7 ноябр —  Альбер Камю таваллуд топган кун  

Атоқли француз адиби ва файласуфи — Альбер Камюнинг тўрт мактубдан  иборат “Олмон дўстимга мактублар”идан оҳорини йўқотмаган учтаси  эътиборингизга ҳавола этилаётир. Олам тақдири ва одам қадри хусусидаги дард силқиб турган мушоҳадалар бугунги замон ўқувчисини ҳам бефарқ қолдирмайди деган умиддамиз..

АЛЬБЕР КАМЮ
ОЛМОН ДЎСТИМГА МАКТУБЛАР
Карим Баҳриев  таржимаси

   Француз адиби ва файласуфи Альбер Камю (1913-60)  Иккинчи жаҳон урушига кўнгилли бўлиб отланган, аммо сил хасталигига чалингани боис ҳарбий хизматга олинмаган. Шундан сўнг у “Соmbаt” яширин ташкилотига аъзо бўлиб фашистларга қарши курашган, бир муддат мазкур ҳаракатнинг газетасига муҳаррирлик қилган. “Олмон дўстимга мактублар” илк бор ана шу газетада чоп этилган.

Мактубларни ўқиб, абсурдона ҳаётдан маъно излаган адибнинг юрак зарбларини тинглагандек бўласиз. Иккинчи жаҳон урушини келтириб чиқарган талай омиллар мавжуд. Бизнингча, “абсурд” ҳодисасини янглиш тушуниш ҳам ана шу омиллардан бири. Дунёда маъни-мантиқ йўқ, эзгулик ва ёвузлик ўртасида фарқ ҳам мавжуд эмас, инсон бамисоли қумурсқадек бир жонзот, деган мудҳиш ғояни байроқ қилган кимсалар миллионлаб инсонлар ёстиғини қуритди. Камю ўз номаларида йўлдан озган тоифанинг кўзини очишга интилади. Оламнинг жавҳари бу — инсондир, зотан, у ҳаётдан мазмун қидираётган ягона мавжудот;  жиллақурса, дунё бир ҳақиқат — инсон ҳақиқати билан қадрли, дея бонг уради адиб. Абсурд фалсафаси намояндалари барча қадриятларга шубҳа ила боқса-да, Камю худкушликни ҳам, суиқасдни ҳам қоралаган. Унга кўра, ҳар бир инсон бетакрор, уни маҳв этиш эса мумтоз моҳият манбаини барбод қилиш билан баробардир.

Мактубларда муаллиф ватанга муҳаббат туйғусидан баҳс очади. Киндик қони тўкилган маконни кўр-кўрона севмоқ, ватанга муҳаббатни адолатдан устун қўймоқ нораво, дейди ёзувчи. Ватанни улуғламоқ учун унинг тамали бўлмиш халқни эъзозлаш керак, халқ эса одамларнинг жамидир, демак, ҳар бир инсоннинг иззатини жойига қўймай, ҳақ-ҳуқуқини таъмин этмай туриб, юрт севгисидан лоф уриш мунофиқликдир. Муаллиф таъкидича, ватанни ёлғондан мақташ эмас, рост сўзлаб юксалтириш лозим.

“Олмон дўстимга мактублар” қаттол уруш даврида, омонсиз жанглар кечаётган бир шароитда қоғозга тушган. Англашимиз керакки, зулмга муросасиз, мазлумларга қайғудош адиб “сизлар” дея олмонларга эмас, фашистларга хитоб қилади. “Бизлар” деганда эса наинки французлар, бутун Европа аҳлини назарда тутади. Яъни муаллиф бири ўту бири сув бўлган икки мухолиф мафкурани қарама-қарши қўяди.

Тўрт мактубдан оҳорини йўқотмаган учтаси журналхонлар эътиборига ҳавола этилаётир. Олам тақдири ва одам қадри хусусидаги дард силқиб турган мушоҳадалар бугунги замон ўқувчисини ҳам бефарқ қолдирмайди деган умиддамиз.

Рене Лейнога багишланади*

Қалб улуғворлиги мухолифлардан бири эмас, ҳар иккиси ҳаддан ошганда намоён бўлади.
Блез ПАСКАЛЬ

Биринчи мактуб

Сиз бир куни менга “Ватанимнинг шон- шарафи — ҳар нарсадан устун. Уни қудратли этувчи ҳар бир восита — хайрли. Ҳеч нарсада маъни қолмаган бу замонда миллати қисматидан маъно топган биз — ёш олмонлар ҳатто жонимизни-да миллат шон-шарафи йўлида фидо этишимиз керак”, деб айтдингиз. Ўша вақтлар сизга меҳр-муҳаббатим жуда баланд эди, аммо шу сўзларингиз қалбимга бегоналик ҳиссини солди, ич-этим музлаб кетди. “Йўқ, асло — дея эътироз қилдим мен, — ҳамма нарсани ўзинг интилаётган мақсадга бўйсундириш, қандай восита билан бўлмасин мақсадга эришиш даркорлигига ишонолмайман. Ахир, сира оқлаб бўлмас воситалар ҳам бор. Мен ҳам сиздек ўз ватанимни севишни истайман, аммо бу — адолатга хиёнат этиш орқали бўлмаслиги лозим. Мен ватанимга қандайдир гаров, айниқса, қон ва ёлғон эвазига топилган шон-шарафни раво кўрмайман. Мен адолатга хизмат қилиш орқали юртимга-да хизмат қилишни хоҳлайман”. Шунда сиз менга “Демак, ватанингизни севмас экансиз!” дедингиз.

  Ўшандан буён орадан беш йил ўтди, биз шунча вақт кўришмадик, лекин ишонч билан айтаманки, мана шу узоқ йиллар (сиз учун эса чақмоқ чақнашидек тез ўтган қисқа фурсат!) ичида “Демак, ўз ватанингизни севмас экансиз!” деганингизни эсламаган куним бўлмади. Бугун шу сўзлар устида мулоҳаза қилар эканман, юрагим бехос зирқираб кетади. Мабодо киндик қонинг тўкилган диёрдаги адолатсизликни қораласанг-у, бу — “севмаслик”ни англатса, ҳа, мен ватанимни севмаганман, агар “севмаслик” юртингни шон-шараф чўққисига қандай қилиб бўлса-да олиб чиқиш бўлса, ҳа, мен уни севмаганман. Беш йил аввал Францияда аксар одамлар худди мендек фикрларди. Эсизки, уларнинг анчаси олмон аскари қўлидаги винтовканинг “совуқ қорачиғи”дан боқиб турган ўз ажалига юзма-юз келди. Сизнинг наздингизда, “ватанини севмаган” бу инсонлар, аслида, юртига юз бор жонини фидо этишга тайёр сиздек кимсалардан кўра, ватанига кўпроқ хизмат қилди. Чунки улар, аввало, ўзини енгишига тўғри келдики, бу уларнинг буюк жасорати эди. Мен шу ўринда буюкликнинг икки шаклини назарда тутмоқдаман ва уларнинг ўзаро фарқини сизга тушунтириб бермоқчиман.

Агар пешонага битилган бўлса, сиз билан тез орада яна дийдор кўришармиз. Аммо у вақтгача дўстлигимиздан асар ҳам қолмайди. Ўшанда сиз мағлубиятингиздан аччиқ изтироб чекаётган бўласиз-у, бироқ аввалги ғалабаларингиздан уялиш ўрнига, аксинча, эзғин бир эмраниш билан уларни қўмсаб тамшанасиз. Бугун эса мен фикран сиз билан биргаман — дарвоқе, сизнинг душманингизман-у, аммо бир қадар дўстингизман ҳам, чунки оромим ўғирлаган фикрларни сизга тўкиб соляпман. Эртага орамизда ҳеч бир ришта қолмайди. Сизнинг  ғалабангиз қўя олмаган сўнгги нуқтани энди мағлубиятингиз қўяди. Хуллас, бир-биримизга алвидо сўзини айтиш, бир-биримиздан юз ўгириб кетиш, бир-биримизга абадиян бегона бўлиш олдидан, мен сизга аниқ қилиб айтмоқчиманки, на тинчлик, на уруш йилларида менинг ватаним тақдири сизни заррача қизиқтира олди.

Аввало қандай шон-шараф қалбимизга чўғ ташлаб тургани ҳақида айтмоқчиман сизга. Шу асно бизнинг руҳимизга эш, сизнинг қалбингизга эса ёт жўмардлик нима эканини баён қиламан. Агар одам умр бўйи ҳарбга тайёрланган бўлсаю уруш унга фикрлашдан табиийроқ туюлса, ўзини жанггоҳ бағрига отиш — катта жасорат эмас. Аксинча, нафрат ва зўрлик бесамар эканига қаттиқ ишонган одамнинг қийноқ ва ўлимга юзма-юз бориши улкан жасоратдир. Урушдан нафратланса-да мажбуран жангга кираётган, бахтни қадрласа-да, бор-будидан айрилишга тайёр, яратувчанликка топинса-да, ноилож вайронкорлик қилаётган одамнинг аъмоли буткул ўзгача, ахир! Шу ўринда бизга сиздан кўра оғирроқ, зеро, биз аввал ўзимизни енгишимиз керак. Сиз эса на қалбингиз ва на фикратингизда бирор нарсани енгишга мажбур бўлмадингиз. Ваҳоланки, бизнинг душманимиз иккита эди; бизга, на қалби ва на фикратида бирор нарсани енгиб ўтмоғи шарт бўлмаган сиздек кимсалардан фарқли ўлароқ, биргина қуролнинг ўзи етарли эмасди.

Биз қалбимиздаги талай қабиҳликни жиловлаб олишимизга тўғри келди, энг аввало, кўнгилни мудом суст кетказадиган азалий васваса — сизларга ўхшаш истагини енгишимиз лозим эди. Зеро, бизнинг ичимизда ҳам заковатга қаршилик қиладиган, тубан сезги, қабиҳ инстинктларга ён босадиган, нима қилиб бўлса-да, бошқалардан устун бўлишга чорлайдиган бир ҳис яшириниб ётади. Бизни ҳам гоҳ-гоҳ юксак фазилатлар чарчатади: шундай пайтда ақлли эканимиздан уялиб кетамиз ва ваҳшийликнинг алланечук шавқли ҳаловатию осон қўлга киритилажак ҳақиқатини қўмсаб қоламиз. Бироқ айни жаҳолатдан дарров фориғ бўлиш мумкин: бундай восвос қандай кўргиликларни бошимизга солишини сизнинг кўйингизга бир боқиб билиб олса бўлади — дарров ақлимиз киради-қолади. Агар мен тақдири азалга ишонганимда эди, у сиз — ақл қулларини бизга сабоқ бўлсин учун атай ҳамроҳ қилиб қўйган деган гумонга борар эдим. Сизнинг феъли-хўйингиз бизни эркин ақлий фаолият ва маънавий қайта туғилишга мажбур этади.

Биз ботинимиздаги яна бир ҳис — қаҳрамонликка ўчликни ҳам енгишимиз керак эди. Биламан: сиз қаҳрамонлик бизга мутлақо бегона эканига аминсиз. Лекин бу ўйингиз — хато. Биз бир вақтнинг ўзида қаҳрамонликка юкунамиз ва ундан ҳайиқамиз ҳам. Шунинг учун юкунамизки, минг йиллик тарих бизни ҳам мардликка ўргатган. Ва шунинг учун ҳайиқамизки, минг йиллик тарих бизга  гўзаллик, табиийлик ва камтарликнинг афзаллигини ҳам англатган. Сизларга қарши туриш учун биз узоқ ва машаққатли йўлни босиб ўтдик. Шу сабаб ҳам Европанинг барча давлатидан орқада қолдик, чунки ҳар гал бирор ёвуз куч қитъани залолатга етакласа, биз дарров ҳақиқатни излашга тушиб кетар эдик. Шунинг учун урушни мағлубият билан бошладик, ахир, бошдан-оёқ ташвиш ичида қолдик — сизлар тупроғимизни забт этаётганда, қалбимизни тафтиш қилиб, ҳақиқат биз томондами-йўқми, дея изланардик.

Инсонга муҳаббатимиз, унинг бахтли тақдирига доир тасаввур-қарашларимизни ҳам енгиб ўтишимиз лозим бўлди; биз инсон устидан зўрлик-ла эришилган ҳеч бир ғалаба тотли бўлмаслигига қаттиқ ишонардик. Зеро, инсоннинг инсон устидан ҳар қандай таҳқирини буткул даволаш имконсиз — биз шу эътиқодимизни ҳам енгиб ўтишишимиз керак эди. Биз сиз билан урушга киришишдан олдин ҳатто қаттол душманимизни ҳам севишимиз ва ҳар қандай урушдан нафратланишимизга асос бўлган билим, умид, қўйингки, барча-барча қадриятларимиздан воз кечишимизга тўғри келди. Мухтасар айтганда — сиз бир вақтлар қучоқлашиб кўришадиган одам, яъни мени тушунишингиздан умидворман — ўзимиздаги дўстликка муҳаббатни ўлдиришимиз керак бўлди.

Ҳа, йўлимиз айланма экани сабаб биз узоқ юрдик ва мақсадга кечикиброқ келдик. Бу — ақлни ҳақиқатга, қалбни дўстликка хилоф иш қилишдан қайтарадиган айланма йўл эди. Бу — бизга адолатни кўрсатиб берган, ҳақиқатни ҳамроҳ этган йўл эди. Шубҳасиз, бу йўлни босиб ўтиш бизга ғоят қимматга тушди. Бунинг учун хўрликларга чидадик, мағлубият алами, қамоқ азоби, ҳақсиз қатллар, ёлғизлигу айрилиқ, сурункали очлик, ҳолсиз гўдаклар ва, энг ёмони, аччиқ тазарру билан товон тўладик. Аммо шуларсиз ҳеч иложи йўқ эди. Бу вақт бизга одамларнинг жонига зомин бўлиш, шусиз ҳам азобга тўла дунёни бадтар уқубатга ботиришга ҳаққимиз бор-йўқлигини аниқлаб олишимиз учун зарур эди. Ва айнан ана шу — бой берилган ва ўрни қопланган вақт, йўл қўйилган ва енгиб ўтилган мағлубият, хун билан товони тўланган ўжарликлар сабабли биз, французлар, бугун урушга қўлимиз қонга ботмай — ҳам уруш қурбонлари, ҳам эътиқодли кишилар сифатида кирдик, урушдан ҳам ёруғ юз билан чиқамиз, зеро, бу — адолатсизлик ва ожизлигимиз устидан эришилган буюк зафар бўлади.

Биз албатта ғалабага эришамиз, буни ўзингиз ҳам яхши биласиз. Биз ўша мағлубиятимиз, яъни ўзимизнинг ҳақ ё ноҳақлигимизни англаш учун узоқ вақт изланганимиз, зарур сабоқни чиқармоқ учун кўп азоб-уқубат тортганимиз эвазига ҳам ғалабага эришамиз. Биз ғалаба моҳиятини ана шу тариқа топдик, агар уни бехос йўқотиб қўймасак, демак, тоабад ғолиб бўламиз. Изтироб чекиб топган ҳақиқатимиз шу бўлдики, ақл — қилич олдида ожиз, бироқ у қилич билан иттифоқ бўлса, одам ўлдириш учунгина қинидан чиққан қилич устидан ғолиб кела олади. Шу тариқа, ақл биз томонда эканини англаган ҳолда, энди қўлга қилич ҳам олдик. Бунинг учун одамларнинг ўлим талвасасини кўришимиз, ўзимиз ҳам ажалга рўбарў бўлишимизга тўғри келди. Бунда бизга, тонгда гильотинага олиб борилаётган француз ишчисининг қамоқхона долонидан ўтар экан, камераларда ётган ўртоқларини мард бўлишга чақиргани ибрат бўлди. Ва ниҳоят, ақлни ўзимизга бўйсундирмоқ учун, биз жисмоний қийноқларни бошдан кечиришга ҳам мажбур этилдик. Дарҳақиқат, нима учун қиммат товон тўласанг, ўшанинг қадр-қиммати баланд бўлади. Биз ана шуларни англаш учун қиммат товон тўладик, ҳали яна кўп бор тўлашимизга тўғри келади. Энди ҳеч ким биздан ҳақиқатга бўлган комил ишончимизни ҳам, адолат тантанасига бўлган ёруғ умидимизни ҳам тортиб ололмайди, демак, сизнинг мағлубиятингиз муқаррардир.

Мен ҳақиқат ёлғон устидан ҳар қандай шароитда ҳам ғалаба қозонади, деган гапга ҳеч қачон ишонмаганман. Аммо шунга имоним комилки, кучлар тенг келган пайтда ҳақиқат ёлғон устидан муқаррар ғалаба қозонади. Биз ниҳоят тарози палласи ҳақиқат томон салгина оғган ҳолатга етиб келдик. Ҳозир биз ана шу устунликни англаган ҳолда жанг қилмоқдамиз. Мен сизга бугун биз инсонлик моҳиятини белгилаб берадиган ана шу озгина фарқ учун жанг қиляпмиз, деб айта оламан. Эътиқодни хурофотдан, шижоатни ғазабдан, кучни ваҳшийликдан ажратадиган нозик фарқ учун курашяпмиз, янада нозикроқ — чинни ёлғондан, биз улуғлаётган инсонни сизлар сиғинаётган санамдан ажратадиган нозик фарқ учун жанг қиляпмиз.

Жангдан четда эмас, жанг ичида туриб сизга шуларни айтишни истадим. Мени то ҳануз таъқиб этиб келаётган “Сиз ватанингизни севмас экансиз”, деган таънангизга берадиган жавобим — шу. Бироқ сиз билан янаям очиқчасига сўзлашмоқчиман. Менинг фикримча, Франция ўз қудрати ва ҳукмронлигини узоқ муддатга бой берди, энди у ҳар қандай тамаддун учун ҳаводек зарур бўлган обрў-нуфузини тикламоқ учун талай йиллар тушкун ҳолда сабр қилмоғи, дилгир бўлиб курашмоғи лозим. Имоним комилки, у ўз обрў-нуфузини олижаноблиги важидан йўқотди. Шу боис умид мени буткул тарк этгани йўқ. Мактубимнинг асл маъноси ҳам — ана шу умидда. Мен, беш йил аввал ватанига муҳаббатини жўшиб айтишдан тийилган одам, бугун шахсан сизга, қолаверса, Европа ва жаҳондаги барча тенгдошларимга қарата бундай дейман: “Мен, гарчи адашиш ва заифликлардан холи бўлмаса-да, аммо ўзининг бутун улуғворлигини мужассам этувчи инсонпарвар, адолатпарвар бош ғояси сўниб қолмаслиги учун ҳануз куймаланиб ётган матонатли асл миллатга дохилман. Мен тўрт йил аввал ўзининг бутун тарихини қайта идрок этишни бошлаган ва бугун вайроналараро босиқлик ва ишонч билан тарихни қайта ёзаётган, қўлида кўзир қартаси бўлмаса-да, ғирром ўйинда омаду бахтини синаётган миллат вакилиман. Ушбу юрт меникидек залворли ва серандиша муҳаббатга муносиб. Ватаним учун бугун курашсак арзийди, зеро, у олий бир муҳаббатга лойиқдир.

Бир гапни айтиб қўяй: менинг халқимга зид ўлароқ, сизнинг миллатингиз ўз фарзандларининг кўр-кўрона муҳаббатини қозонди, холос. Бу муҳаббат ўзини оқламаслиги тайин — ана шу кўр-кўроналик сизларни ҳалокатга судрайди. Сиз энг катта ғалабангизни қўлга киритгандаёқ мағлуб бўлган экансиз, энди — ҳалокатингиз яқинлашаётган бир пайтда қандай талвасага тушар экансиз?!”

1943 йил, июль

*  Рене Лейно (1910-44) — Камюнинг дўсти, “Соmbat ” газетасида бирга ишлаган ҳамкасби. Гестапочилар тамонидан отиб ўлдирилган.

Иккинчи мактуб

Мен аввал ҳам сизга ишончга қоришган бир шавқ ила мактуб битган эдим. Сўнгги учрашувимиздан беш йил ўтгач, нима учун биз сиздан кучлироқ эканимизни исботлаб бергандим: биз ўз ақидаларимизга тасдиқ топиш илинжида босиб ўтган айланма йўлимиз; ҳақлигимизга бўлган шубҳамизни тарқатиш учун сарфлаган вақтимиз; меҳр қўйган қадриятларимизни бир-бири билан келиштиришга телбаларча уринганимиз туфайли кучлимиз. Бу шу қадар муҳим масалаки, унга яна бир бор қайтмоқ фойдадан холи эмас. Аввал ҳам айтганимдек, бу айланма йўл бизга жуда қимматга тушди. Ўзимизни адолатсизлик тавқи ила лаънатламаслик учун узоқ вақт шубҳа домида қолдик. Аммо бугун ана шу шубҳа кучимизга куч қўшиб, зафар сари бошлаётир.

Ҳа, мен буларнинг барини сизга қатъий ишонч, ўктам шиддат билан айтяпман. Тўғриси, шу ҳақда ўйлаб кўриш учун менда фурсат етарли бўлди. Фикрлаш учун энг яхши вақт-тун, дейдилар. Мана, уч йил бўлибдики, сизлар бизнинг шаҳарларимиз ва юракларимизни зулматга ботиргансиз. Биз бу орада шу зулматаро суриниб-пайпасланиб, бир ғоя изладикки, бугун ўша ғоя сизга қарши бир аскардек жангга кираётир. Ҳа, энди мен сиз билан ақл ҳақида гаплашмоғим мумкин. Зеро, энди аввалги шубҳаларимиз ариди, ҳақиқат биз томонда эканига ишонч пайдо бўлди ва шу сабаб ҳам жасоратимиз ортганидан ортмокда. Менимча, ақлга сиздек беписанд боқувчи кимса учун унинг яна бир бор асрий уйқудан туриб, тарихда ўз ўрнини эгаллаши фавқулодда ҳолдек кўринса ажабмас.

Шу ўринда мен сизга яна бир мулоҳазани айтмоқчиман. Аниқроғи, ишонч қалбда ўз-ўзича қувонч уйғотмаслиги ҳақида тўхталмоқчиман. Мен сизга битаётган барча сўзларни айни шу маънода тушунмоқ керак. Аммо фикримни давом эттиришдан аввал сизнинг олдингиздаги, дўстлигимиз олдидаги бир бурчимни адо этиб олай. Мен барбод бўлаётган дўстлигимиз тақозо этадиган сўнгги чорага қўл урмоқчиман, яъни сизга барини бир бошдан тушунтирмоқчиман. Бир вақтлар “Сиз ватанингизни севмас экансиз’’, дея юзимга солган таънангизга аллақачон жавоб бердим, аммо шуни эсласам, ҳали-ҳануз дилим оғрийди. Бугун мен сизнинг “ақл” сўзини беписандлик билан масхараомуз тинглаганингизга жавоб қайтармоқчиман. “Франция барча закийлари тимсолида, — дедингиз сиз, — бугун ўзлигидан воз кечмоқда. Сизнинг зиёлиларингиз, шарт-шароитга қараб, ё телбавор ноумидлик, ё мавҳум ҳақиқатни ватанидан афзал кўради. Биз, олмонлар эса, Германияни ўша ҳақиқатингизу ноумидлигингиздан юксак қўямиз”. Сиртдан сиз ҳақдек кўринасиз. Бироқ, аввал ҳам айтганимдек, биз адолатни гоҳо ватандан аъло кўрганмиз, бу эса шуни англатадики, биз ватанни унинг адолати билан севишни истаганмиз, уни ҳақиқат ва умид диёри сифатида кўришни хоҳлаганмиз. Бизнинг сиздан фарқимиз — шунда: биз ватанга нисбатан талабчан эдик. Сизга миллат қудратини юксалтиришнинг ўзи кифоя, биз эса бунинг ёнига ҳақиқатни ҳам қўшишни истардик. Сиз доҳийларингиз юқоридан туриб сингдирган ақидага сўзсиз хизмат қилиш билан қаноатландингиз, биз энг мушкул дамларимизда ҳам ор-номус сиёсатини ёқладик — бугун ҳам айнан шундай сиёсат тарафидамиз. Дарвоқе, мен “биз” деганда, ҳукмдорларимизни назарда тутаётганим йўқ. Зотан, ҳукмдорлар унчалик аҳамиятли эмас.

Яна кўз олдимга сизнинг ўша илжайишингиз келяпти. Сиз одамларнинг гап-сўзига унчалик ишонмас эдингиз. Мен ҳам шундай эдим-у, лекин бошқалардан-да кўпроқ ўзимдан шубҳаланардим. Сиз мени ўз йўлингизга — оқил одам ўз оқиллигидан уяладиган йўлга тортишга уриндингиз. Мен эса ўша пайтдаёқ сизнинг изингиздан юрмадим. Бугун эса ахдим янада қатъийлашди. “Ҳақиқат ўзи нима?” деб сўрадингиз ўшанда сиз. Тўғри, ҳалигача бу саволга жавобимиз йўқ, аммо, жиллақурса, ёлғон нималигини биламиз: ёлғон сиз бизни етакламоқчи бўлган йўлдир. “Руҳ — жон нима?” Бу саволга ҳам жавобимиз йўғ-у, унинг зиддини биламиз, унинг номи — қотиллик. “Ва ниҳоят, инсон ўзи ким?” Шу жойда мен сизни тўхтатаман, зеро, буниси бизга маълум. Инсон алалоқибат мустабидлардан ҳам, илоҳлардан ҳам ғолиб келувчи хилқатдир. Инсон — борлиқ моҳиятини белгиловчи туб асосдир. Биз ана шу нодир жавҳарни асрамоғимиз зарур. Шунга кўра, инсон такдири ва юрт қисмати бугун бир-бирига чирмашиб кетмокда. Бизнинг айни дамдаги ишончимиз шунга асосланган. Агар ҳеч нарсада маъни бўлмаса эди, сиз ҳақ бўлар эдингиз. Аммо оламда битта бўлса ҳам маъносини асраган нарса бор.

Сиз билан менинг йўлим шу ерда айрилишини яна бир бор айтиш ортиқчалик қилмас, назаримда. Биз ватан ҳақидаги тушунчамизга дўстлик, одамийлик, бахт, адолат каби буюк қадриятларни ёнма-ён қўя олдик. Худди шу нарса бизни ватанга нисбатан ҳам талабчан бўлишга мажбур этди. Шу тариқа биз охири ҳақ бўлиб чикдик. Чунки ватанимиз шон-шарафи деб одамларни ўзимизга қул қилмадик, уларнинг азиз қонини тўкма- дик. Ҳақиқат йилт этиб кўринишини сабр ила кутдик ва бемисл азоб-уқубатлараро ўзимиз учун азиз бўлган қадриятлар учун жангга кириш бахтига етишдик. Сиз эса, аксинча, ватанга алоқаси бўлмаган нарса учун курашмокдасиз. Ватан учун берган қурбонларингизнинг баҳоси — бир пул, зеро, сиз муқаддас санам билиб сиғинаётган қадриятлар — сохта, ёлғон. Сиз нафақат инсон қалбига, балки ақлига ҳам хиёнат қилдингиз. Шу  боис бугун ақл сиздан адолатли ўч олмоқда. Ақлнинг қадрига етмадингиз, дунёга унинг кўзи-ла боқмадингиз. Мағлуб ҳолимда ҳам шуни дадил айтаман: сизларни айнан шу хатонгиз ҳалок этади.

Бир воқеани ҳикоя қилишга изн бергайсиз. Бу ҳодиса Францияда юз берди,  унинг қаерида юз бергани эса муҳим эмас. Бир кун саҳарда олмон аскарлари юк машинасида ўн бир француз маҳкумини отиб ташлаш учун қамоқхонадан қабристонга олиб кетаётганди. Ўн бир кишидан бешта ёки олтитасигина расмана “айбдор”: варақа тарқатган, хуфёна курашган ва энг оғири — олмонларга бўйсунишдан бош тортган эди. Улар машина юкхонасида жимгина ўтирар; барини қўрқув босган ва бу — ўлимга илк юзма-юз келган ҳар бир одамга хос бир қўрқув эди. Қолганлар эса айбсиз эдилар, ҳеч бир жиноят содир этмагандилар. Бировнинг адашуви ёки лоқайдлиги сабаб ўлиб кетиши мумкинлиги уларнинг шу сўнгги лаҳзаларини аччиқ азобга тўлдириб турарди. Улар орасида ўн олти ёшли ўспирин ҳам бор эди. Унинг юзи барча ўспиринларникидек эди, шунинг учун сизга уни тасвирлаб ўтирмайман. Болакай даҳшатдан дағ-дағ титрар — уятни ҳам унутиб, қўрқувини билдириб қўярди. Масхараомуз тиржаймай қўяқолинг: ҳа, қўрқувдан унинг тиши тишига тегмай такилларди. Сизлар ўспириннинг ёнига олмон руҳонийси ўтқазиб қўйган эдиларинг, у ўлими яқин шўрликларга далда бериши лозим эди. Шуни комил ишонч билан айтишим мумкин: ҳализамон отиб ўлдириладиган одамга нариги дунёдаги боқий ҳаётга доир панд-насиҳатлар кор қилиши душвор. Ахир, бошқа ўликлар билан бирга қора ўрага кўмиб юборишгандан кейин ҳам ҳаёт давом этаверишига ишониш қийин-да! Хуллас, асирлар юк машинасида сассиз кетиб борарди. Руҳоний машина бурчагига худди кучук боладек биқиниб олган ўспиринга юзланди. Бола уни катталарга қараганда осонроқ тушунадигандек эди. Ўспирин руҳонийнинг саволларига жавоб қайтарар экан, майин, таскинбахш овозига мойил бўлар, дилида умид шуъласи милтиллар эди. Энг  даҳшатли онда бировнинг озгина таскини ҳам илинж уйғотади: балки, мўъжиза рўй бериб, ҳаммаси яхши бўлар?! “Мен ҳеч нарса қилганим йўқ”, дерди шўрлик болакай. “Ҳа-ҳа, — дея бош ирғайди руҳоний, — лекин буни қўятур. Муҳими — ўлимни муносиб қарши олиш’’. “Айтинг, нега улар менга ишонмаяпти?” “Мен сенинг биродарингман ва сенга ишонаман. Бироқ энди орқага йўл йўқ. Мен сўнгги дақиқагача сен билан бирга бўламан. Раҳмдил Парвардигоримиз ҳам биз билан бирга бўлади. Кўрасан, жон бериш — жуда осон». Бола юзини тескари буради. Шунда руҳоний имондан сўз очади: “Худога ишонасанми, бўтам?” “Ҳа”, деб жавоб беради болакай. “Ишонсанг, шуни билмоғинг керак: бу ҳаёт сени кутаётган боқий ҳаловат, мангу ором олдида ҳеч нарса эмас”. Болакай бўлса айниқса ана шу “мангу ором”дан қўрқади. “Мен — сенинг биродарингман”, деб такрорлайди яна руҳоний.

Бошқалар жим кетиб боради. Дарвоқе, уларни ҳам ўйлаш керак. Энди руҳоний қолганларга юзланади ва ўсмирга тескари ўгирилади. Юк машинаси шудрингли йўлда шилқиллаб боради. Ғира-шира субҳидам пайтини, уйқуси чала қолган маҳбуслар нафасини, қушларнинг чуғурию отларнинг кишнашидангина тусмолласа бўладиган овлоқ жойни кўз олдингизга келтиринг-а! Ўсмир машинанинг чарм жилдига суянади, шунда жилд сурилиб, юкхонанинг ён девори билан жилд оралиғида дарча очилади. Агар дадилроқ бўлса, ундан сирғалиб чиқиб, машинадан сакраш мумкин. Руҳоний болага тескари қараб ўтирибди, кабинадаги аскарлар эса ғира-ширада адашмаслик учун кўзини олдинга — йўлга тикиб бораётир. Бола туйқус чармни кўтаради, тешикдан сирғалиб чиқиб, ўзини пастга отади. Аввал “гурс” этган овоз, сўнг қадамлар дукури қулоққа чалинади, ортидан эса жимлик чўкади. Қочоқ далага чопди — шудгор қадам товушларини ютарди. Аммо юкхона чармжилдининг бехос шитирлаши, унинг тирқишидан ёпирилган намхуш шамол руҳонийни ҳам, маҳкумларни ҳам ўгирилиб қарашга мажбур этди. Руҳоний бир дақиқа асирларга термулиб қолди, маҳкумлар ҳам жимгина унга кўз тикишди. Мана шу бир лаҳза ичида ҳаётини Худо йўлига тиккан бу зот қарор чиқариши керак, у ким томонда — жаллодлар тарафидами ёки мазлумлар тарафида?.. Бироқ у узоқ ўйлаб ўтирмайди-да, кабина деворини зарб билан тақиллатади: “Аchtung!”  Бирдан шовқин кўтарилади. Икки аскар юкхонага ёпирилади-да, маҳкумларга қурол ўқталади. Қолган иккитаси ерга сакрайдию далага югуради. Машинадан бир неча қадам нарида эса руҳоний, ҳайкалдек қотган кўйи, шудгорда нималар бўлаётганини кўришга беҳуда уринади. Юкхонадаги маҳкумлар сассиз қулоқ тутади: аскарларнинг дағдағаси, бўғиқ қичқириқлар, ўқ овози ва ниҳоят, этикларнинг тақ-туқи… Бола қўлга олинибди. Ўқ унга тегмай, ёнидан ўтиб кетибди, аммо боёқишнинг шашти сўниб, шалвираб қолибди. Унинг ўзи юра олмас, аскарлар судраб келар эди. Улар болани обдон калтаклашмабди, озроқ дўппослашибди, холос. Ҳали олдинда асосий жазо турибди, ахир! Руҳоний энди кабинага ўтади. Унинг юкхонадаги ўрнини аскар эгаллайди. Бурчакка итариб ташланган бола энди йиғламайди. У машинанинг чарм жилди ва девори орасидаги тирқишдан липиллаб кўринган йўлга жимгина термулади. Секин-аста тонг ёриша боради.

У ёғини айтмай қўяқолай — биласиз. Аммо бу воқеани менга ким айтиб берганини билмайсиз. Мен буни француз руҳонийсидан эшитдим. У бундай деб қўшиб қўйди: “Мен ўша руҳонийнинг қилмишидан жуда хижолатдаман, бироқ шунисидан мамнунманки, биронта ҳам француз руҳонийси Худони қотилларга хизмат қилдиришга рози бўлмайди”.  Ҳа, унинг сўзлари — айни ҳақиқат. Ўша руҳонийингиз худди сиздек фикрлагани аниқ. Унга ҳатто Яратганга бўлган эътиқодини ҳам ватанга фидо этиш табиий туюлар эди. Шундай қилиб, сизлар Илоҳингизни ҳам жангга сафарбар этгансиз. Худолар албатта сизлар билан бирга*- ахир, шундай деб лоф уришни севасиз-ку — аммо улар ноилож сиз билан биргадир. Сизлар бошқа ҳеч нарсани кўришни ва эшитишни истамайсиз, чунки бошдан-оёқ телбанамо жазавага берилгансиз. Сизлар сўқир ғазабга таянибгина жангга киргансиз, отиш ва янчиш ҳақидагина ўйлагансиз, восвос бўлган савдойи каби бутун борлиқни пароканда этишни хоҳлагансиз. Биз эса ақлу фаросат қонуниятларига таянар ва бундан муқаррар келиб чиқажак шубҳаларга берилар эдик. Ҳа, сўқир ғазаб қошида биз ожиз қолдик. Аммо энди узоқ айланма йўл босиб ўтилди. Даладан ушлаб келиниб, отилган ўша бола ақл ёнига ғазабни ҳам қўшишимизга туртки бўлди: энди биз сиздан икки баробар кучлимиз. Келинг, ғазаб ҳақида сўзлашайлик.

Ёдингиздадир, бошлиқларингиздан бири қўққис ғазабга минганда, мен бу ҳолдан ҳай- рон қолдим, сиз эса ўша чоқдаги аҳволимга шундай баҳо бердингиз: “Бу ҳам ахир бир фа- зилат-ку! Сизлар буни тушунишга ожизсиз. Чунки французларда бу хислат йўқ — улар ипакдек юмшоқ одамлар, жаҳл қилиш қўл- ларидан келмайди”. Йўқ, ундай эмас, фран- цузларнинг фазилатлар бобида ҳам таъби нозик. Улар жуда зарур бўлгандагина ғазабга йўл беради. Бу эса ғазабимизга мағрур бир қудрат бахш этадики, уни энди сиз ўз танан- гизда ҳис этасиз. Мен ҳам қалбимдаги ана шу ғазаб — фақат ўзимгагина аён ғазаб би- лан сизга хитоб қилаётирман!

Сизга аввал ҳам ёзганимдек, ишонч доим ҳам дилга завқ бера олмайди. Бу узоқ айланма йўлни босиб ўтиш оқибатида бой берган имкониятларимиз ўрнини тўлдириш ва ўзлигимизга содиқ қолган ҳолда жанг қилиш завқини туйиш учун қандай товон тўлаганимиз ҳар дақиқа ёдимизда туради. Айнан шу боис юракни увуштирувчи иложсизликка кўникдик, бизнинг курашимиз аччиқ айрилиқ доғи, шу билан бирга, ғалабага бўлган қатъий ишончга қоришиқдир. Бизни шунчаки жанг қилишнинг ўзи қониқтирмас эди. Чунки жанг учун ҳали важларимиз етилмаган эди. Халқимиз бошқа йўлни танлади: у фуқаролик урушини, умумхалқ курашини, ҳайқириқларсиз жонфидоликни афзал кўрди. Бу урушни халқнинг ўзи танлади, уни бунга аҳмоқ ва қўрқоқ ҳукумат даъват этгани йўқ, бу жангда халқ ўзини, ўзлигини топди ва бугун ўзи ҳақидаги ўз тасаввурларини ҳимоя қилаётир. Афсуски, халқ бу неъмат учун катта бадал тўлади. Шу сабаб ҳам бу халқ сизнинг миллатингиздан кўпроқ эҳтиромга лойиқ. Зеро, унинг энг улуғ ўғлонлари уруш майдонида ҳалок бўлаётир: ана шуниси, айниқса, қалбимни тирнайди. Бемаъни урушда янаям бемаъни бир мантиқ бор. Ўлим одамга ҳар ёндан ҳамла қилади ва тусмоллаб, таваккалига зарба беради. Урушда мардлар кўксини ўққа тутади: сиз ҳар куни халқимизнинг пок руҳи тимсоли бўлган мард ўғлонларни отиб ўлдираётирсиз. Сизнинг соддалигингиз зийракликдан холи эмас. Гарчи сиз танлов заруратидан бехабар бўлсангиз ҳам, қириш заруратидан бохабарсиз. Биз — руҳ посбонлари эса шуни биламизки, агар куч руҳни қаттиқ исканжага олса, руҳ ҳалок бўлиши мумкин. Аммо биз бошқа бир улуғвор кучга ишонамиз. Сиз ўқдан кўкси илма-тешик бўлган қурбонларнинг қийшайган юзларига қараб, бизнинг ҳақиқатимиз юзини ҳам шундай бежай оламан, деб ўйлайсиз. Асло! Сиз Францияни вазмин туриб жанг қилишга ундаётган қатъиятни ҳисобга олганингизча йўқ. Энг қийин онларда ҳам бизга бир умид мадад беради: биродарларимиз ўз жаллодларидан кўра сабрли ва сизларнинг ўқларингиз сонидан кўпроқ. Ҳали ўзингиз амин бўласиз: французлар ғазабланишга ҳам қодирдирлар!

1943 йил, декабрь

* Нацистларнинг «Gоtt mit иns ” (Худо биз билан)   деган шиорига ишора қилинмоқда.

Тўртинчи мактуб

Ўлим муқаррарми?  Эҳтимол! Бироқ, келинглар, унга қаршилик кўрсатиб ўлайлик ва йўқликка кетиш гарчи тақдирда бўлса ҳам, бунинг адолатли ҳодиса эканига муроса қилмай яшайлик.
“Оберманн”, 90-мактуб*

Мана, мағлубият онларингиз ҳам яқинлашмоқда. Мен бу мактубни сизнинг ҳалокатингизга сабаб бўлувчи ва эртанги эркка замин яратувчи донгдор шаҳардан ёзмокдаман. Бу шаҳар олдида ҳали катта синовлар турибди — ғалабага қадар у, тўрт йил аввал сиз келганда чўкканидан кўра ҳам даҳшатли зулумотни енгиб ўтмоғи лозим. Мен сизга барча нарсадан маҳрум — оч-яланғоч қолса-да, руҳан бардам шаҳардан мактуб йўллаётирман. Яқин кунларда уни сиз тасаввур ҳам этолмайдиган хуш насимлар чулғаб олади. Агар умр вафо қилса, биз сиз билан яна кўришамиз. Шунда — мен, сизнинг даъволарингизни ипидан игнасигача биладиган одам ва сиз, менинг ҳам фикрларимдан яхши хабардор бўлган киши — сўнгги жангга кирамиз.

Ҳозирги июль тунлари, бир вақтнинг ўзида ҳам енгил, ҳам оғир. Сена қирғоғида, дарахтзор бағрида кечалар — енгил, аммо у зафар тонгига илҳақ юраклар учун — оғир. Мен ҳам ўша тонгни кутяпману сиз ҳақингизда ўйлаяпман: сизга яна бир, аниқроғи, сўнгги гапимни айтмоқчиман. Бир замонлар дўст бўлган икки одам — сиз ва мен қандай қилиб душманга айланганимизни, мен ҳам ўшанда сиз томонга ўтиб кетишим мумкин экани-ю, бундан қандай қутулиб қолганимни сўзламасам бўлмайди.

Иккимиз ҳам узоқ вақт, бу дунёда олий ақл мавжуд эмас, ҳаммамиз — алданганлармиз, деб ҳисоблаб келдик. Бу эътиқод қай бир даражада ҳали ҳам қалбимда яшаётир. Аммо мен бундан — ўшанда сиз чиқарган, сўнг тарихга татбиқ этган хулосадан фарқли бир тўхтамга келдим. Бугун ўз-ўзимга бундай дейман: агар ўшанда сизнинг фикрларингизни қабул этганимда, бугунги ваҳшийликларингизни ҳам оқлаган бўлардим. Бу шу қадар муҳим мавзуки, бизга ҳаётбахш умид, сизга мудҳиш ҳалокатдан дарак бераётган мазкур ёз оқшомида унга тўхталмаслигимнинг асло иложи йўқ.

Сиз оламнинг маънога эгалигига ҳеч қачон ишонмагансиз ва барча нарсалар аслида тенг қимматли, нима яхшию нима ёмонлигини инсон белгилайди, деган хулосага келгансиз. Сизнинг фаҳмингизча, илоҳий ёки инсоний ахлоқ мавжуд эмас экан, демак, бирдан-бир яроқли қадрият — ҳайвонот дунёсини ўз измида тутган қонуният — зўравонлик ва айёрликдир. Бундан келиб чиқадики, одам — ҳеч ким: унинг ўзини ҳам, қалбини ҳам ўлдирса бўлади; бани башарнинг  тарихдаги вазифаси — кучни намойиш этиш, унинг ахлоқи эса — зулм тантанасидир. Ростини айтсам, мен ҳам озми-кўпми сизга ўхшаб фикрлар, ўзимни адолат сари тортиб турган бир кучдан бошқа унга қарши ҳеч бир далил тополмас, бу тортиш кучини эса, қўққис алангаланган эҳтирос каби, ақл билан тушунтириб беришим душвор эди.

Фарқимиз нимада эканини биласизми? Фарқимиз шундаки, сиз ҳаётда маъно топиш умидидан осон воз кечдингиз, мен эса ҳеч қачон ноумид бўлмадим. Сиз ҳаётдаги адолатсизликларга тезда кўникдингиз, сўнг уларни янада кўпайтиришга киришдингиз, мен эса, аксинча, инсон азалий ҳақсизликка қарши курашиш орқали адолат ўрнатиши, азалий бахтсизликка қарши курашиб бахтга эришиши керак, деган фикрда собит қолдим. Сиз ўз тушкунлигингиз домига тушдингиз, бундан қутуламан дея, уни ҳаётий аъмолга айлантиргач, инсон қўли ва закоси барпо этган барча нарсаларни оппа-осон вайрон қилдингиз, инсониятнинг азоб-уқубатини ҳаддан оширдингиз. Мен эса тушкунликка ва умуман, бу дунё тутумларига рози бўлмадим, одамлар яна бир-бири билан елкама-елка туриши ва ўзининг оғир аҳволини ўнглаш учун курашишни истадим.

Ажабки, сиз ва мен бир тамойилдан икки хулоса чиқардик. Зеро, сиз бу йўлда оламни онгли идрок этишдан воз кечдингиз, ўзингизга осон (яъни ўз лафзингизча, лоқайдлик) йўлини танладингиз, ўзингиз ва бошқа миллион-миллион олмонлар учун тепадаги бир киши ўйласа бўлди, дедингиз. Қисмат билан курашмоқlан чарчадингиз, бу бош-кети йўқ жанг кўнглингизга тегди, эндиги аъмолингиз — жонларни чирқиратмоқ ва заминни топтамоқ бўлди. Қисқача айтганда, сиз адолатсизликни танладингиз, ўзингизни Худога тенгладингиз. Сиз чиқарган мантиқий оҳанжамалар, аслида, бир ниқоб эди, холос.

 Мен эса, аксинча, адолатни танладим, заминга садоқатни сақлаб қолдим. Мен ҳали ҳам дунёда илоҳий маъно борлигига ишонмайман. Аммо, шунга аминманки, маънога эга бир хилқат бор, бу — инсон, зеро, у — ҳаётдан маъно қидираётган ягона жонзотдир. Бу дунё, ҳеч бўлмаганда, битта ҳақиқат — инсон ҳақиқати билан безанган ва бизнинг вазифамиз — шу хилқатнинг ўз таsдири учун курашга бўлган иродасини мустаҳкамлашдир. Инсоннинг ўзидан бошқа ҳеч бир далили йўқ, унинг яккаю ягона далили — ана шу, демак, одамлар ҳаёт ҳақидаги тасаввурларини асрамоқчи бўлса, аввало, инсоннинг ўзини асрамоғи керак. Бу сўзимга яна иржайишингиз тайин: “Инсонни асраш? Нима дегани бу?” Мен эса бор овозим билан ҳайқираман: инсонни асраш — уни топтамаслик демакдир! Инсонга ўзи ишонган адолатга етишиш имконини бериш демакдир!

  Биз қандай ғояни ҳимоя қилиб жанг майдонига кирганимизни энди англагандирсиз. Шу ғоя деб аввал сиз босиб ўтган, бизга ёт бўлган йўлдан юриб кўрдик ва шу йўл адоғида тор-мор бўлдик. Ахир, бу қабиҳ йўлда сизларга тенг келадигани йўқ эди. Начора, одамда тушкунликнинг якка ўзи қолса ва ҳар қандай мудҳиш оқибатдан зарра қўрқмаса, у сўзсиз тор-мор этувчи кучга айланади. Бу куч иккиланиб турганимизда бизни янчиб ташлади, зеро, биз ҳали ортга қайрилиб, бахтли кунларимизга маҳлиё боқмокда эдик. Бахт — бешафқат тақдир чангалидан тортиб олган энг буюк ўлжамиз, деб ўйлардик биз. Ҳаттоки тор-морлик, барбодлик пайтимизда ҳам ана шу — ўтмишни қўмсаш бизни тарк этмади.  

Аммо сизлар ўз мақсадингизга эришдингиз: бизни Тарих оқимига тортдингиз. Мана, беш йил бўлибдики, ҳеч ким шом салқинида қушлар чуғурини эшитиб ҳузурлана олмайди. Ҳа, бирдан ҳамма тушкунликка ботди. Биз бамисоли ҳаётдан бадарға этилдик, зеро, ҳар лаҳза ажалнинг гурас-гурас қўшини бостириб келарди. Мана, беш йилдирки, ўлим талвасасисиз бирор тонг, ҳибсга олишларсиз бирор тун, қийноқларсиз бирор кун ўтгани йўқ. Ҳа, биз сизларнинг ортингиздан боришга мажбур бўлдик. Аммо бизнинг бор жасоратимиз шундаки, жангга худди сиздек кирсак-да, бахт ҳақида ўйлашдан чарчамадик. Қурбонларнинг илтижоли фарёди ва ваҳшийликнинг ёввойи қийқириғиаро қалбимизда бепоён денгиз, таниш тепаликлар ва ёримизнинг кулгусига доир хотираларимизни асрашга уриндик. Бизнинг энг ишончли қуролимиз ҳам ана шу эсдаликлар ва биз уларни ҳеч қачон бой бермаймиз. Зеро, бу хотираларни бой берган лаҳзада биз ҳам сиз каби пажмурдага айланамиз. Биз энди шуни англадикки, бахт қуролини сандонда пиширмоқ учун талай вақт сарфлаш ва кўп қон тўкиш зарур экан. 

Биздан сизнинг фалсафангиз мағзини обдон чақиш, баъзан эса ҳатто сиздек ҳаракат қилиш талаб этилди. Сиз бирон бир арзирли мақсадсиз кўр-кўрона қаҳрамонликни танладингиз — ахир, маъносиз дунёнгизнинг ягона қадрияти шу эди-да! Қолаверса, ўзингиз танлаган бу йўлни бутун дунё, айниқса, Европага тиқиштиришга интилдингиз. Биз ҳалок бўлмаслик учун сизларга эргашишга мажбур эдик. Бироқ шунда англадикки, бизнинг сиздан афзал томонимиз бор, бу — мақсадга эгалигимиздир. Сиз ҳалокатга юз тутаётган шу паллада бир ҳақиқатни айтмоғим зарур: аслида, қаҳрамонлик кўрсатиш — қийин иш эмас, бахт-саодатга эришиш ундан юз чандон мушкул.

Мана, барча гапни айтиб бўлдим, энди биз — бир-биримизга душманмиз. Сиз, адолатсизликни ёқпаган одам — менинг нафратимга учраган кимсасиз. Илгари ҳам қалбимда нафрат кучли бўлса-да, аммо бунинг сабабини билмасдим, энди эса биламан. Мен сизга қарши жангга кираман, чунки қалбингиз ҳам, мантиғингиз ҳам жинояткорона. Сиз бизга беш йилдан бери солган даҳшатда ақлингизнинг айби инстинктингизникидан сира кам эмас. Шу сабаб ҳам сизнинг устингиздан чиқарган ҳукмим қатъий: сиз мен учун аллақачон ўлгансиз. Аммо мен барча ваҳшийликларингиз учун сизни суд қилаётганда, сиз ҳам, мен ҳам битта асос — ёлғизликдан илк туртки олганимизни, сиз ҳам, мен ҳам Европа аҳли билан бирга ақл-заковат фожиасига гувоҳ бўлганимизни эсда тутаман. Гарчи ҳайвонга хос иш тутган бўлсангиз ҳам, барибир, сизни инсонлик унвонидан маҳрум этмаймиз. Зеро, биз эътиқодимизга содиқ қолган ҳолда, сиз бошқаларда ҳурмат қилмаган одамлик шарафини эъзозлашга мажбурмиз. Инсон шаънини таҳқирлаш бир қанча вақт сизнинг куч-қудратингизга манба бўлди, чунки одам ўлдириш сизга биздан кўра осонроқ эди. Ҳа, не-не асрлар мобайнида бу хусусият сизга ўхшаш кимсаларнинг устун томони бўлиб келди. Бироқ шунча вақт мобайнида бизга ўхшаш кишилар инсон шаънини улуғлашдан ҳам тўхтамади, токи инсон ўзининг гуноҳи азимларига қарамай, алалоқибат, оқпаниш имконига эга бўлсин, тавба орқали поклана олсин.

Сизу бизнинг ўртамиздаги жанг адоғига яқинлашаётган бир пайтда, нақд дўзахга айланган азим шаҳарнинг қоқ юрагида туриб, ҳар ерда қалашган мурдалар, култепага айланган қишлоқлар ва етим қолган болаларга-да қарамай, сизга шуни айтмоқчиман: биз сизни тор-мор этиш вақтида ҳам сиздан асло нафратланмаймиз. Агар эртага жангда жон фидо этмоққа тўғри келса ҳам, қалбимизни нафратга бой бермасдан, тоза ҳолда ўламиз. Қўрқувга тушмаймиз, дея олмаймиз-у, аммо ақлимизни йўқотиб қўймаслигимиз аниқ. Қайта-қайта айтаман: бизда асло нафрат бўлмайди. Мен дунёда фақат бир нарсадан нафратланаман, у ҳам бўлса — адолатсизликдир, хуллас, биз, сизнинг қудратингизни янчамиз, лекин қалбингизни топтамаймиз.

Кеча сизга куч ато этган нарса бугун сизни кучдан маҳрум қилмоқда. Кеча бизни кучсиз қилган нарса бугун бизга куч бераётир. Менинг ушбу тунимга файз бағишлаётган жиҳат ҳам — ана шу. Кучимиз шундаки, сиз каби биз ҳам тубсиз коинот қаъри ҳақида ваҳмкор ўйга ботамиз, қисматимиздаги ҳеч бир фожиани унутолмай азобланамиз ва, айни чоғда, башарга, онгга хавф солаётган улкан фалокатнинг бир четида инсон шаъни ғояси асраб қолинганини фаҳмлаймиз ҳамда бу қаноатдан жасоратга ва тикланишга ирода топамиз. Албатта, бундан биз дунёга қўйган айблов юки асло енгиллашмайди. Начора, тушкунликдан чиқишга интилиб топган бу билимимиз бизга жуда қимматга тушди. Саҳармардонларда отилган юзлаб маҳбуслар, бегуноҳ инсонлар судраб келиб тиқилган зах қамоқхоналар, миллионлаб фарзандларининг мурдаси сасиб ётган Европа тупроғи; буларнинг бари — муносиб ўлишга ўрганиш учун тўланган мудҳиш товондир. Булар ўз-ўзимизни умид билан алдаб юришимизга йўл бермайди. Айни чоқда, биз бундай ноҳақ қисматга лойиқ эмаслигимизни ҳам исботламоғимиз керак. Ўз олдимизга ана шу мақсадни қўйганмиз ва эртагаёқ уни ҳал этишга киришамиз. Ёз нафаси уфуриб турган шу Европа тунида миллионлаб қуролли ва қуролсиз кишилар жангга ҳозирланмоқда. Яқинда бўзариб тонг отади — сиз мағлуб бўлажак тонг! Биламан, сизнинг ғирром ғалабангизга фалак бефарқ бўлди, энди адолатли мағлубиятингизга ҳам у бефарқ бўлажак. Мен эса ҳар қачонгидек бу гал ҳам фалакдан ҳеч нима кутмайман. Аммо биз башариятни сиз итқитмоқчи бўлган тубсиз ёлғизлик жаридан омон олиб чиқа олдик. Энди инсониятга хиёнат этганингиз учун моховдек яккаланиб ўлмоқ жазонгиз бўлсин. Мана энди сизга алвидо деб айта оламан.

* “Оберманн » (1804) — француз ёзувчиси Этьен Пивер де Сенанкур (1770-1846) қаламига мансуб эпистоляр (мактублар шаклидаги) роман.

1944 йил, июль

Манба: «Тафаккур» журнали, 1/2016

   Atoqli fransuz adibi va faylasufi Alber Kamyuning to‘rt maktubdan iborat “Olmon do‘stimga maktublar”idan ohorini yo‘qotmagan uchtasi e’tiboringizga havola etilayotir. Olam taqdiri va odam qadri xususidagi dard silqib turgan mushohadalar bugungi zamon o‘quvchisini ham befarq qoldirmaydi degan umiddamiz..

ALBЕR KAMYU
OLMON DO‘STIMGA MAKTUBLAR
Karim Bahriyev tarjimasi

Fransuz adibi va faylasufi Alber Kamyu (1913-60) Ikkinchi jahon urushiga ko‘ngilli bo‘lib otlangan, ammo sil xastaligiga chalingani bois harbiy xizmatga olinmagan. Shundan so‘ng u “Sombat” yashirin tashkilotiga a’zo bo‘lib fashistlarga qarshi kurashgan, bir muddat mazkur harakatning gazetasiga muharrirlik qilgan. “Olmon do‘stimga maktublar” ilk bor ana shu gazetada chop etilgan.

Maktublarni o‘qib, absurdona hayotdan ma’no izlagan adibning yurak zarblarini tinglagandek bo‘lasiz. Ikkinchi jahon urushini keltirib chiqargan talay omillar mavjud. Bizningcha, “absurd” hodisasini yanglish tushunish ham ana shu omillardan biri. Dunyoda ma’ni-mantiq yo‘q, ezgulik va yovuzlik o‘rtasida farq ham mavjud emas, inson bamisoli qumursqadek bir jonzot, degan mudhish g‘oyani bayroq qilgan kimsalar millionlab insonlar yostig‘ini quritdi. Kamyu o‘z nomalarida yo‘ldan ozgan toifaning ko‘zini ochishga intiladi. Olamning javhari bu — insondir, zotan, u hayotdan mazmun qidirayotgan yagona mavjudot; jillaqursa, dunyo bir haqiqat — inson haqiqati bilan qadrli, deya bong uradi adib. Absurd falsafasi namoyandalari barcha qadriyatlarga shubha ila boqsa-da, Kamyu xudkushlikni ham, suiqasdni ham qoralagan. Unga ko‘ra, har bir inson betakror, uni mahv etish esa mumtoz mohiyat manbaini barbod qilish bilan barobardir.

Maktublarda muallif vatanga muhabbat tuyg‘usidan bahs ochadi. Kindik qoni to‘kilgan makonni ko‘r-ko‘rona sevmoq, vatanga muhabbatni adolatdan ustun qo‘ymoq noravo, deydi yozuvchi. Vatanni ulug‘lamoq uchun uning tamali bo‘lmish xalqni e’zozlash kerak, xalq esa odamlarning jamidir, demak, har bir insonning izzatini joyiga qo‘ymay, haq-huquqini ta’min etmay turib, yurt sevgisidan lof urish munofiqlikdir. Muallif ta’kidicha, vatanni yolg‘ondan maqtash emas, rost so‘zlab yuksaltirish lozim.

“Olmon do‘stimga maktublar” qattol urush davrida, omonsiz janglar kechayotgan bir sharoitda qog‘ozga tushgan. Anglashimiz kerakki, zulmga murosasiz, mazlumlarga qayg‘udosh adib “sizlar” deya olmonlarga emas, fashistlarga xitob qiladi. “Bizlar” deganda esa nainki fransuzlar, butun Yevropa ahlini nazarda tutadi. Ya’ni muallif biri o‘tu biri suv bo‘lgan ikki muxolif mafkurani qarama-qarshi qo‘yadi.

To‘rt maktubdan ohorini yo‘qotmagan uchtasi jurnalxonlar e’tiboriga havola etilayotir. Olam taqdiri va odam qadri xususidagi dard silqib turgan mushohadalar bugungi zamon o‘quvchisini ham befarq qoldirmaydi degan umiddamiz.

Rene Leynoga bagishlanadi*

Qalb ulug‘vorligi muxoliflardan biri emas, har ikkisi haddan oshganda namoyon bo‘ladi.
Blez PASKAL

Birinchi maktub

Siz bir kuni menga “Vatanimning shon- sharafi — har narsadan ustun. Uni qudratli etuvchi har bir vosita — xayrli. Hech narsada ma’ni qolmagan bu zamonda millati qismatidan ma’no topgan biz — yosh olmonlar hatto jonimizni-da millat shon-sharafi yo‘lida fido etishimiz kerak”, deb aytdingiz. O‘sha vaqtlar sizga mehr-muhabbatim juda baland edi, ammo shu so‘zlaringiz qalbimga begonalik hissini soldi, ich-etim muzlab ketdi. “Yo‘q, aslo — deya e’tiroz qildim men, — hamma narsani o‘zing intilayotgan maqsadga bo‘ysundirish, qanday vosita bilan bo‘lmasin maqsadga erishish darkorligiga ishonolmayman. Axir, sira oqlab bo‘lmas vositalar ham bor. Men ham sizdek o‘z vatanimni sevishni istayman, ammo bu — adolatga xiyonat etish orqali bo‘lmasligi lozim. Men vatanimga qandaydir garov, ayniqsa, qon va yolg‘on evaziga topilgan shon-sharafni ravo ko‘rmayman. Men adolatga xizmat qilish orqali yurtimga-da xizmat qilishni xohlayman”. Shunda siz menga “Demak, vataningizni sevmas ekansiz!” dedingiz.

O‘shandan buyon oradan besh yil o‘tdi, biz shuncha vaqt ko‘rishmadik, lekin ishonch bilan aytamanki, mana shu uzoq yillar (siz uchun esa chaqmoq chaqnashidek tez o‘tgan qisqa fursat!) ichida “Demak, o‘z vataningizni sevmas ekansiz!” deganingizni eslamagan kunim bo‘lmadi. Bugun shu so‘zlar ustida mulohaza qilar ekanman, yuragim bexos zirqirab ketadi. Mabodo kindik qoning to‘kilgan diyordagi adolatsizlikni qoralasang-u, bu — “sevmaslik”ni anglatsa, ha, men vatanimni sevmaganman, agar “sevmaslik” yurtingni shon-sharaf cho‘qqisiga qanday qilib bo‘lsa-da olib chiqish bo‘lsa, ha, men uni sevmaganman. Besh yil avval Fransiyada aksar odamlar xuddi mendek fikrlardi. Esizki, ularning anchasi olmon askari qo‘lidagi vintovkaning “sovuq qorachig‘i”dan boqib turgan o‘z ajaliga yuzma-yuz keldi. Sizning nazdingizda, “vatanini sevmagan” bu insonlar, aslida, yurtiga yuz bor jonini fido etishga tayyor sizdek kimsalardan ko‘ra, vataniga ko‘proq xizmat qildi. Chunki ular, avvalo, o‘zini yengishiga to‘g‘ri keldiki, bu ularning buyuk jasorati edi. Men shu o‘rinda buyuklikning ikki shaklini nazarda tutmoqdaman va ularning o‘zaro farqini sizga tushuntirib bermoqchiman.

Agar peshonaga bitilgan bo‘lsa, siz bilan tez orada yana diydor ko‘risharmiz. Ammo u vaqtgacha do‘stligimizdan asar ham qolmaydi. O‘shanda siz mag‘lubiyatingizdan achchiq iztirob chekayotgan bo‘lasiz-u, biroq avvalgi g‘alabalaringizdan uyalish o‘rniga, aksincha, ezg‘in bir emranish bilan ularni qo‘msab tamshanasiz. Bugun esa men fikran siz bilan birgaman — darvoqe, sizning dushmaningizman-u, ammo bir qadar do‘stingizman ham, chunki oromim o‘g‘irlagan fikrlarni sizga to‘kib solyapman. Ertaga oramizda hech bir rishta qolmaydi. Sizning g‘alabangiz qo‘ya olmagan so‘nggi nuqtani endi mag‘lubiyatingiz qo‘yadi. Xullas, bir-birimizga alvido so‘zini aytish, bir-birimizdan yuz o‘girib ketish, bir-birimizga abadiyan begona bo‘lish oldidan, men sizga aniq qilib aytmoqchimanki, na tinchlik, na urush yillarida mening vatanim taqdiri sizni zarracha qiziqtira oldi.

Avvalo qanday shon-sharaf qalbimizga cho‘g‘ tashlab turgani haqida aytmoqchiman sizga. Shu asno bizning ruhimizga esh, sizning qalbingizga esa yot jo‘mardlik nima ekanini bayon qilaman. Agar odam umr bo‘yi harbga tayyorlangan bo‘lsayu urush unga fikrlashdan tabiiyroq tuyulsa, o‘zini janggoh bag‘riga otish — katta jasorat emas. Aksincha, nafrat va zo‘rlik besamar ekaniga qattiq ishongan odamning qiynoq va o‘limga yuzma-yuz borishi ulkan jasoratdir. Urushdan nafratlansa-da majburan jangga kirayotgan, baxtni qadrlasa-da, bor-budidan ayrilishga tayyor, yaratuvchanlikka topinsa-da, noiloj vayronkorlik qilayotgan odamning a’moli butkul o‘zgacha, axir! Shu o‘rinda bizga sizdan ko‘ra og‘irroq, zero, biz avval o‘zimizni yengishimiz kerak. Siz esa na qalbingiz va na fikratingizda biror narsani yengishga majbur bo‘lmadingiz. Vaholanki, bizning dushmanimiz ikkita edi; bizga, na qalbi va na fikratida biror narsani yengib o‘tmog‘i shart bo‘lmagan sizdek kimsalardan farqli o‘laroq, birgina qurolning o‘zi yetarli emasdi.

Biz qalbimizdagi talay qabihlikni jilovlab olishimizga to‘g‘ri keldi, eng avvalo, ko‘ngilni mudom sust ketkazadigan azaliy vasvasa — sizlarga o‘xshash istagini yengishimiz lozim edi. Zero, bizning ichimizda ham zakovatga qarshilik qiladigan, tuban sezgi, qabih instinktlarga yon bosadigan, nima qilib bo‘lsa-da, boshqalardan ustun bo‘lishga chorlaydigan bir his yashirinib yotadi. Bizni ham goh-goh yuksak fazilatlar charchatadi: shunday paytda aqlli ekanimizdan uyalib ketamiz va vahshiylikning allanechuk shavqli halovatiyu oson qo‘lga kiritilajak haqiqatini qo‘msab qolamiz. Biroq ayni jaholatdan darrov forig‘ bo‘lish mumkin: bunday vosvos qanday ko‘rgiliklarni boshimizga solishini sizning ko‘yingizga bir boqib bilib olsa bo‘ladi — darrov aqlimiz kiradi-qoladi. Agar men taqdiri azalga ishonganimda edi, u siz — aql qullarini bizga saboq bo‘lsin uchun atay hamroh qilib qo‘ygan degan gumonga borar edim. Sizning fe’li-xo‘yingiz bizni erkin aqliy faoliyat va ma’naviy qayta tug‘ilishga majbur etadi.

Biz botinimizdagi yana bir his — qahramonlikka o‘chlikni ham yengishimiz kerak edi. Bilaman: siz qahramonlik bizga mutlaqo begona ekaniga aminsiz. Lekin bu o‘yingiz — xato. Biz bir vaqtning o‘zida qahramonlikka yukunamiz va undan hayiqamiz ham. Shuning uchun yukunamizki, ming yillik tarix bizni ham mardlikka o‘rgatgan. Va shuning uchun hayiqamizki, ming yillik tarix bizga go‘zallik, tabiiylik va kamtarlikning afzalligini ham anglatgan. Sizlarga qarshi turish uchun biz uzoq va mashaqqatli yo‘lni bosib o‘tdik. Shu sabab ham Yevropaning barcha davlatidan orqada qoldik, chunki har gal biror yovuz kuch qit’ani zalolatga yetaklasa, biz darrov haqiqatni izlashga tushib ketar edik. Shuning uchun urushni mag‘lubiyat bilan boshladik, axir, boshdan-oyoq tashvish ichida qoldik — sizlar tuprog‘imizni zabt etayotganda, qalbimizni taftish qilib, haqiqat biz tomondami-yo‘qmi, deya izlanardik.

Insonga muhabbatimiz, uning baxtli taqdiriga doir tasavvur-qarashlarimizni ham yengib o‘tishimiz lozim bo‘ldi; biz inson ustidan zo‘rlik-la erishilgan hech bir g‘alaba totli bo‘lmasligiga qattiq ishonardik. Zero, insonning inson ustidan har qanday tahqirini butkul davolash imkonsiz — biz shu e’tiqodimizni ham yengib o‘tishishimiz kerak edi. Biz siz bilan urushga kirishishdan oldin hatto qattol dushmanimizni ham sevishimiz va har qanday urushdan nafratlanishimizga asos bo‘lgan bilim, umid, qo‘yingki, barcha-barcha qadriyatlarimizdan voz kechishimizga to‘g‘ri keldi. Muxtasar aytganda — siz bir vaqtlar quchoqlashib ko‘rishadigan odam, ya’ni meni tushunishingizdan umidvorman — o‘zimizdagi do‘stlikka muhabbatni o‘ldirishimiz kerak bo‘ldi.

Ha, yo‘limiz aylanma ekani sabab biz uzoq yurdik va maqsadga kechikibroq keldik. Bu — aqlni haqiqatga, qalbni do‘stlikka xilof ish qilishdan qaytaradigan aylanma yo‘l edi. Bu — bizga adolatni ko‘rsatib bergan, haqiqatni hamroh etgan yo‘l edi. Shubhasiz, bu yo‘lni bosib o‘tish bizga g‘oyat qimmatga tushdi. Buning uchun xo‘rliklarga chidadik, mag‘lubiyat alami, qamoq azobi, haqsiz qatllar, yolg‘izligu ayriliq, surunkali ochlik, holsiz go‘daklar va, eng yomoni, achchiq tazarru bilan tovon to‘ladik. Ammo shularsiz hech iloji yo‘q edi. Bu vaqt bizga odamlarning joniga zomin bo‘lish, shusiz ham azobga to‘la dunyoni badtar uqubatga botirishga haqqimiz bor-yo‘qligini aniqlab olishimiz uchun zarur edi. Va aynan ana shu — boy berilgan va o‘rni qoplangan vaqt, yo‘l qo‘yilgan va yengib o‘tilgan mag‘lubiyat, xun bilan tovoni to‘langan o‘jarliklar sababli biz, fransuzlar, bugun urushga qo‘limiz qonga botmay — ham urush qurbonlari, ham e’tiqodli kishilar sifatida kirdik, urushdan ham yorug‘ yuz bilan chiqamiz, zero, bu — adolatsizlik va ojizligimiz ustidan erishilgan buyuk zafar bo‘ladi.

Biz albatta g‘alabaga erishamiz, buni o‘zingiz ham yaxshi bilasiz. Biz o‘sha mag‘lubiyatimiz, ya’ni o‘zimizning haq yo nohaqligimizni anglash uchun uzoq vaqt izlanganimiz, zarur saboqni chiqarmoq uchun ko‘p azob-uqubat tortganimiz evaziga ham g‘alabaga erishamiz. Biz g‘alaba mohiyatini ana shu tariqa topdik, agar uni bexos yo‘qotib qo‘ymasak, demak, toabad g‘olib bo‘lamiz. Iztirob chekib topgan haqiqatimiz shu bo‘ldiki, aql — qilich oldida ojiz, biroq u qilich bilan ittifoq bo‘lsa, odam o‘ldirish uchungina qinidan chiqqan qilich ustidan g‘olib kela oladi. Shu tariqa, aql biz tomonda ekanini anglagan holda, endi qo‘lga qilich ham oldik. Buning uchun odamlarning o‘lim talvasasini ko‘rishimiz, o‘zimiz ham ajalga ro‘baro‘ bo‘lishimizga to‘g‘ri keldi. Bunda bizga, tongda gilotinaga olib borilayotgan fransuz ishchisining qamoqxona dolonidan o‘tar ekan, kameralarda yotgan o‘rtoqlarini mard bo‘lishga chaqirgani ibrat bo‘ldi. Va nihoyat, aqlni o‘zimizga bo‘ysundirmoq uchun, biz jismoniy qiynoqlarni boshdan kechirishga ham majbur etildik. Darhaqiqat, nima uchun qimmat tovon to‘lasang, o‘shaning qadr-qimmati baland bo‘ladi. Biz ana shularni anglash uchun qimmat tovon to‘ladik, hali yana ko‘p bor to‘lashimizga to‘g‘ri keladi. Endi hech kim bizdan haqiqatga bo‘lgan komil ishonchimizni ham, adolat tantanasiga bo‘lgan yorug‘ umidimizni ham tortib ololmaydi, demak, sizning mag‘lubiyatingiz muqarrardir.

Men haqiqat yolg‘on ustidan har qanday sharoitda ham g‘alaba qozonadi, degan gapga hech qachon ishonmaganman. Ammo shunga imonim komilki, kuchlar teng kelgan paytda haqiqat yolg‘on ustidan muqarrar g‘alaba qozonadi. Biz nihoyat tarozi pallasi haqiqat tomon salgina og‘gan holatga yetib keldik. Hozir biz ana shu ustunlikni anglagan holda jang qilmoqdamiz. Men sizga bugun biz insonlik mohiyatini belgilab beradigan ana shu ozgina farq uchun jang qilyapmiz, deb ayta olaman. E’tiqodni xurofotdan, shijoatni g‘azabdan, kuchni vahshiylikdan ajratadigan nozik farq uchun kurashyapmiz, yanada nozikroq — chinni yolg‘ondan, biz ulug‘layotgan insonni sizlar sig‘inayotgan sanamdan ajratadigan nozik farq uchun jang qilyapmiz.

Jangdan chetda emas, jang ichida turib sizga shularni aytishni istadim. Meni to hanuz ta’qib etib kelayotgan “Siz vataningizni sevmas ekansiz”, degan ta’nangizga beradigan javobim — shu. Biroq siz bilan yanayam ochiqchasiga so‘zlashmoqchiman. Mening fikrimcha, Fransiya o‘z qudrati va hukmronligini uzoq muddatga boy berdi, endi u har qanday tamaddun uchun havodek zarur bo‘lgan obro‘-nufuzini tiklamoq uchun talay yillar tushkun holda sabr qilmog‘i, dilgir bo‘lib kurashmog‘i lozim. Imonim komilki, u o‘z obro‘-nufuzini olijanobligi vajidan yo‘qotdi. Shu bois umid meni butkul tark etgani yo‘q. Maktubimning asl ma’nosi ham — ana shu umidda. Men, besh yil avval vataniga muhabbatini jo‘shib aytishdan tiyilgan odam, bugun shaxsan sizga, qolaversa, Yevropa va jahondagi barcha tengdoshlarimga qarata bunday deyman: “Men, garchi adashish va zaifliklardan xoli bo‘lmasa-da, ammo o‘zining butun ulug‘vorligini mujassam etuvchi insonparvar, adolatparvar bosh g‘oyasi so‘nib qolmasligi uchun hanuz kuymalanib yotgan matonatli asl millatga doxilman. Men to‘rt yil avval o‘zining butun tarixini qayta idrok etishni boshlagan va bugun vayronalararo bosiqlik va ishonch bilan tarixni qayta yozayotgan, qo‘lida ko‘zir qartasi bo‘lmasa-da, g‘irrom o‘yinda omadu baxtini sinayotgan millat vakiliman. Ushbu yurt menikidek zalvorli va serandisha muhabbatga munosib. Vatanim uchun bugun kurashsak arziydi, zero, u oliy bir muhabbatga loyiqdir.

Bir gapni aytib qo‘yay: mening xalqimga zid o‘laroq, sizning millatingiz o‘z farzandlarining ko‘r-ko‘rona muhabbatini qozondi, xolos. Bu muhabbat o‘zini oqlamasligi tayin — ana shu ko‘r-ko‘ronalik sizlarni halokatga sudraydi. Siz eng katta g‘alabangizni qo‘lga kiritgandayoq mag‘lub bo‘lgan ekansiz, endi — halokatingiz yaqinlashayotgan bir paytda qanday talvasaga tushar ekansiz?!”

1943 yil, iyul

* Rene Leyno (1910-44) — Kamyuning do‘sti, “Sombat ” gazetasida birga ishlagan hamkasbi. Gestapochilar tamonidan otib o‘ldirilgan.

Ikkinchi maktub

Men avval ham sizga ishonchga qorishgan bir shavq ila maktub bitgan edim. So‘nggi uchrashuvimizdan besh yil o‘tgach, nima uchun biz sizdan kuchliroq ekanimizni isbotlab bergandim: biz o‘z aqidalarimizga tasdiq topish ilinjida bosib o‘tgan aylanma yo‘limiz; haqligimizga bo‘lgan shubhamizni tarqatish uchun sarflagan vaqtimiz; mehr qo‘ygan qadriyatlarimizni bir-biri bilan kelishtirishga telbalarcha uringanimiz tufayli kuchlimiz. Bu shu qadar muhim masalaki, unga yana bir bor qaytmoq foydadan xoli emas. Avval ham aytganimdek, bu aylanma yo‘l bizga juda qimmatga tushdi. O‘zimizni adolatsizlik tavqi ila la’natlamaslik uchun uzoq vaqt shubha domida qoldik. Ammo bugun ana shu shubha kuchimizga kuch qo‘shib, zafar sari boshlayotir.

Ha, men bularning barini sizga qat’iy ishonch, o‘ktam shiddat bilan aytyapman. To‘g‘risi, shu haqda o‘ylab ko‘rish uchun menda fursat yetarli bo‘ldi. Fikrlash uchun eng yaxshi vaqt-tun, deydilar. Mana, uch yil bo‘libdiki, sizlar bizning shaharlarimiz va yuraklarimizni zulmatga botirgansiz. Biz bu orada shu zulmataro surinib-paypaslanib, bir g‘oya izladikki, bugun o‘sha g‘oya sizga qarshi bir askardek jangga kirayotir. Ha, endi men siz bilan aql haqida gaplashmog‘im mumkin. Zero, endi avvalgi shubhalarimiz aridi, haqiqat biz tomonda ekaniga ishonch paydo bo‘ldi va shu sabab ham jasoratimiz ortganidan ortmokda. Menimcha, aqlga sizdek bepisand boquvchi kimsa uchun uning yana bir bor asriy uyqudan turib, tarixda o‘z o‘rnini egallashi favqulodda holdek ko‘rinsa ajabmas.

Shu o‘rinda men sizga yana bir mulohazani aytmoqchiman. Aniqrog‘i, ishonch qalbda o‘z-o‘zicha quvonch uyg‘otmasligi haqida to‘xtalmoqchiman. Men sizga bitayotgan barcha so‘zlarni ayni shu ma’noda tushunmoq kerak. Ammo fikrimni davom ettirishdan avval sizning oldingizdagi, do‘stligimiz oldidagi bir burchimni ado etib olay. Men barbod bo‘layotgan do‘stligimiz taqozo etadigan so‘nggi choraga qo‘l urmoqchiman, ya’ni sizga barini bir boshdan tushuntirmoqchiman. Bir vaqtlar “Siz vataningizni sevmas ekansiz’’, deya yuzimga solgan ta’nangizga allaqachon javob berdim, ammo shuni eslasam, hali-hanuz dilim og‘riydi. Bugun men sizning “aql” so‘zini bepisandlik bilan masxaraomuz tinglaganingizga javob qaytarmoqchiman. “Fransiya barcha zakiylari timsolida, — dedingiz siz, — bugun o‘zligidan voz kechmoqda. Sizning ziyolilaringiz, shart-sharoitga qarab, yo telbavor noumidlik, yo mavhum haqiqatni vatanidan afzal ko‘radi. Biz, olmonlar esa, Germaniyani o‘sha haqiqatingizu noumidligingizdan yuksak qo‘yamiz”. Sirtdan siz haqdek ko‘rinasiz. Biroq, avval ham aytganimdek, biz adolatni goho vatandan a’lo ko‘rganmiz, bu esa shuni anglatadiki, biz vatanni uning adolati bilan sevishni istaganmiz, uni haqiqat va umid diyori sifatida ko‘rishni xohlaganmiz. Bizning sizdan farqimiz — shunda: biz vatanga nisbatan talabchan edik. Sizga millat qudratini yuksaltirishning o‘zi kifoya, biz esa buning yoniga haqiqatni ham qo‘shishni istardik. Siz dohiylaringiz yuqoridan turib singdirgan aqidaga so‘zsiz xizmat qilish bilan qanoatlandingiz, biz eng mushkul damlarimizda ham or-nomus siyosatini yoqladik — bugun ham aynan shunday siyosat tarafidamiz. Darvoqe, men “biz” deganda, hukmdorlarimizni nazarda tutayotganim yo‘q. Zotan, hukmdorlar unchalik ahamiyatli emas.

Yana ko‘z oldimga sizning o‘sha iljayishingiz kelyapti. Siz odamlarning gap-so‘ziga unchalik ishonmas edingiz. Men ham shunday edim-u, lekin boshqalardan-da ko‘proq o‘zimdan shubhalanardim. Siz meni o‘z yo‘lingizga — oqil odam o‘z oqilligidan uyaladigan yo‘lga tortishga urindingiz. Men esa o‘sha paytdayoq sizning izingizdan yurmadim. Bugun esa axdim yanada qat’iylashdi. “Haqiqat o‘zi nima?” deb so‘radingiz o‘shanda siz. To‘g‘ri, haligacha bu savolga javobimiz yo‘q, ammo, jillaqursa, yolg‘on nimaligini bilamiz: yolg‘on siz bizni yetaklamoqchi bo‘lgan yo‘ldir. “Ruh — jon nima?” Bu savolga ham javobimiz yo‘g‘-u, uning ziddini bilamiz, uning nomi — qotillik. “Va nihoyat, inson o‘zi kim?” Shu joyda men sizni to‘xtataman, zero, bunisi bizga ma’lum. Inson alaloqibat mustabidlardan ham, ilohlardan ham g‘olib keluvchi xilqatdir. Inson — borliq mohiyatini belgilovchi tub asosdir. Biz ana shu nodir javharni asramog‘imiz zarur. Shunga ko‘ra, inson takdiri va yurt qismati bugun bir-biriga chirmashib ketmokda. Bizning ayni damdagi ishonchimiz shunga asoslangan. Agar hech narsada ma’ni bo‘lmasa edi, siz haq bo‘lar edingiz. Ammo olamda bitta bo‘lsa ham ma’nosini asragan narsa bor.

Siz bilan mening yo‘lim shu yerda ayrilishini yana bir bor aytish ortiqchalik qilmas, nazarimda. Biz vatan haqidagi tushunchamizga do‘stlik, odamiylik, baxt, adolat kabi buyuk qadriyatlarni yonma-yon qo‘ya oldik. Xuddi shu narsa bizni vatanga nisbatan ham talabchan bo‘lishga majbur etdi. Shu tariqa biz oxiri haq bo‘lib chikdik. Chunki vatanimiz shon-sharafi deb odamlarni o‘zimizga qul qilmadik, ularning aziz qonini to‘kma- dik. Haqiqat yilt etib ko‘rinishini sabr ila kutdik va bemisl azob-uqubatlararo o‘zimiz uchun aziz bo‘lgan qadriyatlar uchun jangga kirish baxtiga yetishdik. Siz esa, aksincha, vatanga aloqasi bo‘lmagan narsa uchun kurashmokdasiz. Vatan uchun bergan qurbonlaringizning bahosi — bir pul, zero, siz muqaddas sanam bilib sig‘inayotgan qadriyatlar — soxta, yolg‘on. Siz nafaqat inson qalbiga, balki aqliga ham xiyonat qildingiz. Shu bois bugun aql sizdan adolatli o‘ch olmoqda. Aqlning qadriga yetmadingiz, dunyoga uning ko‘zi-la boqmadingiz. Mag‘lub holimda ham shuni dadil aytaman: sizlarni aynan shu xatongiz halok etadi.

Bir voqeani hikoya qilishga izn bergaysiz. Bu hodisa Fransiyada yuz berdi, uning qayerida yuz bergani esa muhim emas. Bir kun saharda olmon askarlari yuk mashinasida o‘n bir fransuz mahkumini otib tashlash uchun qamoqxonadan qabristonga olib ketayotgandi. O‘n bir kishidan beshta yoki oltitasigina rasmana “aybdor”: varaqa tarqatgan, xufyona kurashgan va eng og‘iri — olmonlarga bo‘ysunishdan bosh tortgan edi. Ular mashina yukxonasida jimgina o‘tirar; barini qo‘rquv bosgan va bu — o‘limga ilk yuzma-yuz kelgan har bir odamga xos bir qo‘rquv edi. Qolganlar esa aybsiz edilar, hech bir jinoyat sodir etmagandilar. Birovning adashuvi yoki loqaydligi sabab o‘lib ketishi mumkinligi ularning shu so‘nggi lahzalarini achchiq azobga to‘ldirib turardi. Ular orasida o‘n olti yoshli o‘spirin ham bor edi. Uning yuzi barcha o‘spirinlarnikidek edi, shuning uchun sizga uni tasvirlab o‘tirmayman. Bolakay dahshatdan dag‘-dag‘ titrar — uyatni ham unutib, qo‘rquvini bildirib qo‘yardi. Masxaraomuz tirjaymay qo‘yaqoling: ha, qo‘rquvdan uning tishi tishiga tegmay takillardi. Sizlar o‘spirinning yoniga olmon ruhoniysi o‘tqazib qo‘ygan edilaring, u o‘limi yaqin sho‘rliklarga dalda berishi lozim edi. Shuni komil ishonch bilan aytishim mumkin: halizamon otib o‘ldiriladigan odamga narigi dunyodagi boqiy hayotga doir pand-nasihatlar kor qilishi dushvor. Axir, boshqa o‘liklar bilan birga qora o‘raga ko‘mib yuborishgandan keyin ham hayot davom etaverishiga ishonish qiyin-da! Xullas, asirlar yuk mashinasida sassiz ketib borardi. Ruhoniy mashina burchagiga xuddi kuchuk boladek biqinib olgan o‘spiringa yuzlandi. Bola uni kattalarga qaraganda osonroq tushunadigandek edi. O‘spirin ruhoniyning savollariga javob qaytarar ekan, mayin, taskinbaxsh ovoziga moyil bo‘lar, dilida umid shu’lasi miltillar edi. Eng dahshatli onda birovning ozgina taskini ham ilinj uyg‘otadi: balki, mo‘’jiza ro‘y berib, hammasi yaxshi bo‘lar?! “Men hech narsa qilganim yo‘q”, derdi sho‘rlik bolakay. “Ha-ha, — deya bosh irg‘aydi ruhoniy, — lekin buni qo‘yatur. Muhimi — o‘limni munosib qarshi olish’’. “Ayting, nega ular menga ishonmayapti?” “Men sening birodaringman va senga ishonaman. Biroq endi orqaga yo‘l yo‘q. Men so‘nggi daqiqagacha sen bilan birga bo‘laman. Rahmdil Parvardigorimiz ham biz bilan birga bo‘ladi. Ko‘rasan, jon berish — juda oson». Bola yuzini teskari buradi. Shunda ruhoniy imondan so‘z ochadi: “Xudoga ishonasanmi, bo‘tam?” “Ha”, deb javob beradi bolakay. “Ishonsang, shuni bilmog‘ing kerak: bu hayot seni kutayotgan boqiy halovat, mangu orom oldida hech narsa emas”. Bolakay bo‘lsa ayniqsa ana shu “mangu orom”dan qo‘rqadi. “Men — sening birodaringman”, deb takrorlaydi yana ruhoniy.

Boshqalar jim ketib boradi. Darvoqe, ularni ham o‘ylash kerak. Endi ruhoniy qolganlarga yuzlanadi va o‘smirga teskari o‘giriladi. Yuk mashinasi shudringli yo‘lda shilqillab boradi. G‘ira-shira subhidam paytini, uyqusi chala qolgan mahbuslar nafasini, qushlarning chug‘uriyu otlarning kishnashidangina tusmollasa bo‘ladigan ovloq joyni ko‘z oldingizga keltiring-a! O‘smir mashinaning charm jildiga suyanadi, shunda jild surilib, yukxonaning yon devori bilan jild oralig‘ida darcha ochiladi. Agar dadilroq bo‘lsa, undan sirg‘alib chiqib, mashinadan sakrash mumkin. Ruhoniy bolaga teskari qarab o‘tiribdi, kabinadagi askarlar esa g‘ira-shirada adashmaslik uchun ko‘zini oldinga — yo‘lga tikib borayotir. Bola tuyqus charmni ko‘taradi, teshikdan sirg‘alib chiqib, o‘zini pastga otadi. Avval “gurs” etgan ovoz, so‘ng qadamlar dukuri quloqqa chalinadi, ortidan esa jimlik cho‘kadi. Qochoq dalaga chopdi — shudgor qadam tovushlarini yutardi. Ammo yukxona charmjildining bexos shitirlashi, uning tirqishidan yopirilgan namxush shamol ruhoniyni ham, mahkumlarni ham o‘girilib qarashga majbur etdi. Ruhoniy bir daqiqa asirlarga termulib qoldi, mahkumlar ham jimgina unga ko‘z tikishdi. Mana shu bir lahza ichida hayotini Xudo yo‘liga tikkan bu zot qaror chiqarishi kerak, u kim tomonda — jallodlar tarafidami yoki mazlumlar tarafida?.. Biroq u uzoq o‘ylab o‘tirmaydi-da, kabina devorini zarb bilan taqillatadi: “Achtung!” Birdan shovqin ko‘tariladi. Ikki askar yukxonaga yopiriladi-da, mahkumlarga qurol o‘qtaladi. Qolgan ikkitasi yerga sakraydiyu dalaga yuguradi. Mashinadan bir necha qadam narida esa ruhoniy, haykaldek qotgan ko‘yi, shudgorda nimalar bo‘layotganini ko‘rishga behuda urinadi. Yukxonadagi mahkumlar sassiz quloq tutadi: askarlarning dag‘dag‘asi, bo‘g‘iq qichqiriqlar, o‘q ovozi va nihoyat, etiklarning taq-tuqi… Bola qo‘lga olinibdi. O‘q unga tegmay, yonidan o‘tib ketibdi, ammo boyoqishning shashti so‘nib, shalvirab qolibdi. Uning o‘zi yura olmas, askarlar sudrab kelar edi. Ular bolani obdon kaltaklashmabdi, ozroq do‘pposlashibdi, xolos. Hali oldinda asosiy jazo turibdi, axir! Ruhoniy endi kabinaga o‘tadi. Uning yukxonadagi o‘rnini askar egallaydi. Burchakka itarib tashlangan bola endi yig‘lamaydi. U mashinaning charm jildi va devori orasidagi tirqishdan lipillab ko‘ringan yo‘lga jimgina termuladi. Sekin-asta tong yorisha boradi.

U yog‘ini aytmay qo‘yaqolay — bilasiz. Ammo bu voqeani menga kim aytib berganini bilmaysiz. Men buni fransuz ruhoniysidan eshitdim. U bunday deb qo‘shib qo‘ydi: “Men o‘sha ruhoniyning qilmishidan juda xijolatdaman, biroq shunisidan mamnunmanki, bironta ham fransuz ruhoniysi Xudoni qotillarga xizmat qildirishga rozi bo‘lmaydi”. Ha, uning so‘zlari — ayni haqiqat. O‘sha ruhoniyingiz xuddi sizdek fikrlagani aniq. Unga hatto Yaratganga bo‘lgan e’tiqodini ham vatanga fido etish tabiiy tuyular edi. Shunday qilib, sizlar Ilohingizni ham jangga safarbar etgansiz. Xudolar albatta sizlar bilan birga*- axir, shunday deb lof urishni sevasiz-ku — ammo ular noiloj siz bilan birgadir. Sizlar boshqa hech narsani ko‘rishni va eshitishni istamaysiz, chunki boshdan-oyoq telbanamo jazavaga berilgansiz. Sizlar so‘qir g‘azabga tayanibgina jangga kirgansiz, otish va yanchish haqidagina o‘ylagansiz, vosvos bo‘lgan savdoyi kabi butun borliqni parokanda etishni xohlagansiz. Biz esa aqlu farosat qonuniyatlariga tayanar va bundan muqarrar kelib chiqajak shubhalarga berilar edik. Ha, so‘qir g‘azab qoshida biz ojiz qoldik. Ammo endi uzoq aylanma yo‘l bosib o‘tildi. Daladan ushlab kelinib, otilgan o‘sha bola aql yoniga g‘azabni ham qo‘shishimizga turtki bo‘ldi: endi biz sizdan ikki barobar kuchlimiz. Keling, g‘azab haqida so‘zlashaylik.

Yodingizdadir, boshliqlaringizdan biri qo‘qqis g‘azabga minganda, men bu holdan hay- ron qoldim, siz esa o‘sha choqdagi ahvolimga shunday baho berdingiz: “Bu ham axir bir fa- zilat-ku! Sizlar buni tushunishga ojizsiz. Chunki fransuzlarda bu xislat yo‘q — ular ipakdek yumshoq odamlar, jahl qilish qo‘l- laridan kelmaydi”. Yo‘q, unday emas, fran- suzlarning fazilatlar bobida ham ta’bi nozik. Ular juda zarur bo‘lgandagina g‘azabga yo‘l beradi. Bu esa g‘azabimizga mag‘rur bir qudrat baxsh etadiki, uni endi siz o‘z tanan- gizda his etasiz. Men ham qalbimdagi ana shu g‘azab — faqat o‘zimgagina ayon g‘azab bi- lan sizga xitob qilayotirman!

Sizga avval ham yozganimdek, ishonch doim ham dilga zavq bera olmaydi. Bu uzoq aylanma yo‘lni bosib o‘tish oqibatida boy bergan imkoniyatlarimiz o‘rnini to‘ldirish va o‘zligimizga sodiq qolgan holda jang qilish zavqini tuyish uchun qanday tovon to‘laganimiz har daqiqa yodimizda turadi. Aynan shu bois yurakni uvushtiruvchi ilojsizlikka ko‘nikdik, bizning kurashimiz achchiq ayriliq dog‘i, shu bilan birga, g‘alabaga bo‘lgan qat’iy ishonchga qorishiqdir. Bizni shunchaki jang qilishning o‘zi qoniqtirmas edi. Chunki jang uchun hali vajlarimiz yetilmagan edi. Xalqimiz boshqa yo‘lni tanladi: u fuqarolik urushini, umumxalq kurashini, hayqiriqlarsiz jonfidolikni afzal ko‘rdi. Bu urushni xalqning o‘zi tanladi, uni bunga ahmoq va qo‘rqoq hukumat da’vat etgani yo‘q, bu jangda xalq o‘zini, o‘zligini topdi va bugun o‘zi haqidagi o‘z tasavvurlarini himoya qilayotir. Afsuski, xalq bu ne’mat uchun katta badal to‘ladi. Shu sabab ham bu xalq sizning millatingizdan ko‘proq ehtiromga loyiq. Zero, uning eng ulug‘ o‘g‘lonlari urush maydonida halok bo‘layotir: ana shunisi, ayniqsa, qalbimni tirnaydi. Bema’ni urushda yanayam bema’ni bir mantiq bor. O‘lim odamga har yondan hamla qiladi va tusmollab, tavakkaliga zarba beradi. Urushda mardlar ko‘ksini o‘qqa tutadi: siz har kuni xalqimizning pok ruhi timsoli bo‘lgan mard o‘g‘lonlarni otib o‘ldirayotirsiz. Sizning soddaligingiz ziyraklikdan xoli emas. Garchi siz tanlov zaruratidan bexabar bo‘lsangiz ham, qirish zaruratidan boxabarsiz. Biz — ruh posbonlari esa shuni bilamizki, agar kuch ruhni qattiq iskanjaga olsa, ruh halok bo‘lishi mumkin. Ammo biz boshqa bir ulug‘vor kuchga ishonamiz. Siz o‘qdan ko‘ksi ilma-teshik bo‘lgan qurbonlarning qiyshaygan yuzlariga qarab, bizning haqiqatimiz yuzini ham shunday bejay olaman, deb o‘ylaysiz. Aslo! Siz Fransiyani vazmin turib jang qilishga undayotgan qat’iyatni hisobga olganingizcha yo‘q. Eng qiyin onlarda ham bizga bir umid madad beradi: birodarlarimiz o‘z jallodlaridan ko‘ra sabrli va sizlarning o‘qlaringiz sonidan ko‘proq. Hali o‘zingiz amin bo‘lasiz: fransuzlar g‘azablanishga ham qodirdirlar!

1943 yil, dekabr

* Natsistlarning «Gott mit ins ” (Xudo biz bilan) degan shioriga ishora qilinmoqda.

To‘rtinchi maktub

O‘lim muqarrarmi? Ehtimol! Biroq, kelinglar, unga qarshilik ko‘rsatib o‘laylik va yo‘qlikka ketish garchi taqdirda bo‘lsa ham, buning adolatli hodisa ekaniga murosa qilmay yashaylik.
“Obermann”, 90-maktub*

Mana, mag‘lubiyat onlaringiz ham yaqinlashmoqda. Men bu maktubni sizning halokatingizga sabab bo‘luvchi va ertangi erkka zamin yaratuvchi dongdor shahardan yozmokdaman. Bu shahar oldida hali katta sinovlar turibdi — g‘alabaga qadar u, to‘rt yil avval siz kelganda cho‘kkanidan ko‘ra ham dahshatli zulumotni yengib o‘tmog‘i lozim. Men sizga barcha narsadan mahrum — och-yalang‘och qolsa-da, ruhan bardam shahardan maktub yo‘llayotirman. Yaqin kunlarda uni siz tasavvur ham etolmaydigan xush nasimlar chulg‘ab oladi. Agar umr vafo qilsa, biz siz bilan yana ko‘rishamiz. Shunda — men, sizning da’volaringizni ipidan ignasigacha biladigan odam va siz, mening ham fikrlarimdan yaxshi xabardor bo‘lgan kishi — so‘nggi jangga kiramiz.

Hozirgi iyul tunlari, bir vaqtning o‘zida ham yengil, ham og‘ir. Sena qirg‘og‘ida, daraxtzor bag‘rida kechalar — yengil, ammo u zafar tongiga ilhaq yuraklar uchun — og‘ir. Men ham o‘sha tongni kutyapmanu siz haqingizda o‘ylayapman: sizga yana bir, aniqrog‘i, so‘nggi gapimni aytmoqchiman. Bir zamonlar do‘st bo‘lgan ikki odam — siz va men qanday qilib dushmanga aylanganimizni, men ham o‘shanda siz tomonga o‘tib ketishim mumkin ekani-yu, bundan qanday qutulib qolganimni so‘zlamasam bo‘lmaydi.

Ikkimiz ham uzoq vaqt, bu dunyoda oliy aql mavjud emas, hammamiz — aldanganlarmiz, deb hisoblab keldik. Bu e’tiqod qay bir darajada hali ham qalbimda yashayotir. Ammo men bundan — o‘shanda siz chiqargan, so‘ng tarixga tatbiq etgan xulosadan farqli bir to‘xtamga keldim. Bugun o‘z-o‘zimga bunday deyman: agar o‘shanda sizning fikrlaringizni qabul etganimda, bugungi vahshiyliklaringizni ham oqlagan bo‘lardim. Bu shu qadar muhim mavzuki, bizga hayotbaxsh umid, sizga mudhish halokatdan darak berayotgan mazkur yoz oqshomida unga to‘xtalmasligimning aslo iloji yo‘q.

Siz olamning ma’noga egaligiga hech qachon ishonmagansiz va barcha narsalar aslida teng qimmatli, nima yaxshiyu nima yomonligini inson belgilaydi, degan xulosaga kelgansiz. Sizning fahmingizcha, ilohiy yoki insoniy axloq mavjud emas ekan, demak, birdan-bir yaroqli qadriyat — hayvonot dunyosini o‘z izmida tutgan qonuniyat — zo‘ravonlik va ayyorlikdir. Bundan kelib chiqadiki, odam — hech kim: uning o‘zini ham, qalbini ham o‘ldirsa bo‘ladi; bani basharning tarixdagi vazifasi — kuchni namoyish etish, uning axloqi esa — zulm tantanasidir. Rostini aytsam, men ham ozmi-ko‘pmi sizga o‘xshab fikrlar, o‘zimni adolat sari tortib turgan bir kuchdan boshqa unga qarshi hech bir dalil topolmas, bu tortish kuchini esa, qo‘qqis alangalangan ehtiros kabi, aql bilan tushuntirib berishim dushvor edi.

Farqimiz nimada ekanini bilasizmi? Farqimiz shundaki, siz hayotda ma’no topish umididan oson voz kechdingiz, men esa hech qachon noumid bo‘lmadim. Siz hayotdagi adolatsizliklarga tezda ko‘nikdingiz, so‘ng ularni yanada ko‘paytirishga kirishdingiz, men esa, aksincha, inson azaliy haqsizlikka qarshi kurashish orqali adolat o‘rnatishi, azaliy baxtsizlikka qarshi kurashib baxtga erishishi kerak, degan fikrda sobit qoldim. Siz o‘z tushkunligingiz domiga tushdingiz, bundan qutulaman deya, uni hayotiy a’molga aylantirgach, inson qo‘li va zakosi barpo etgan barcha narsalarni oppa-oson vayron qildingiz, insoniyatning azob-uqubatini haddan oshirdingiz. Men esa tushkunlikka va umuman, bu dunyo tutumlariga rozi bo‘lmadim, odamlar yana bir-biri bilan yelkama-yelka turishi va o‘zining og‘ir ahvolini o‘nglash uchun kurashishni istadim.

Ajabki, siz va men bir tamoyildan ikki xulosa chiqardik. Zero, siz bu yo‘lda olamni ongli idrok etishdan voz kechdingiz, o‘zingizga oson (ya’ni o‘z lafzingizcha, loqaydlik) yo‘lini tanladingiz, o‘zingiz va boshqa million-million olmonlar uchun tepadagi bir kishi o‘ylasa bo‘ldi, dedingiz. Qismat bilan kurashmoqlan charchadingiz, bu bosh-keti yo‘q jang ko‘nglingizga tegdi, endigi a’molingiz — jonlarni chirqiratmoq va zaminni toptamoq bo‘ldi. Qisqacha aytganda, siz adolatsizlikni tanladingiz, o‘zingizni Xudoga tengladingiz. Siz chiqargan mantiqiy ohanjamalar, aslida, bir niqob edi, xolos.

Men esa, aksincha, adolatni tanladim, zaminga sadoqatni saqlab qoldim. Men hali ham dunyoda ilohiy ma’no borligiga ishonmayman. Ammo, shunga aminmanki, ma’noga ega bir xilqat bor, bu — inson, zero, u — hayotdan ma’no qidirayotgan yagona jonzotdir. Bu dunyo, hech bo‘lmaganda, bitta haqiqat — inson haqiqati bilan bezangan va bizning vazifamiz — shu xilqatning o‘z tasdiri uchun kurashga bo‘lgan irodasini mustahkamlashdir. Insonning o‘zidan boshqa hech bir dalili yo‘q, uning yakkayu yagona dalili — ana shu, demak, odamlar hayot haqidagi tasavvurlarini asramoqchi bo‘lsa, avvalo, insonning o‘zini asramog‘i kerak. Bu so‘zimga yana irjayishingiz tayin: “Insonni asrash? Nima degani bu?” Men esa bor ovozim bilan hayqiraman: insonni asrash — uni toptamaslik demakdir! Insonga o‘zi ishongan adolatga yetishish imkonini berish demakdir!

Biz qanday g‘oyani himoya qilib jang maydoniga kirganimizni endi anglagandirsiz. Shu g‘oya deb avval siz bosib o‘tgan, bizga yot bo‘lgan yo‘ldan yurib ko‘rdik va shu yo‘l adog‘ida tor-mor bo‘ldik. Axir, bu qabih yo‘lda sizlarga teng keladigani yo‘q edi. Nachora, odamda tushkunlikning yakka o‘zi qolsa va har qanday mudhish oqibatdan zarra qo‘rqmasa, u so‘zsiz tor-mor etuvchi kuchga aylanadi. Bu kuch ikkilanib turganimizda bizni yanchib tashladi, zero, biz hali ortga qayrilib, baxtli kunlarimizga mahliyo boqmokda edik. Baxt — beshafqat taqdir changalidan tortib olgan eng buyuk o‘ljamiz, deb o‘ylardik biz. Hattoki tor-morlik, barbodlik paytimizda ham ana shu — o‘tmishni qo‘msash bizni tark etmadi.

Ammo sizlar o‘z maqsadingizga erishdingiz: bizni Tarix oqimiga tortdingiz. Mana, besh yil bo‘libdiki, hech kim shom salqinida qushlar chug‘urini eshitib huzurlana olmaydi. Ha, birdan hamma tushkunlikka botdi. Biz bamisoli hayotdan badarg‘a etildik, zero, har lahza ajalning guras-guras qo‘shini bostirib kelardi. Mana, besh yildirki, o‘lim talvasasisiz biror tong, hibsga olishlarsiz biror tun, qiynoqlarsiz biror kun o‘tgani yo‘q. Ha, biz sizlarning ortingizdan borishga majbur bo‘ldik. Ammo bizning bor jasoratimiz shundaki, jangga xuddi sizdek kirsak-da, baxt haqida o‘ylashdan charchamadik. Qurbonlarning iltijoli faryodi va vahshiylikning yovvoyi qiyqirig‘iaro qalbimizda bepoyon dengiz, tanish tepaliklar va yorimizning kulgusiga doir xotiralarimizni asrashga urindik. Bizning eng ishonchli qurolimiz ham ana shu esdaliklar va biz ularni hech qachon boy bermaymiz. Zero, bu xotiralarni boy bergan lahzada biz ham siz kabi pajmurdaga aylanamiz. Biz endi shuni angladikki, baxt qurolini sandonda pishirmoq uchun talay vaqt sarflash va ko‘p qon to‘kish zarur ekan.

Bizdan sizning falsafangiz mag‘zini obdon chaqish, ba’zan esa hatto sizdek harakat qilish talab etildi. Siz biron bir arzirli maqsadsiz ko‘r-ko‘rona qahramonlikni tanladingiz — axir, ma’nosiz dunyongizning yagona qadriyati shu edi-da! Qolaversa, o‘zingiz tanlagan bu yo‘lni butun dunyo, ayniqsa, Yevropaga tiqishtirishga intildingiz. Biz halok bo‘lmaslik uchun sizlarga ergashishga majbur edik. Biroq shunda angladikki, bizning sizdan afzal tomonimiz bor, bu — maqsadga egaligimizdir. Siz halokatga yuz tutayotgan shu pallada bir haqiqatni aytmog‘im zarur: aslida, qahramonlik ko‘rsatish — qiyin ish emas, baxt-saodatga erishish undan yuz chandon mushkul.

Mana, barcha gapni aytib bo‘ldim, endi biz — bir-birimizga dushmanmiz. Siz, adolatsizlikni yoqpagan odam — mening nafratimga uchragan kimsasiz. Ilgari ham qalbimda nafrat kuchli bo‘lsa-da, ammo buning sababini bilmasdim, endi esa bilaman. Men sizga qarshi jangga kiraman, chunki qalbingiz ham, mantig‘ingiz ham jinoyatkorona. Siz bizga besh yildan beri solgan dahshatda aqlingizning aybi instinktingiznikidan sira kam emas. Shu sabab ham sizning ustingizdan chiqargan hukmim qat’iy: siz men uchun allaqachon o‘lgansiz. Ammo men barcha vahshiyliklaringiz uchun sizni sud qilayotganda, siz ham, men ham bitta asos — yolg‘izlikdan ilk turtki olganimizni, siz ham, men ham Yevropa ahli bilan birga aql-zakovat fojiasiga guvoh bo‘lganimizni esda tutaman. Garchi hayvonga xos ish tutgan bo‘lsangiz ham, baribir, sizni insonlik unvonidan mahrum etmaymiz. Zero, biz e’tiqodimizga sodiq qolgan holda, siz boshqalarda hurmat qilmagan odamlik sharafini e’zozlashga majburmiz. Inson sha’nini tahqirlash bir qancha vaqt sizning kuch-qudratingizga manba bo‘ldi, chunki odam o‘ldirish sizga bizdan ko‘ra osonroq edi. Ha, ne-ne asrlar mobaynida bu xususiyat sizga o‘xshash kimsalarning ustun tomoni bo‘lib keldi. Biroq shuncha vaqt mobaynida bizga o‘xshash kishilar inson sha’nini ulug‘lashdan ham to‘xtamadi, toki inson o‘zining gunohi azimlariga qaramay, alaloqibat, oqpanish imkoniga ega bo‘lsin, tavba orqali poklana olsin.

Sizu bizning o‘rtamizdagi jang adog‘iga yaqinlashayotgan bir paytda, naqd do‘zaxga aylangan azim shaharning qoq yuragida turib, har yerda qalashgan murdalar, kultepaga aylangan qishloqlar va yetim qolgan bolalarga-da qaramay, sizga shuni aytmoqchiman: biz sizni tor-mor etish vaqtida ham sizdan aslo nafratlanmaymiz. Agar ertaga jangda jon fido etmoqqa to‘g‘ri kelsa ham, qalbimizni nafratga boy bermasdan, toza holda o‘lamiz. Qo‘rquvga tushmaymiz, deya olmaymiz-u, ammo aqlimizni yo‘qotib qo‘ymasligimiz aniq. Qayta-qayta aytaman: bizda aslo nafrat bo‘lmaydi. Men dunyoda faqat bir narsadan nafratlanaman, u ham bo‘lsa — adolatsizlikdir, xullas, biz, sizning qudratingizni yanchamiz, lekin qalbingizni toptamaymiz.

Kecha sizga kuch ato etgan narsa bugun sizni kuchdan mahrum qilmoqda. Kecha bizni kuchsiz qilgan narsa bugun bizga kuch berayotir. Mening ushbu tunimga fayz bag‘ishlayotgan jihat ham — ana shu. Kuchimiz shundaki, siz kabi biz ham tubsiz koinot qa’ri haqida vahmkor o‘yga botamiz, qismatimizdagi hech bir fojiani unutolmay azoblanamiz va, ayni chog‘da, basharga, ongga xavf solayotgan ulkan falokatning bir chetida inson sha’ni g‘oyasi asrab qolinganini fahmlaymiz hamda bu qanoatdan jasoratga va tiklanishga iroda topamiz. Albatta, bundan biz dunyoga qo‘ygan ayblov yuki aslo yengillashmaydi. Nachora, tushkunlikdan chiqishga intilib topgan bu bilimimiz bizga juda qimmatga tushdi. Saharmardonlarda otilgan yuzlab mahbuslar, begunoh insonlar sudrab kelib tiqilgan zax qamoqxonalar, millionlab farzandlarining murdasi sasib yotgan Yevropa tuprog‘i; bularning bari — munosib o‘lishga o‘rganish uchun to‘langan mudhish tovondir. Bular o‘z-o‘zimizni umid bilan aldab yurishimizga yo‘l bermaydi. Ayni choqda, biz bunday nohaq qismatga loyiq emasligimizni ham isbotlamog‘imiz kerak. O‘z oldimizga ana shu maqsadni qo‘yganmiz va ertagayoq uni hal etishga kirishamiz. Yoz nafasi ufurib turgan shu Yevropa tunida millionlab qurolli va qurolsiz kishilar jangga hozirlanmoqda. Yaqinda bo‘zarib tong otadi — siz mag‘lub bo‘lajak tong! Bilaman, sizning g‘irrom g‘alabangizga falak befarq bo‘ldi, endi adolatli mag‘lubiyatingizga ham u befarq bo‘lajak. Men esa har qachongidek bu gal ham falakdan hech nima kutmayman. Ammo biz bashariyatni siz itqitmoqchi bo‘lgan tubsiz yolg‘izlik jaridan omon olib chiqa oldik. Endi insoniyatga xiyonat etganingiz uchun moxovdek yakkalanib o‘lmoq jazongiz bo‘lsin. Mana endi sizga alvido deb ayta olaman.

* “Obermann » (1804) — fransuz yozuvchisi Etyen Piver de Senankur (1770-1846) qalamiga mansub epistolyar (maktublar shaklidagi) roman.

1944 yil, iyul

Manba: “Tafakkur” jurnali, 1/2016

Alber Kamyu. Begona. Vabo. Qissa Va Roman. Ahmad a’Zam Tarjimasi by Khurshid Davron on Scribd