qilganingizda qanday holga tushasizlar?» Abdurahmon ibni Avf javob berdilarki: «Biz u vaqtda ham ilohiy amrlarga tobe’ bo’lamiz».

Hazrat dedilar: «Shu amrlarga qarshi borasizlarmi deb qo’rqaman, hirsga berilib qolasizlar-a! Undan so’ng hasadga giriftor bo’lasiz, undan keyin (hasadning ortidan) do’stlik aloqalari va birodarlik o’rtangizdan ko’tariladi, oqibatda ishingizga bug’z va adovat aralashadi».

Imom Buxoriyning «Kitob ur-riqoq»ida, Imom Muslimning «Kitob ul-fazoil»ida «Zamin xazinalarining kalitini sizlarga topib berishim uchun berdilar, Allohga qasamki, shundan keyin sizning kofir bo’lishingizdan qo’rqmayman, balki bu dunyoga hirs qo’yishingizdan qo’rqaman», — deyiladi.

IHMOL

Ihmol (vaqtni bekor o’tkazish) — biz turkistonlilarda mavjud bo’lgan, o’zimiz qanoat deb ataydigan tanballik, bekorchilik, harakatsizlikdir. Bularning joiz emasligi xususida risolamizning bir necha joyida batafsil bayon qildik, yana takrorlab o’tirishni lozim ko’rmadik.

HUSNI HAY’AT

Husni hay’at toqat yetganga qadar o’zini pokiza tutushlik va shu qadar ziynat berishlikki, odamlar siz bilan ko’rishib, suhbatlashganlarida sizdan nafrat qilmasinlar. Pokizalik dini islomning eng muhim amrlaridan biridir. Bizning shariatimiz o’z tobe’lariga kecha va kunduz qo’l yuvmoqlikni farz aylagan.

Tozalikning foydalari shu qadarki, uni aytib va yozib tamom qilib bo’lmaydi. Eng avvalo, ozodalik tan sihatini himoya qilib, umrni uzaytiradi. Bugun bizning mamlakatimizdagi mavjud turli kasalliklarning asosiy sababi ifloslikdir. Ikkinchidan, poklik odamning tab’ini ravshan qiladi. Uchinchidan, odamning izzat-e’tiborini ziyoda etadi. Agar odam boyu badavlat, yo ilmu fan sohibi bo’lib iflos, kir bo’lib yursa, u odamdan xalq yuz o’giradi. To’rtinchidan, ne’matning shukridir, zero a’zoyi badanimizning har bir uzvi bir ilohiy ne’mat bo’lib, biz parvarishlab pokiza saqlashimiz lozim. Madaniy millatlar tozalikni hayotlarining garovi qilib olganlar. Birinchi qiladigan ishlari bolalarini tozalikka o’rgatadilar. Ularning maktablarida qulay hammomlar qurilgan bo’lib, maktab bolalarini haftada bir marta cho’miltiradilar, kiyimlarini kir qilgan bolalarga jazo beriladi. Qani ko’raylik-chi, bu xususda islom dini nima farmoyish bergan ekan: «…Alloh sizlarga mashaqqat qilmoqni istamaydi, balki sizlarni poklashni… istaydi»236.

«Libosingni pokiza tut» deyilgan hadisda ham. Bu haqda Imom Buxoriy va Imom Muslimlar Payg’ambarimizdan ko’plab hadislar keltirganlar, ularning ba’zilarini shu o’rinda keltiramiz: «Pokizalik iymonning juz’idir». «Agar mushkul bo’lmaganida ummatlarimga har namoz vaqtida misvok qilishni amr qilardim». Har bir musulmonga ilohiy Haq amri kelganki, haftada bir marta g’usl qilib, bosh va badanlarini yuvsinlar.

«Xilol qiling (ya’ni, tishlaringizni tozalang), zero xilol qilishlik tozalikdir, tozalik iymonga boshlaydi, iymon esa o’z sohibini jannatga yetkazadi». «Namoz vaqtida va taom vaqtida xilol qiladigan ummatlarimning holi xush bo’lsin».

Pokizalik xususida islomning qat`iy hukmlari shulardan iborat… Endi bir mulohaza qilib ko’raylik-a, biz shu farmoyishlarga amal qilamizmi? Baxtga qarshi atrofga boqsak, bu amrlarga xilof ish tutishimizni ko’ramiz. Bizdagi bu parishonlik va xaroblik qanday holat o’zi? Bechora sahroyilarimiz yilda minglab bolalarini ifloslik qurboni qiladilar. Yozda mamlakatimizning har bir go’shasi bir majruhxona shakliga kiradi. Aziz millatimizning bir qismi boshdan to oyoqlarigacha chirku ifloslikka g’arq bo’lib yuradilar. Tibbiyotdan ma’lumki, ko’p jarohatlarga faqatgina yuvib, tozalash orqali ham barham berish mumkin.

Odamlarimizning bir qismi liboslarining kirligi bilan faxrlanib ham yuradilar. Hojilarimizning holiga bir bora nazar tashlangchi? Bu janoblar muazzam Ka’bani va Rasululloh qabrlarini ziyorat qilishga boradilar. Butun safar davomida bir marta kiyimlarini almashtiradilar, u ham bo’lsa ehrom bog’lash uchun. Har bir shaharda bir-ikki kun tursalar, o’sha shahar aholisi ustilaridan kulib, begona tillarda islom diniga nisbatan ta’nayu dashnomlar aytadilar. Aynan shu hojilar sabab bo’lib, bugun farangliklar dinimizni ifloslarning dini, deb ataydilar, ba’zi yirik Ovro’pa davlatlari esa yuvinishni haj man’ qilgan deb o’ylaydilar. Bular har yili bir kichkina shaharga minglab iflos odamlar kelib jamoat bo’ladilar, bu qadar iflos jamoadan vabo paydo bo’lib, haj tamom bo’lgach, ularning har biri o’z mamlakatiga bu kasalliklarni yuklab olib ketadi. Shu sababdan insoniyat har yili nobudgarchilikka uchramoqda.

Insof bormi..! Nahot begonalarning shu barcha ta’nayu malomatlarini dinimizga, o’zimizga ravo ko’rsak? Butun dunyo odamlarining bizdan nafratlanishlariga qanday qilib rozi bo’lamiz? Jahon xalqlarining orasida shuncha bemazagarchiliklar bilan qay tarzda yonma-yon yashab kelamiz? Shuncha rasvogarchiliklar bilan Jazo kuni Rasululloh huzurlarida qandoq holda turamiz? Ilohiy amrlarning birortasiga amal qilmay, o’zimizni musulmon hisoblashimizda nima ma’no bor? Hazrati Muhammad alayhissalomni begonalarning malomati ostida qoldirib, yana ziyoratlariga borish nima foyda beradi?

Bugun bizning oramizdagi ba’zi azizlar pokiza kiyim kiyib, badanni toza tutib yurishni, boshqacha qilib aytganda, ziynatlanib yurishni islom diniga xilof deb biladilar.

Koni jaholat! Bu fikr mutlaqo shariatga xilof. Aksincha, dini islom bizga doimo toza bo’lib, chiroyli va ozoda liboslarda yurishni buyuradi… «Ey Odam bolalari, har bir sajda chog’ida ziynatlaningiz (ya’ni, toza libosda bo’lingiz) hamda xohlaganingizcha yeb-ichaveringlar, faqat isrof qilmanglar. Zotan, U isrof qilguvchi kimsalarni sevmas. Ayting, (Ey Muhammad): Alloh bandalari uchun chiqargan bezak (liboslarni) va halol-pok rizqlarni kim harom qildi?»237

Shu yerda yana hadislardan misol keltirmoqchimiz: «Libosingizni toza tuting va odamlarning nazariga chiqmasdan oldin ulovlaringizni tuzating». Oysha raziyallohu anhu aytadilar: «Men xushbo’y atrimdan Payg’ambarga surtib qo’yardim, uning hidi boshlari va muborak soqollaridan ham taralib turardi». Pokizalik xususida shu hadislarni uqdingiz, endi quloq tuting, islom dini ifloslikni qay tariqa man’ etarkin.

Mo’minlarning onasi Oysha raziyallohu anhu aytadilarki, Payg’ambarimizning saodat zamonlarida odamlar juma namozi uchun shahar chekkalaridan Madinaga kelardilar, yo’lda bosh va yuz-ko’zlariga changu g’ubor qo’nib, terlab ketardilar. Bir kun shu xilda bir odam Rasuli akram huzurlariga kirganda Payg’ambarimiz: «Shu bugun pokiza bo’lib kelsangiz nima bo’lardi?!» — degan ekanlar.

Payg’ambarimizdan yana shu xildagi hadis vorid238 bo’lganki, aytganlar: «Sarimsoq piyoz yegan odam bizning huzurimizga kelmasin, uyda o’tirsin». Ammo ziynatni haddan ortiq qilish isrofga kiradi, shuning uchun ziynatning ortig’i joiz emas.

VARA’

Nafsning kamoli bo’lmish yaxshi amallarni bajarishga, talab qilishga va nafsning nuqsoni hisoblanmish yomon fe’llardan, odatlardan parhez qilish (tiyilish, parhezkorlik) vara’ deyiladi. Inson nafsining kamoli hayotining g’oyasi bo’lmish ikki dunyo saodatiga yetishishdir.

Har birimiz maqsadga yetkazadigan talabni istashimiz va bu yo’ldan qaytaradigan sabablardan voz kechishimiz zarur. Bas, vara’, ya’ni porsolik har bir odam uchun lozim ekan. Axloq ulamolari yaxshi va yomon amallarni «fozil va razil xulqlar» nomi ostida jamlab tafsir qilganlarki, biz ilohiy tavfiqdan ularning bir qismini bayon qildik, inshoolloh, qolgan qismini ham bayon qilamiz.

Shunday qilib, nafsni fozil xulqlar bilan orastalash va razil xulqlardan pok tutishga vara’ deyiladi. Busiz ikki dunyo saodatini egallab bo’lmaydi. «…(Barcha) inson ziyoni baxtsizliklardir. Faqat iymon keltirgan va yaxshi amallar qilgan, bir-birlariga Haq yo’lni tavsiya etgan va bir-birlariga (mana shu Haq yo’lida) sabr-toqat qilishni tavsiya ettan zotlargina (najot) topguvchidirlar»239.

«Iymon keltirib, yaxshi amallarni qilgan zotlarni esa ostidan daryolar oqib turadigan jannatlarga kiritajakmiz — ular u yerda abadiy yasharlar. Bu Allohning haq va’dasidir…»240

Shu ma’nolar quyidagi hadisda ham o’z ifodasini topgan: «Darhaqiqat, ehson qilmoqni buyurib, behayolik, buzuqlik va qaysarlik qilmoqdan qaytarur. Hamda nasihat qabul qilasizlar, deb
sizlarga nasihat qilur».

Lekin odamda maxluqlik mayli bor, har doim ham vara’ sohibi bo’la olmaydi. Binoanlayh, ularni tarbiyalash kerak bo’ladi. Bir jamoa islom fidokorlari bu ishning uddasidan chiqadilar, ular tasavvuf arboblari, ya’ni shayxlardir. Ha, shayxlar millat tarbiyachilaridir, bizni tarbiyalab, vara’ sohibi va taqvodor qilish aynan ularga lozim. Yana shu narsa muqarrarki, boshqalarni kamolga yetkazmoqchi bo’lgan odam, avvalo, o’z nafsini kamolga yetkazgan bo’lishi kerak, bo’lmasa tarbiyasi foyda bermaydi. Masalan, bizni qimor o’ynashdan man’ qilayotgan kishi o’zi doim qimor o’ynasa, uning gapi bizga ta’sir qilarmidi? O’z nafsidan g’ofil yurib, boshqalarning tarbiyasiga harakat qilgan odam Allohning qahriga uchraydi: «Odamlarni yaxshilikka chorlab, o’zlaringizni unutasizlarmi? Holbuki, o’zlaringiz kitob (Tavrot) tilovat qilasizlar. Aqlingizni yurgizmaysizlarmi?»241

Endi shayxlarimizning vazifalari bo’lmish, ya’ni bizlarni tarbiyat qilishni eplayapsizlarmi yo yo’qmi, degan mas’alani tadqiq qilsak. Ularning tarbiyalaridan vara’ ma’nosini qidirmasdan avval, ko’raylik-chi, ilohiy farmoyishlarga qay tarzda bo’ysunar ekanlar. Shayxlarning umumiy hay’atini ikki qismga ajratish mumkin. «Tariqati jahriya»242dagi shayxlar masjidlaru ibodatgohlarda, hatto ziyofatu to’ylarda ham yig’ilib olishib besababu bemunosabat ar-ar qiladilar. «Nima qilyapsizlar?» — deb so’rasak, «Zikr qilyapmiz» deydilar. Bilmaydilarki, bu masxarabozliklari ham aqlan, ham shar’an harom ekanligini. Uning haromligiga ham aqliy, ham shar’iy dalillar mavjud. Aqliy dalil shuki, Allohning zikrini xotiraga keltirishdan murod ilohiy g’azabdan xavfsirab turish. Masalan, podshohni esidan chiqarmaydigan odam uning amriga xilof ish qilmaydi. Inchunin, Allohning zikrini qilgan odam uning rizosiga qarshi harakat qilmaydi. «Arillash» va «ma’rashda» bu ma’noning o’zi yo’q. Ular hatto Allohning nomini ham tilga olmaydilar. Aqliy dalil shudir… Rasulullohdan ushbu hadisni imom Buxoriy keltiradi: «Ey odamlar, Allohni ohista zikr qiling, zero U kar emas, g’oyib ham emas, U sizlarga yaqin va xabardordir».

Ikkinchi guruhdagi shayxlar «tariqati sirriya»243dagilar bo’lib, ularning har biri yuz va minglab Allohning bandalarini atroflariga yig’ib tanbal, bekorchilar to’dasiga aylantirganlar. Biz yuqorida aytgan edikki, shayxlar bizlarga solih amallarni o’rgatib, yomon amallardan qaytaruvchi tarbiyachilarimiz deb. Baxtga qarshi, bu azizlar atroflariga yig’ilganlarning birortasiga loaqal bir marta bo’lsa ham axloqdan ta’lim berganlari yo’q, bermaydilar ham. Zero, o’zlari fozil axloqqa ega emaslar. Shu gapdan chetga chiqmay andak oldinlab ketsak. Agar ulardan «Vara’ nima?» deb so’rasangiz, doim ro’zador bo’lish, tunu kun ming rakaat namoz o’qish, dunyoning hech bir ishiga qo’l urmaslik, xotin olmaslik, tosh yoki kesakka o’xshab bir joyda o’tirishga vara’ deydilar», — deb javob qaytaradilar. Shular insonni ikki dunyo saodatiga yetaklar emishlar?!

Shunisi ajabki, o’zlari aytganlariga doimo xilof ish tutib, dang’illama hovli-joylarda yashaydilar, yasatig’lik ot-ulov minadilar, xotin oladilar, pul to’playdilar, rutbayu mansab ketidan quvadilar… Endi bularning fe’l-atvoridan qat`i nazar, ular bizga sharhlab bergan «vara’»lari nima o’zi? Shar’an bu joizmi yo yo’qmi?

Biz bularning har birini joiz emasligini ochiq-oydin isbotlab, o’tgan boblarda aytib o’tgan edik va yana takrorlaymiz. Shu o’rinda ikkita sahih hadisdan dalil keltirsak. «Sahih»ning muallifi Imom Buxoriy hazratlari raziyallohu anhu rivoyat qiladi: «Bir arab qabilasi Rasululloh huzurlariga uch kishini elchi qilib yuboradi. Janobi Rasululloh uyda emasdilar. Ular Rasulullohning ahli baytlaridan Payg’ambar qay tariqa ibodat qiladilar, deb so’rashadi. Ahli baytlari aytib berishdi. Eshitganlar Rasulullohning ibodatlarini kam deb o’ylab, Alloh Payg’ambarning o’tgan va kelajakdagi gunohlarining barchasini kechgan-da, azbaroyi shuning uchun ularga shuncha ibodat ham yetarli, lekin bizga bunaqa ibodat kifoya emas, dedilar. Ulardan biri, albatga, men butun kechani namoz o’qib o’tkazaman; boshqasi «bir yil ro’za tutsam ham shu bilan kifoyalanmayman; uchinchisi «men hayotdan uylanmay o’taman», — dedi.

Hazrati Payg’ambar uyga kelib, ulardan sizlar shu gaplarni aytdingizmi? — deb so’radilar. Ular «ha» deb javob qaytardilar. Shunda Rasululloh aytdilarki, men sizlardan ko’ra taqvodorroq va Allohdan qo’rquvchiroqman. Lekin men ro’za tutaman, iftor qilaman, namoz o’qiyman, uxlayman, uylanaman, bas, mening sunnatlarimdan yuz o’girgan odam mendan emas. Sunnatimni qabul qilmaganlarning va dindan chuqur ketganlarning holi naqadar yomondir…», dedilar Rasul.

Odamlarga ko’rsatib va eshittirib toat-ibodat qilish riyodir. Riyo shunday bir muhim mas’alaki, uni tushunish shayxlarning haqiqiy holini bizga ochib beradi. Bizning millat odamlari shayxlarni go’yo xudodek e’zozlashadi. Shuning uchun bizning bu gaplarimizni ular qabul ham qilmaydilar. Shu sabab men o’zimdan gapirmay, so’zni fazlu kamol sohibi bir muhtaram zotga havola etaman. Bu shaxs barchaga ma’lum Imom G’azzoliydir. U o’zining «Ihyoul-ulum» (ad-din) kitobida riyo haqida uzun bir bahs yuritgan. Shuning bir qismini qisqartirib tarjima qildik: «Bilginki, riyo haromdir, riyokorlar esa Allohning dushmanidirlar. Bu matlab oyatu xabarlarda sobit kelgan. Oyat ushbuki: «Diqqatsizlik qilib namozini xato o’qiganlar va riyo qilganlar halok bo’lguvchilardir». Ya’ni Allohning diydorini so’ragan kishi solih amallar qiladi va ilohiy ibodatga sherik qilmaydi, ya’ni riyo qilmaydi.

Shunday bir xabar kelgan. Bir odam Rasulullohdan so’radi: «Rasululloh, qay bir narsadan najot bor?» Payg’ambar javob berdi: «Najot bandaning har bir toatni odamlar ko’rishligi uchun emas, balki Alloh ko’rishligi uchungina qilgan ibodatdadir». Va yana dedilar: «Men bir gunohga giriftor bo’lishingizdan qo’rqamanki, u kichik shirkka kiradi». Odamlar so’radilar: «YO Rasululloh, kichik shirk nima?» Ular javob berdilar: «Riyo».

Hazrati Umardan naql qildilarki, Hazrat boshini xam qilib o’tirgan, ya’ni muroqaba qilayotgan kishini ko’rib, unga dedilar: «Ey mard, boshingni ko’tar, xushu’ va xuzu’ (xoksorlik) boshni egishlikda emas, balki dilda bo’lur. Abu Imom al-Bohiliydan rivoyat qiladilarki, u bir kuni masjidga borib, boshini sajdaga qo’yib yig’layotgan bir kishini ko’rib: «Agar bu yig’i Alloh uchun bo’lsa, nega uyingda yig’lamaysan?!» — deb so’ragan ekan.

Bilginki, riyo ikki xil bo’ladi:

1) dunyoviy ishlardagi riyo;

2) diniy amallardagi riyo.

Bularning ikkisi ham harom, lekin diniy amallardagi riyo nihoyatda yomondir.

Diniy amallardagi riyoni besh qismga ajratish mumkin:

1) badan riyosi;

2) shaklu hay’atdagi riyo;

3) tildagi riyo;

4) amaldagi riyo;

5) ziyorat va suhbatdagi riyo.

Badan riyosi shuki, odam o’zini ozdirib-to’zdirib, lablari qurib, soch-soqollarini taramay o’stirib, tirnoqlarini olmay yuradi, toki odamlar bu odam Alloh yo’lida mudom ro’za tutar ekan, Allohdan qo’rqib doimo g’amgin va mahzun yurar ekan, bechora shu qadar Alloh xayolida bo’lib o’ziga qaramas ekan, deb o’ylashlari uchun qiladi. Shakl va hay’atda riyo qilayotgan odam shayxlarga o’xshab surf joma kiyib, fanoga yetishgan deb o’ylashlari uchun yirtiq chirkin liboslar kiyadi, serviqor desinlar, deya boshini ko’ksiga egib yuradi.

Bu xil riyoga giriftor bo’lganlar ikki toifaga bo’linadilar. Birinchi toifadagilar darvishu solihlarga maqbul ko’rinib, ular uqubatlaridan bu ahli dunyo ekan, deb chetlatmasinlar, degan fikrda yirtiq-yamoq va iflos kiyimlarda yuradilar. Ikkinchi toifadagilar esa ham darvish solihlarga, ham hukmdoru boylarga yoqishni, ularning oldida e’tiborli bo’lishni xohlaydilar. Shuning uchun eski juldur kiyim kiymay turli xil, rango-rang oq va yashil qimmatbaho kiyimlar kiyadilar.

Tilida riyosi bo’lgan odam har bir majlisda ilmdan so’zlab, ibodat qiladi. Olim deb o’ylashlari uchun shunga muvofiq so’zlaydi, bozor va rastalarda, ko’cha-ko’ylarda yurganlarida Allohning zikrini o’ylayotganimni ko’rsinlar, deb lablarini qimirlatib yuradi, har bir yerda kunduzi tutgan ro’zayu kechasi o’qigan istixora namozlarini244 gapiradi. Amalida riyosi bo’lgan odam odamlar oldida uzun namoz o’qib, nafl namozlarini ham masjidda o’qiydi.

Ziyoratdagi riyo shuki, odam vaqti bevaqt ulug’ odamlarning ziyoratiga borib turadi, toki odamlar bu kishi yaxshi ekan, doimo falonchining oldiga borib turadi, deyishlari uchundir. Bu kabi odamlar o’zlarini ziyorat qildirishni va iftixor sabab bo’lishni ham xohdaydilar». Shu yerda Imom G’azzoliyning so’zlarini tugatamiz. Shu bahsni o’qimoqchi bo’lgan odam «Ihyoul-ulum»ning uchinchi jildiga murojaat qilsin.

Shu yergacha to’rtga axloqiy fazilatlarning uchta asosiysini muhim qismlarga bo’lib zikr qildik. To’rtinchi fazilat esa adldir. Adl bu — biz bayon qilgan jamiki axloqiy fazilatlar orasidan ifrotu tafritni tark qilib, doimo mo’`tadil chegarani saqlab o’tirishdir. Binobarin, aytish mumkinki, shu uchta fazilatlar zamirida adl mavjuddir va buni xotiradan chiqarmaslik lozim.

Ammo, shu orada bir muhim jihat borki, u ham esa hukumatning odilligidir. Bu mas’ala juda keng bo’lib, ushbu risolamizdan o’rin ololmaydi. Agar fursat bo’lsa, inshoolloh, hukumat adolati xususida ham bir risola yozamiz.

IZOHLAR

178.Solik — bu yerda: hammaslak ma’nosida.
179.Baqara surasidan olingan.
180.Ifrot — haddidan, chegaradan chiqish.
181.Tafrit — kaltabinlik.
182.Balohat — nodonlik.
183.Qur’oni karim, A’rof surasi, 179-oyat (tarj.).
184.Qur’oni karim, Luqmon surasi, 21-oyat (tarj.).
185.«Kitobi fazoilun nabi» — Payg’ambar fazilatlari haqida kitob. Imom Muslimning asari.
186.Qur’oni karim, Zumar surasi, 9-oyat (tarj.).
187.Tazvir — firib, makr, aldash.
188.Qur’oni karim, Tavba surasi, 34-oyat (tarj.).
189.Fojir foqih — axloqsiz foqih (fiqh olimi, ulamo).
190.E’tidol — o’rtacha, mo’`tadillik. Bu yerda: risoladagiday.
191.Tahavvur — haddan ziyod va o’rinsiz jasorat.
192.Inxizol — ojizlik, jur’atsizlik.
193.Xasorat — zarar, ziyon.
194.Tazabzub — ikkilanish.
195.Inod — sarkashlik.
196.Muovanat — yordam berish, ko’mak beruvchi.
197.Qur’oni karim, Baqara surasi, 261-oyat (tarj.).
198.Qur’oni karim, Tag’obun surasi, 17-oyat (tarj.).
199.Qur’oni karim, Baqara surasi, 245-oyat.
200.Mustahiq — haqli, loyiq. Bu yerda: g’ayrimustahiq — noloyiq.
201.Ala hazal qiyos — va shu kabilar.
202.«Hatta tanaffaqu mimo tuhibbui* — ma’nosi: «Odamlar xayr-ehson qilgan vaqtlarda seni sevadilar».
203.Qur’oni karim, Sho’ro surasi, 38-oyat.
204.Qur’oni karim, Al-Isro’ surasi, 26—29-oyatlar.
205.«Fataq’uda ma’luman mahsuro» — oyati karimaning zohiriy tarjimasi: «U yerdagi yig’ilishlarning zararli ekani ma’lum».
206.Qur’oni karim, Niso surasi, 5—6-oyatlar.
207.Qur’oni karim, Muhammad surasi, 38-oyat.
208.Qur’oni karim, Baqara surasi, 264-oyat.
209.Qur’oni karim. Oli Imron surasi, 180-oyat.
210.Qur’oni karim, Duxon surasi, 38-oyat (tarj.).
211.Alayhi afzal ut-tahiyot — unga maqtab aytish afzaldir.
212.Qur’oni karim, Muhammad surasi, 35-oyat (tarj.).
213.Qur’oni karim, Oli Imron surasi, 175-oyat (tarj.).
214.Qur’oni karim, Baqara surasi, 155—157-oyatlar (tarj.).
215.Qur’oni karim, Yusuf surasi, 87-oyat (tarj.).
216.Qur’oni karim, Ankabut surasi, 23-oyat (tarj.).
217.Inod — qaysarlik, o’jarlik.
218.Qur’oni karim, Sho’ro surasi, 40-oyat (tarj.).
219.Qur’oni karim, Oli Imron surasi, 134—136-oyatlar (tarj.).
220.Vaqohat — uyatsizlik.
221.Tuxnus — xunasa.
222.Malaq — xushomad.
223.Ihmol — og’irlik.
224.Xataka — xataka.
225.Vara’ — porsolik.
226.Qur’oni karim, Tavba surasi, 119-oyat.
227.Qur’oni karim, Niso surasi, 145-oyat.
228.Kur’oni karim, Niso surasi, 58-oyat.
229.Kur’oni karim, Maorij surasi, 32—35-oyatlar.
230.Kur’oni karim, Baqara surasi, 9-oyat.
231.Kur’oni karim, Qalam surasi, 10—13-oyatlar.
232.Kur’oni karim, Hujurot surasi, 6-oyat.
233.Kur’oni karim, Josiya surasi, 12-oyat.
234.Karohat — noxushlik, yoqimsizlik.
235.Bug’z — gina, kudurat.
236.Kur’oni karim, Moida surasi, 6-oyat.
237.Kur’oni karim, A’rof surasi, 31—32-oyatlar.
238.Vorid bo’lmoq — naql qilinmoq.
239.Qur’oni karim, Asr surasi, 1-3-oyatlar.
240.Qur’oni karim, Niso surasi, 122-oyat.
241.Qur’oni karim, Baqara surasi, 44-oyat.
242.Tariqati jahriya — oshkora zikr qiluvchilar tariqati, bu yerda yassaviylik.
243.Tariqati sirriya — xufiya zikr qiluvchilar, bu yerda: naqshbandiylik.
244.Istixora namozlari — tungi namozlar.