Инсон зоти нимаки қилмасин, нима ҳақида ўйламасин, у мудом инсоннинг муҳим эҳтиёжларини қондириш, оғирини енгиллатишга боғлиқ бўлиб келган. Динлар ва уларнинг ривожланиш қонуниятларини англашга бел боғлаган одам ана шуни ёдда тутмоғи лозим. Ҳиссиёт ва кучли истак – унинг қанчалик рўёбга чиқишидан қатъи назар – инсон шижоати ва ижодкорлиги манбаидир. Хўш, қандай ҳиссиёт ва эҳтиёж кенг маънодаги диний тафаккур ва эътиқодга асос бўлади? Диний тафаккур ва туйғунинг пайдо бўлишида беқарор ҳиссиётлар муҳим роль ўйнаганини билиш учун бироз мулоҳаза қилиш кифоя.

ШИЖОАТ ВА МАТОНАТ МАНБАИ
Хуршид Йўлдошев

“Диндорлик” ва “художўйлик” тушунчалари айни бир маънони ифодаламайди. Муайян динга эътиқод қилиш, унинг талабларини ўрнига қўйиб адо этиш диндорликдир. Барча самимий диндорлар айни пайтда художўйлардир. Бироқ барча динларни танқид қиладиган, аммо борлиқнинг қандайдир Яратувчиси ёки фундаментал Асоси бор деб ишонадиганларни қайси тоифага қўшиш мумкин? Уларни кўп ҳолларда атеист деймиз, улардан хавфсираймиз. Лекин атеист динларни танқид қилиб қолмай, Яратувчининг мавжудлигига ҳам ишонмайди-ку! Деярли барча инсон ўша Кучни муайян даражада ҳис этади, турлича тасаввур қилади. Аслида, динларни ўша тасаввурдаги турфахилликнинг инъикоси дейиш мумкин. Шу маънода, менимча, қайси динга мансуб ёки мансуб эмаслигидан қатъи назар, ҳамма бир хил ҳисни туяди. У тилга чиқиб, амалда намоён бўлгач, қарама-қаршиликлар юзага келади. Айримлар Яратувчи ҳақидаги тушунчалари ғайриодатий бўлгани сабабли даҳрийликда айбланади. Ваҳоланки, улар ҳам қалбан бошқа диндорларга ўхшайди. Муваққат ва нотавон инсон (ҳатто атеист ҳам) азалийлигу абадийлик, беададлик қаршисида ўзини ожиз сезади, даҳшатга тушади. Инсон қаршисидаги ўша нарса нима? Уни барчамиз яхши ҳис этамиз. У ҳақда эркин гапира бошласак (шуни гапирсанг, диндан чиқасан, дўзахи бўласан, деб қўрқитишмаган бўлса албатта), ўртамизда тушунмовчилик пайдо бўлади. Зеро, бу туйғуни тилда ифода этиш қийин.

Альберт Эйнштейнни атеистлар атеист, диндорлар эса эътиқодли инсон бўлган деб ишонади. Ҳолбуки, Эйнштейн бир неча марта “Мен Спиноза худосига ишонаман” деб таъкидлаган (Karen C. Fox, Aries Keck. Einstein: A to Z. New Jersey: Wiley Publishing, 2004, p. 264). Спиноза яҳудийлар жамоасидан қувилган, мусулмон ҳам, насроний ҳам бўлмаган. Унинг Худо ҳақидаги тушунчаси маълум маънода пантеизмга яқин турса-да, неоплатонистик пантеизмга ўхшамайди. Асарлари синчиклаб ўқилса, у беҳудуд, ибтидосию интиҳоси номаълум коинотни ва унинг қандайдир мавҳум асосини мажозий маънода “Худо” деб атагани аён бўлади. Биз борлиқни қанчалик чуқур ўргансак, Худони ҳам англай борамиз. Эйнштейн фикрича, умримиз давомида коинот қаршисида қўрқувга тушмай, уни англашга интилишимиз жараёнида қалбимизни тўлқинлантириб, билишга ундайдиган, билганимиз сари олам-олам завқ берадиган, ғайрату шижоатимизни оширадиган туйғу ва қадриятларни ҳис эта олган инсон чинакам диндордир. Бу ўринда Эйнштейннинг “диндорлик” тушунчаси муайян динга эътиқоддан фарқ қилади. Яъни ташқи белгилар – муайян гуруҳга мансублик, маросимлар эътибордан соқит қилиниб, соф туйғунинг, барча инсонлар бирдек ҳис этиши мумкин бўлган туйғунинг ўзи қолган. (Минг афсуски, назаримда, бугунги кунда аксар диндорлар ана ўша соф туйғу бир четда қолиб, кўпроқ ташқи белгилар ҳақида жон куйдираётгандек)

Эйнштейн шахслашган (антропоморфик, физиологик ёки психологик жиҳатдан инсонга ўхшаш) худо ҳақидаги тасаввурларни танқид қилади. Шахслашган худонинг бандага муносабатини подшоҳнинг фуқарога муносабатига менгзайди. У ҳам подшоҳ каби бандаларни жазолайди, афв этади. У ҳам маддоҳларни мукофотлайдиган подшоҳ каби, ўзига тинмай ҳамду сано ўқишларини буюради, шундай қилганларни жаннатга йўллайди. У ҳам нафратланади, ғазабланади, раҳми келади ва ҳ.к. У – жуда инжиқ. Бандалар кунбўйи Унинг кўнглига йўл топиш, рози қилиш учун турли аркон ва амалларни ўрнига қўйиб адо этади. Ўз фуқароларини бошқа бир ҳукмдор фуқароларига қарши отлантирган подшоҳ каби У ҳам ўзига эътиқод қилган бандаларни ўзга худога топинганларга қарши урушга даъват этади. Эйнштейн бутун борлиқни яратган Холиқи Оламда ожиз бандага хос бундайин хусусиятлар бўлиши мумкинлигига ишонмаган. Қолаверса, у фан ва дин муносабатларининг таранглашувига шахслашган худо ғояси сабаб бўлаётганига ҳам алоҳида урғу берган. Бу масалада олим маърифатчилик даврида Ғарбда кенг тарқалган агностик ва пантеистик руҳдаги таълимотлар таъсиридан четда қолмагани шубҳасиз.

Мухтасар қилиб, Эйнштейнни миллати яҳудий, ўз маданияти, тарихи ва динини ҳурмат қилса-да, яҳудий худоси – шахслашган худо Яхвенинг борлигини инкор қилган олим дейиш мумкин. (Шахслашган худо ғояси бошқа динларга ҳам сизиб кирган.)

Сирасини айтганда, ким нима деяётгани, қандай ибодат қилаётгани эмас, у нимани ҳис этаётгани муҳимроқ. Бизнингча, ана шундай муносабат диний бағрикенгликнинг асоси бўла олади. Динларни танқид қилиб, авра-астарини ағдариб ташлаётган одамнинг ҳам қалбида Худо бўлиши мумкин. Фақат у буни бошқача тушунади ва изоҳлайди. Ўзиникига ўхшамагани учун ҳам динларни танқид қилади. (Ёки шу асосда бир дин бошқасини қоралайди.) Уни динсиз дейиш мумкиндир, аммо худосиз деб бўлармикан? Зеро, динни танқид қилиш Худони инкор этиш дегани эмас.

Альберт Эйнштейн ХХ асрнинг энг машҳур физиги десак хато бўлмайди. Унинг фикрларига эътибор берсангиз, ҳеч бир диннинг қолипига тўлиқ тушмаслигига амин бўласиз. (Йирик олим, ёзувчи, файласуфлар орасида ҳукмрон диний ақидалар жиловини узиб кетганлар оз эмас.) Башарти диндорлик ва художўйлик тушунчаларини фарқлаб олмасак, аксар мутафаккирларни даҳрийга чиқаришимизга тўғри келади. “Динга мансуб эмасмисан, демак, атеистсан” қабилидаги гаплар ўта мураккаб масалани жўнлаштириб қўяди, холос. Хўш, бундан ким манфаатдор?..

АЛЬБЕРТ ЭЙНШТЕЙН
ДИН ВА ФАН ҲАҚИДА
Хуршид Йўлдошев таржимаси

Альберт Эйнштейн (1879.14.3, Ульм, Германия — 1955. 18.4, Принстон, АҚШ) — назариётчи физик олим, нисбийлик назарияси асосчиси, майдон квант назарияси ва статистик физика асосчиларидан бири. Цюрих политехникумини тугатган. Цюрих университети (1909) ва Берлин университетида таълим олган. Бавария ФА физика институти директори (1914-33). 1933 йилдан то умрининг охиригача Принстон институтида (АҚШ) ишлаган.
Илмий ишлари асосан нисбийлик назариясига доир. Альберт Эйнштейн масса ва энергиянинг ўзаро боғлиқлиги қонунини кашф қилган (1905). Майдон квант назариясининг яратилишида Эйнштейннинг ҳиссаси жуда катта. Ёруғлик нурланишини ёруғлик квантлари ёки фотонлар оқимидан иборат, деб ҳисоблаб, ёруғлик нурланишининг дискретлиги, квант структурага эга эканлиги ҳақидаги тасаввурни фанга киритган, Броун ҳаракатининг молекуляр- статистик назариясини ривожлантирган (1905), фотонни назарий жиҳатдан кашф қилган. Квант назария асосида температура пасайиши билан қаттиқ жисм иссиқлик сиғимининг камайишини (1907), мувозанатли нурланиш энергиясининг флуктуациясини биринчи марта кўриб чиққан (1909); фотоэффектив, флюоресценция учун Стокс қоидасини, фитоионланиш ва бошқаларни тушунтириб берган (1912), фотокимёнинг асосий қонуни (Эйнштейн қонуни) ни очган (1912), нурланиш учун корпускуляр-тўлқин дуализм, индукцияланган (мажбурий) нурланиш ҳодисасини олдиндан айтиб берган (1916). Эйнштейн жисмлар магнитланганда механик моменти ўзгариши ҳодисасини башорат қилган ва тажрибада кўрсатган (нидерланд физиги В. де Хааз билан ҳамкорликда, 1915). Олим гравитацион тўлқинлар ҳақида постулат қабул қилиб (1916), гравитацион нурланиш қуввати формуласини келтириб чиқарган (1918). Бутўн спинли зарраларнинг квант стати- стикаси (Бозе — Эйнштейн статисти- каси)ни яратган (1924—25). 1933 йилдан космология ва майдоннинг ягона назарияси билан шуғулланган. Альберт Эйнштейн ижтимоий- сиёсий воқеаларни ҳам кузатиб борган. У уруш ва фашизмга қарши чиққан. Эйнштейн 1940 йилда фашистлар Германиясида ядро қуроли борлиги тўғрисида АҚШ президенти Ф. Рузвельтга хат ёзди. У ядро қуролининг қўлланилишига қарши бўлган. Альберт Эйнштейннинг илмий ишлари ҳозирги замон физикасининг ривожланишида муҳим аҳамиятга эга бўлди. Нобель мукофоти лауреати (1921).

ДИН ВА ФАН

(Ушбу мақола “New York Times Magazine”нинг 1930 йил 9 ноябрь сонида босилган.)

Инсон зоти нимаки қилмасин, нима ҳақида ўйламасин, у мудом инсоннинг муҳим эҳтиёжларини қондириш, оғирини енгиллатишга боғлиқ бўлиб келган. Динлар ва уларнинг ривожланиш қонуниятларини англашга бел боғлаган одам ана шуни ёдда тутмоғи лозим. Ҳиссиёт ва кучли истак – унинг қанчалик рўёбга чиқишидан қатъи назар – инсон шижоати ва ижодкорлиги манбаидир. Хўш, қандай ҳиссиёт ва эҳтиёж кенг маънодаги диний тафаккур ва эътиқодга асос бўлади? Диний тафаккур ва туйғунинг пайдо бўлишида беқарор ҳиссиётлар муҳим роль ўйнаганини билиш учун бироз мулоҳаза қилиш кифоя. Ўлим, касаллик, йиртқич ҳайвонлар ва очлик ваҳимаси ибтидоий одамларда диний тасаввурларни уйғотган. Бу босқичдаги инсонларда воқеликдаги сабабий боғланишларни пайқаш қобилияти суст ривожлангани боис, улар даҳшатли офатларга “сабаб бўлувчи” хаёлий мавжудотларни “яратган”. Инсон ана ўша мавжудотларнинг назарига тушиш, уларнинг марҳамати ва шафқатига сазовор бўлишга уриниб, авлоддан авлодга ўтиб келган турли маросимлар, қурбонликларни бажо келтирган. Бу ўринда мен қўрқув дини ҳақида сўз юритмоқдаман. Инсонлар ва уларни қўрқувга солаётган мавжудотлар ўртасида воситачилик қилиш даъвоси билан ҳукмрон мавқега эришган руҳонийлар тоифаси, гарчи бу диннинг ижодкорлари бўлмаса-да, унинг қарор топишида муҳим роль ўйнаган. Кўп ҳолларда раҳнамо, тождор ва ҳукмрон табақа вакиллари, гарчи нуфуз ва мавқеларига мутлақо бошқа йўллар билан эришган бўлса-да, ўз ҳокимиятлари хавфсизлигини янада мустаҳкамлаш илинжида ўзларига руҳонийлик вазифасини ҳам қўшиб олишган. Ёки ҳукмдор ва руҳонийлар ўз манфаатлари йўлида аҳдлашган.

Ижтимоий талаблар динни қарор топтирувчи яна бир манбадир. Ота-она, жамоа йўлбошчилари маъсум эмас, улар ҳам адашади. Бошқарилишга мойиллик, севги ва қўлловга эҳтиёж кишиларни Худонинг ижтимоий ва ахлоқий аҳамиятга молик образини шакллантиришга ундайди. У жазоловчи, мукофотловчи, бошқарувчи ва ҳимоя қилувчи Тақдир Худосидир (God of Providence). У, одамлар тасаввурида, инсон зоти ёки муайян қабила ҳаётини муҳофаза этади ва уларни севади. У ҳаётнинг ўзидир. У азоблардан халос этади, истакларни рўёбга чиқаради. У ўлганларнинг руҳини асрайди. Ана шу Худонинг ахлоқий ва ижтимоий образидир.

Яҳудий диний китобларида қўрқув динининг ахлоқ динига қандай ўсиб борганини кўриш мумкин. Янги Аҳдда бу янада яққолроқ намоён бўлган. Маданийлашган инсонларнинг, айниқса, Шарқ халқларининг динлари, аввало, ахлоқ динидир. Қўрқув динининг ахлоқ динига эврилиши башарият тараққиётидаги муҳим ўзгариш бўлди. Бироқ барча ибтидоий динлар қўрқувга, маданийлашган одамларнинг динлари эса батамом ахлоққа таянади деган хато фикрдан тийилишимиз лозим. Барча динлар ушбу икки асоснинг қоришмасидан иборат. Жамият ривожлангани сари ахлоқ дини қарор топа боради.

Бу икки тур диндаги муштарак жиҳат шундаки, уларда антропоморфлашган Худо образи марказий ўринни эгаллайди. Ақлан ўта қобилиятли шахслар, юксак маърифатли жамиятларгина бу босқичдан бирмунча юқори кўтарила олади. Диний туйғу тадрижига дахлдор, соф ҳолатда камдан-кам учрайдиган учинчи бир босқич ҳам бор. Бу – космик диний туйғу. Бу туйғуни ундан мосуво одамга тушунтириш анча мушкул. Антропоморфик Худо образи бўлмаганда бу янада тушунарсиз бўлиб қолади.

Инсон, бир томондан, ўз истак ва мақсадлари беҳудалигини, иккинчи томондан, тафаккур ва табиатдаги мукаммал тартиботнинг қанчалар улуғворлигини ҳис этади. Индивидуал мавжудлик унинг учун мисоли бир зиндон, у борлиқни ягона бир бутунлик ўлароқ қабул қилишни истайди. Космик диний туйғунинг ибтидоси жуда қадимга – Довуднинг муножотларию баъзи пайғамбарларнинг таълимотларига бориб тақалади. Шопенҳауэр асарлари орқали ўрганганимиз буддизмда бу туйғу айниқса кучлироқ намоён бўлган.
Ўтмишда яшаган чинакам диний даҳолар турли ақидалару инсон образидаги худони тан олмаган. Улар ўзларининг ана шу диний туйғулари билан ажралиб турган. Бундай шароитда черковга ҳам ҳожат қолмайди. Ҳукмрон эътиқодга ён бермай яшаганлар ичида айни туйғуни ҳис этган ва замондошлари орасида даҳрий, баъзан эса авлиё сифатида ном чиқарган одамлар кам эмас. Ана шу нуқтаи назардан, Демокрит, ассизилик Франциск, Спиноза каби инсонлар бир-бирига маслакдошдир.

Башарти Худо тўғрисида ҳеч қандай тасаввур ва ақидалар бўлмаса, инсон қандай қилиб ўзи ҳис этган ўша туйғуни бошқаларга етказа олади? Менимча, бу туйғуни уйғотиш, уни сақлаш фан ва санъатнинг муҳим вазифасидир.

Ниҳоят, фаннинг динга муносабати масаласига доир нисбатан ноанъанавий қарашга ҳам тўхталсак. Мазкур масалани тарихий нуқтаи назардан ўрганувчилар муайян асосларга таяниб, фан ва динга ўзаро келишмайдиган соҳалар сифатида қарайди. Сабабийлик қонуниятининг универсаллигига астойдил ишонган одам табиий ҳодисаларга четдан аралашувчи қандайдир зот ҳақидаги ғояни ҳазм қилолмайди, албатта. Бундай одамга қўрқув динидан ҳеч қандай, ахлоқ динидан эса деярли наф йўқ. Азобловчи ва мукофотловчи худо унинг учун англаб бўлмас бир хилқат. Сабаби оддий – инсоннинг феъл-атвори ташқи ва ички заруриятлар билан белгиланади, шундай экан, у худонинг назарида бирор нарсага масъул бўлиши мумкин эмас. Унинг бу ҳолати жонсиз жисмнинг ўз ҳаракати учун масъул эмаслигига менгзайди. Шу сабабли фан ахлоқни барбод қилишда айбланмоқда. Бироқ бу айбловни ёқлаб бўлмайди. Инсон ахлоқи ўзгаларни ҳис эта билиш, таълим, ижтимоий муносабатлар ва эҳтиёжларга таяниши даркор. Бу ўринда динга асосланиш шарт эмас. Нариги дунё азобидан қўрққан ва мукофотидан умид қилибгина ўз хатти-ҳаракатларини бошқаришга мажбур бўлган инсон ўзини носамимий тута бошлайди, холос.

Черков не сабаб фанга қарши курашиб, олимларни таъқиб қилгани аён. Бошқа томондан, космик диний туйғу илмий тадқиқот учун кучли ва муносиб ундовдир. Фақатгина ўта кучли шижоат ва, айниқса, фидойилик – буларсиз назарий фанларда янгилик қилиш мушкул – касб этган олимгина реал ҳаётга тўғридан-тўғри боғланмаган тадқиқотдан маънавий лаззат ола билади. Кеплер ва Ньютонда мавжудликнинг ақлга мувофиқлигига бўлган ишонч, билимга ташналик шу қадар кучли эдики, бу уларга йиллар мобайнида оғир меҳнат билан самовий жисмлар механикаси қонунларини очиб беришга имкон яратди. Фан билан фақат амалий натижалар учун шуғулланадиган олимлар скептикларнинг ҳар қандай эътирозини енгиб ўтиб, ўз фикрларини асрлар оша ва бутун дунёга ёя олган бундай инсонлар ҳақида мутлақо хато тасаввурда юради. Шундай машаққатли ишга умрини бағишлаганларгина ўша инсонларни нима руҳлантиргани, кетма-кет келган муваффақиятсизликларга қарамай, ўз мақсадида собит қолишида нима мадад берганини тушунади. Космик диний туйғу ўша ғайрату матонатнинг манбаидир. Замондошларимизнинг биридан эшитдим – у айни ҳақиқатни айтди – бизнинг моддиюнчи замонимизда жиддий илмий тадқиқотларга бел боғлаганлар чинакам диндор инсонлардир.

ФАН ВА ДИН

(Ушбу мақола Эйнштейннинг “Ideas and Opinions” (Crown Publishers, Inc. 1954) номли мақола ва қайдлар тўпламида чоп этилган. Унинг биринчи қисми 1939 йили 19 майда Принстон университети Теология семинариясида, иккинчи қисми эса 1941 йили Нью Йоркда ўтган “Фан, фалсафа ва диннинг демократик жамиятдаги ўрни” мавзуидаги конференцияда сўзланган нутқдан олинган.)

I

Билим ва эътиқод ўртасида ўтиб бўлмас жарлик мавжуд деган қараш ўтган икки аср мобайнида пеш қилиб келинди. Маърифатли кишилар орасида эътиқод ўз ўрнини билимга бўшатиб бериш вақти келгани, билимга таянмаган ишонч эса хурофот экани, бинобарин, унга қарши курашиш зарурлиги ҳақидаги ғоя кенг тарқаган эди. Бу нуқтаи назарга кўра, ўқувчини билиш ва фикрлашга ўргатиш таълимнинг ягона вазифасидир; мактаб халқ таълимининг муҳим бўғини сифатида айни шу вазифани бажариши даркор. Бундай қатъий рационалистик қарашни гоҳ-гоҳ эшитиб қоламиз. Ҳар бир соғлом фикрли киши унинг бирёқламалигини дарров илғайди. Аммо масаланинг моҳиятини очиб бериш учун мазкур фикрни аниқ ва тушунарли шаклда ифодалашимиз лозим.

Ишонч тиниқ мантиқ ва тажриба ёрдамида далилланиши мумкин, албатта. Бу ўринда қатъий рационалистга эътироз билдириш ўринсиз. Айни пайтда, унинг қарашларидаги нозик нуқта шундаки, хатти-ҳаракатларимиз ва ахлоқий меъёрларимизни шакллантирувчи ишончу эътиқодни соф илмий йўл билан асослаб бўлмайди.

Илмий метод фактларнинг ўзаро муносабати, зарурий алоқадорлигини очиб беришдан нарига ўтолмайди. Бу каби объектив билимга эга бўлиш инсон эриша оладиган энг юксак маррадир. Инсониятнинг бу соҳада қўлга киритган қаҳрамонона муваффақиятларини камситиб бўлмайди. Бироқ “нима” ҳақидаги билим “нима бўлиши лозим” борасидаги масалалар эшигини очолмаслиги ҳам бор гап. “Нима” ҳақида аниқ ва тўлиқ билим олиш мумкин, аммо бундан қандай мақсадга интилиш – “нима бўлиши лозим”лиги ҳақида хулоса чиқариб бўлмайди. Объектив билим муайян мақсадга эришишнинг энг мақбул йўлини кўрсатиб беради, лекин пировард мақсад, унга етишиш истагининг манбаси бошқа ёқда. Ҳаётимизнинг пировард мақсади ва шу мақсадга уйғун қадриятларсиз мавжудлигимиз ҳам, қилаётган амалларимиз ҳам ўз маъносини йўқотишини асослаб ўтиришга ҳожат йўқ. “Нима”нинг қандайлигига дахлдор чин билимга эга бўлиш муҳим, бироқ бу чин билимга бўлган иштиёқни қадрият даражасига кўтаришимиз учун етарли эмас. Ана шу ерда инсон борлиғи ҳақидаги рационал концепциянинг чекланганлиги билиниб қолади.

Бироқ бундан интеллектуал тафаккур мақсад ва ахлоқий меъёрларни белгилашда ҳеч қандай ўринга эга эмас экан-да, деган хаёлга бормаслик керак. Киши муайян мақсадга эриштирувчи воситани топганда ўша воситанинг ўзи мақсадга айланади. Ақл мақсад ва восита орасидаги боғлиқликни аниқлаштиради. Аммо ақл энг охирги, пировард мақсадни белгилай олмайди. Асос мақсад ва қадриятларни инсоннинг ҳиссий-руҳий дунёсига олиб кириш, менинг назаримда, диннинг ижтимоий ҳаётдаги энг муҳим функциясидир. Хўш, фундаментал мақсадларни ақл ёрдамида ифодалаб ва асослаб бўлмаса, уларнинг таъсир кучи қаердан келади? Бунга шундай жавоб бериш мумкин: улар соғлом жамиятда шахснинг феъл-атвори, интилиш ва ахлоқий меъёрларига таъсир этувчи кучли анъана сифатида қарор топади. Улар рационал асосларсиз ҳам яшайверади. Улар ақлий исботлар билан эмас, балки ваҳий ва ноёб қобилиятли шахслар орқали вужудга келади. Уларни асослаш эмас, ҳис этиш керак.

Яҳудий ва насроний диний матнларида ҳаётий истак ва ахлоқий муносабатларни тартибга солувчи юксак принциплар ифода этилган. Уларни инсонга хос ожизлигимиз сабаб тўкис бажара олмаймиз. Шундай бўлса-да, улар истак ва қадриятларимизга мустаҳкам асос саналади. Улардаги диний жиҳатларни олиб ташлаб, соф инсоний томонларга эътибор қаратсак, қуйидагича хулосага келиш мумкин: шахс ҳурлик ва масъулият ҳисси билан камол топиши керакки, токи у башарият манфаати йўлида бор куч-ғайратини мамнуният билан сафарбар эта олсин.

Бу ўринда муайян миллат, синф ёки шахсни илоҳийлаштиришга ўрин йўқ. Диний матнларда таъкидланганидек, биз бир отанинг фарзандлари эмасмизми?! Албатта, эҳтимол, инсониятни қандайдир мавҳум бир бутунлик сифатида муқаддаслаштириб бўлмас. Чунки жон ҳар бир инсонга алоҳида берилади. Шахснинг зиммасига юкланган вазифа эса бошқариш эмас, балки хизмат қилишдир. Шаклига эмас, моҳиятига қарасак, бу сўзларни фундаментал демократик принцип ифодаси деб олиш мумкин. Биз назарда тутаётган диндор одам ўз миллатига қанчалик кам сиғинса, ҳақиқий демократ ҳам шундай.

Бинобарин, таълим тизими бу йўлда нима қилиши керак? Ўқувчи шундай руҳда тарбия топиши лозимки, фундаментал принциплар унинг учун ҳаводек зарур бўлсин. Бироқ таълимнинг ўзи билангина бунга эришиб бўлмайди.

Ушбу юксак принциплар ҳақида мушоҳада юритиб, уларнинг бугунги ҳаётимиздаги ўрнига диққат қаратсак, инсоният тобора жарга қараб кетаётгани маълум бўлади. Тоталитар мамлакатларда ҳукмдорлар фуқаролари қалбида инсонпарварликни бутунлай сўндиришга астойдил уринмоқда. Аҳвол нисбатан дуруст давлатларда эса миллатчилик, тоқатсизлик, иқтисодий қийинчиликлар мазкур қадриятлар илдизига болта урмоқда.

Ўқимишли одамлар хавф қанчалик яқинлигини англаб етмоқда. Миллий, халқаро қонунчилик ва сиёсатда унинг олдини олиш воситаларини излаб топишга кўп ҳаракат қилинмоқда. Кўрилаётган бундай чора-тадбирларнинг аҳамияти беқиёс. Шундай бўлса-да, қадим аждодларимиз билган неларнидир унутиб қўйгандекмиз, чамамда. Ҳар қандай восита агар ҳаётий руҳ, жўшқинлик билан тобланмас экан, ўтмас пичоқдек бўлиб қолаверади. Муҳими, мақсадга етишиш истаги қудратли кучга айланса, воситани топиб, уни ишга солишдан осони йўқ.

II

Фаннинг моҳияти борасида бир тўхтамга келиш унчалик қийин эмас. Фан – изчил ва тизимли тафаккур воситасида тажрибада ўрганиш мумкин бўлган барча ҳодисаларнинг ўзаро алоқадор ва яхлит образини яратиш йўлида асрлар мобайнида олиб борилаётган курашдир. Сирасини айтганда, у турли тушунчалар воситасида онгимизда мавжудликнинг яхлит образини яратишга бўлган уринишдир. Дин нима деган саволга фанга таъриф бергандек осон жавоб беролмайман. Ўзимни қониқтирадиган жавоб топганимда ҳам, бу масалада жиддий мулоҳаза юритадиган барча одамларни ишонтира олишим даргумон.

Дин нима деган саволни қўйишдан аввал, қайси хусусиятлар инсонни диндор деб аташга асос беради, деб сўраган бўлардим. Нафс жиловидан ўзини имкон қадар озод қилган, ўта юксак қадрият (superpersonal value) бўлгани учун ҳам муайян фикр, туйғу ёки иштиёққа ўзини бағишлаган шахс менга чинакам диндор инсон бўлиб кўринади. Менимча, бу борада энг муҳим жиҳат ўша ўта юксак қадрият ва унинг теран маъносига – у илоҳий зотга алоқадор ё алоқадор эмаслигидан қатъи назар – эътиқод қилишдир. Акс ҳолда, Будда ва Спинозани диндор эди деб бўлмайди. Бунга мувофиқ, диндор одам шу маънода тақводордирки, у ўта юксак қадрият ва мақсаднинг аҳамияти ва буюклигига, гарчи рационал асос бўлмаса-да, шубҳа қилмайди. У ўзининг мавжудлигини қанчалик теран англаса, ўта юксак қадриятларни ҳам шунчалик мавжуд деб билади. Шу маънода дин инсониятнинг мазкур қадрият ва мақсадларни чуқурроқ англаш, уларни ҳаётга янада кенгроқ татбиқ этиш йўлида асрлар давомида олиб борган курашидир. Дин ва фанни ана шу шаклда тушунсак, улар ўртасидаги қарама-қаршилик ҳам йўқолади. Фан фақат “нима” деган саволга жавоб топа олади, “қандай бўлиши лозим”лиги масаласини ҳал этмайди. Дин бошқа томондан инсон тафаккури ва ҳаракатларини баҳолайди. У фактлар ва уларнинг ўзаро муносабати масаласида хулоса чиқаришга ожиз. Ана шу талқинга таянсак, ўтмишдаги зиддиятлар мазкур икки соҳанинг ўзига хосликлари эътиборга олинмагани оқибати экани маълум бўлади.

Жумладан, диний гуруҳлар Библиядаги барча ҳукмларнинг мутлақ тўғрилигига даъво қилган чоғи қарама-қаршиликлар пайдо бўлаверган. Бу эса диннинг фан “томорқа”сига дахл қилишини англатарди. Черковнинг Галилео ва Дарвин таълимотларига қарши кураши бунинг яққол намунасидир. Бошқа томондан, фан намояндалари илмий методлар асосида қадрият ва пировард мақсадлар борасида жиддий хулосалар чиқаришга уринишди ва бу билан ўзларини динга мухолиф қилиб қўйишди. Муносабатлардаги таранглик жиддий хатоларнинг оқибати эди.

Гарчанд дин ва фан ўз вазифасини белгилаб олган бўлса ҳам, бу улар ўртасида ўзаро алоқа ва боғлиқлик йўқ дегани эмас. Дин яшашдан мақсадни белгилаб бериши мумкин, бироқ унга кенг маънода қандай воситалар орқали етиш мумкинлигини фандан ўрганади. Фанни эса ҳақиқат ва билишга иштиёқи баланд ўт юраклар яратади. Бу иштиёқни фан эмас, дин уйғотади. Бунга мавжуд дунёни тартибга солиб турувчи қонуниятлар ақлга мувофиқлиги ва уларни ақл ёрдамида билиш мумкинлиги ҳақидаги эътиқод ҳам тааллуқлидир. Бу эътиқодга бўй бермайдиган бирорта ҳам чинакам олим йўқ. Бу ҳолатни мажозан шундай ифодалаш мумкин: динсиз фан – оқсоқ, фансиз дин эса сўқирдир.

Дин ва фан ўртасида бирор асосли зиддият йўқлигини таъкидладим, шундай бўлса-да, ўтмишдаги динларга доир баъзи муҳим жиҳатларга тўхталмоқчиман. Аввало, “худо” тушунчаси ҳақида. Инсоният маънавий тараққиётининг “болалик” даврида худоларни ўзига ўхшатиб тасаввур қилди. Худолар ўз иродаси билан моддий оламдаги барча ҳодисаларга таъсир ўтказади, уларни бошқаради, деб ишонди. Инсон сеҳр ёки дуою илтижолари билан худолар “кўнгли”ни овлашга ҳаракат қилди. Ҳозирги динлардаги “худо” тушунчаси ўша кўҳна тасаввурнинг нисбатан ўзгарган кўринишидир. Масалан, антропоморфизм одамларнинг Илоҳий Зотдан ниятларини рўёбга чиқаришини сўраб дуо қилишларида намоён бўлади.
Чексиз қудратли, адолатли ва яхшилик қилувчи шахслашган Худонинг (personal God) мавжудлигига ишонч одамларнинг ўксик қалбига далда, оғир дамларида ёрдам бериши, раҳнамолик қилишини ҳеч ким инкор этмаса керак. Бу тасаввур соддалиги билан оддий одамлар кайфиятига жуда мос тушади. Бироқ, бошқа томондан, бу тасаввурнинг жиддий нуқсонлари ҳам бордирки, тарихнинг ибтидосидан бери инсониятга мудом панд бериб келади. Яъни, У ҳар нарсага қодир зот бўлса, барча ҳодисалар, шу жумладан, инсоннинг ҳамма ҳаракати, фикрлаши, туйғу ва орзу-истаклари ҳам Унинг ҳукмидадир. Қудратли зот инсонларни қилмишлари учун қандай жавобгар қилиши мумкин? Жазо ва мукофот тайин қилар экан, У ҳукм чиқаришни деярли Ўзига олади. Бу ҳол Унинг одил ва ҳожатбарор сифатига қанчалик мувофиқ?

Дин ва фан ўртасидаги замонавий баҳслар марказида айнан шахссимон Худо ғояси турибди. Нарса ва ҳодисаларнинг замон ва макондаги ўзаро муносабатига тааллуқли қонуниятларни очиб бериш – фаннинг иши. Табиат қонунларидан мутлақ умумаҳамиятлилик талаб қилинади. Лекин буни исботлаб бўлмайди. Фанда кашф этилган табиат қонунлари шунчаки муайян дастурлар бўлиб, уларнинг маълум бир турдаги барча ҳодисаларга нисбатан тўғри чиқишига (умумаҳамиятлилиги – тарж.) бўлган ишонч ўтказилган тажрибалардаги жузъий тасдиқларга асосланади. Бироқ бу жузъий тасдиқларни инкор қилиб, ўша дастурларни ёлғон дейдиган одамни топиш қийин. Ушбу қонунларга таяниб, биз муайян ҳодисаларнинг келажакда қандай кечишини тўкис башорат қилишимиз мумкин. Замонавий инсон фан очган ўша қонунлар мазмунини ҳатто етарлича англамаганда ҳам, унинг онги аниқликка ўрганган. Қуёш тизимидаги сайёралар ҳаракатини оддий, саноқли қонунлар ёрдамида мислсиз аниқликда ҳисоблаб чиқиб, аввалдан айтиб бериш мумкин. Шу каби, бунчалик аниқ бўлмаса-да, электр моторнинг қандай ҳаракатга келишини, ҳатто яқинда пайдо бўлган маълумот узатиш ва радиоалоқа тизимларининг қандай ишлашини аппарат яратилмасдан олдин ҳисоблаб чиқиш мумкин.

Ҳодисани вужудга келтирувчи омиллар жуда кўп бўлганда илмий методлар аксар ҳолларда иш бермай қолади. Мисол тариқасида об-ҳаво прогнозини олайлик: ҳатто бир неча кун кейинни аниқ башорат қилиб бўлмайди. Шундай эса-да, бу ўринда таркибий қисмлари аниқ, бироқ мураккаб сабабий боғланишларга дуч келамиз. Бу каби ҳодисаларни аниқ башорат қилиш имконсизлигининг сабаби табиатда тартиботнинг йўқлиги эмас, балки кўплаб турли омилларнинг бир вақтда намоён бўлишидир.

Биз тирик табиат замиридаги қонуниятларга ҳозирча чуқур кириб борганимиз йўқ. Аммо ҳозирга довур билганларимизнинг ўзи бу ерда ҳам қатъий зарурият устувор эканини ҳис этишимиз учун етарли. Ирсият қонунлари ёки турли заҳарли моддаларнинг, дейлик, алкоголнинг тирик мавжудотлар феълига таъсирини эслайлик. Бунда масала тартиботнинг йўқлигида эмас, аксинча, қамровдор сабабий боғланишларнинг номаълум қолганидадир.
Киши борлиқда тартиботнинг мавжудлигига амин бўлар экан, унинг мунтазам тартиблилик бор жойда “ғайритабиий сабаблар”га ўрин йўқлигига бўлган ишончи ҳам мустаҳкамлана боради. Унинг учун инсон бошқаруви ҳам, илоҳ бошқаруви ҳам табиий жараёнларнинг автоном сабаби бўлолмайди. Тўғри, табиий жараёнларга ташқаридан аралашувчи шахслашган Худо ҳақидаги таълимотни соф илмий йўл билан инкор қилиб бўлмайди. Зеро, илмий билимлар ҳали бу даражага кўтарилгани йўқ.

Бироқ, шунга аминманки, диндорлар жамоасининг бу каби таълимоти нафақат аҳамиятсиз, балки зарарлидир. Очиқ баҳслардан қочиб, ўзини туман ичига яширадиган ҳар қандай таълимот башарият ҳаётидаги муносиб ўрнидан мосуво бўлиб, инсоний тараққиётга беқиёс зарар келтиради. Дин раҳнамолари маънавий юксалишга интилар экан, шахслашган Худо ҳақидаги таълимотдан, яъники ўтмишда руҳонийлар қўлида қудратли қуролга айланган қўрқув ва умид манбаидан воз кечишлари даркор. Бу йўлда улар инсоният қалбида эзгулик, адолат ва гўзаллик уруғларини ундирадиган воситалардан фойдаланишлари лозим. Бу ғоят оғир вазифа, аммо уриниб кўришга арзийди. (Бу фикр Ҳерберт Самуэлнинг “Эътиқод ва ҳаракат” асарида ишонарли баён қилинган.) Руҳонийлар янгиланишнинг уддасидан чиқсалар, илмий билим чинакам динни янада юксалтириб, буюклаштиришини мамнуният-ла тан олади.

Агар диннинг асл мақсади инсониятни имкон қадар худбин майлу истаклар ва қўрқувдан халос этиш бўлса, илмий тафаккур унга яна кўмакка келади. Фактларнинг ўзаро муносабатини аниқлаб, уларни аввалдан башорат қилиш имконини берадиган қонунларни кашф этиш фаннинг асосий мақсади бўлса-да, у бу билан чекланмайди. Фан ўзи кашф қилган воқеа-ҳодисалардаги боғланишлар миқдорини оз сонли ўзаро мустақил тушунчалар ёрдамида соддалаштиради. Воқеликдаги турфахил ҳодисаларни рационал жиҳатдан унификациялаш баъзида иллюзиялар тўрига ўралиб қолишга сабаб бўлса-да, фаннинг ғоят улкан ютуқларига йўл очган. Бу соҳада муваффақиятга эришган олим борки, барчаси мавжудликдаги ақлга мувофиқликдан илҳом олган. Кўпроқ билгани сари у шахсий майлу истаклардан узоқлашиб, борлиқда жилва қилаётган бор бўй-басти билан инсон ақлига сиғмайдиган буюк ақл олдида ўз ожизлигини ҳис этади. Менинг назаримда, ана шу нарса чинакам диний кайфиятни намоён этади. Менимча, фан динни нафақат антропоморфизмнинг сарқитларидан тозалайди, шу билан бирга, ҳаётни тушунишимизнинг диний-маънавий томонларига ҳам катта ҳисса қўшади.

Инсоният маънавияти юксалгани сари ҳақиқий диндорлик қўрқув ва кўр-кўрона ишонч босқичидан ўтиб, рационал билим томон интилаверади. Шу маънода, руҳоний, агар у инсонни тарбиялашдек шарафли вазифасини сақлаб қолмоқчи бўлса, чинакам муаллимга айланиши керак.

Манба: Хуршид Йўлдошевнинг блоги

SHIJOAT VA MATONAT MANBAI
Xurshid Yo’ldoshev

“Dindorlik” va “xudojo’ylik” tushunchalari ayni bir ma’noni ifodalamaydi. Muayyan dinga e’tiqod qilish, uning talablarini o’rniga qo’yib ado etish dindorlikdir. Barcha samimiy dindorlar ayni paytda xudojo’ylardir. Biroq barcha dinlarni tanqid qiladigan, ammo borliqning qandaydir Yaratuvchisi yoki fundamental Asosi bor deb ishonadiganlarni qaysi toifaga qo’shish mumkin? Ularni ko’p hollarda ateist deymiz, ulardan xavfsiraymiz. Lekin ateist dinlarni tanqid qilib qolmay, Yaratuvchining mavjudligiga ham ishonmaydi-ku! Deyarli barcha inson o’sha Kuchni muayyan darajada his etadi, turlicha tasavvur qiladi. Aslida, dinlarni o’sha tasavvurdagi turfaxillikning in’ikosi deyish mumkin. Shu ma’noda, menimcha, qaysi dinga mansub yoki mansub emasligidan qat’i nazar, hamma bir xil hisni tuyadi. U tilga chiqib, amalda namoyon bo’lgach, qarama-qarshiliklar yuzaga keladi. Ayrimlar Yaratuvchi haqidagi tushunchalari g’ayriodatiy bo’lgani sababli dahriylikda ayblanadi. Vaholanki, ular ham qalban boshqa dindorlarga o’xshaydi. Muvaqqat va notavon inson (hatto ateist ham) azaliyligu abadiylik, beadadlik qarshisida o’zini ojiz sezadi, dahshatga tushadi. Inson qarshisidagi o’sha narsa nima? Uni barchamiz yaxshi his etamiz. U haqda erkin gapira boshlasak (shuni gapirsang, dindan chiqasan, do’zaxi bo’lasan, deb qo’rqitishmagan bo’lsa albatta), o’rtamizda tushunmovchilik paydo bo’ladi. Zero, bu tuyg’uni tilda ifoda etish qiyin.

Albert Eynshteynni ateistlar ateist, dindorlar esa e’tiqodli inson bo’lgan deb ishonadi. Holbuki, Eynshteyn bir necha marta “Men Spinoza xudosiga ishonaman” deb ta’kidlagan (Karen C. Fox, Aries Keck. Einstein: A to Z. New Jersey: Wiley Publishing, 2004, p. 264). Spinoza yahudiylar jamoasidan quvilgan, musulmon ham, nasroniy ham bo’lmagan. Uning Xudo haqidagi tushunchasi ma’lum ma’noda panteizmga yaqin tursa-da, neoplatonistik panteizmga o’xshamaydi. Asarlari sinchiklab o’qilsa, u behudud, ibtidosiyu intihosi noma’lum koinotni va uning qandaydir mavhum asosini majoziy ma’noda “Xudo” deb atagani ayon bo’ladi. Biz borliqni qanchalik chuqur o’rgansak, Xudoni ham anglay boramiz. Eynshteyn fikricha, umrimiz davomida koinot qarshisida qo’rquvga tushmay, uni anglashga intilishimiz jarayonida qalbimizni to’lqinlantirib, bilishga undaydigan, bilganimiz sari olam-olam zavq beradigan, g’ayratu shijoatimizni oshiradigan tuyg’u va qadriyatlarni his eta olgan inson chinakam dindordir. Bu o’rinda Eynshteynning “dindorlik” tushunchasi muayyan dinga e’tiqoddan farq qiladi. Ya’ni tashqi belgilar – muayyan guruhga mansublik, marosimlar e’tibordan soqit qilinib, sof tuyg’uning, barcha insonlar birdek his etishi mumkin bo’lgan tuyg’uning o’zi qolgan. (Ming afsuski, nazarimda, bugungi kunda aksar dindorlar ana o’sha sof tuyg’u bir chetda qolib, ko’proq tashqi belgilar haqida jon kuydirayotgandek. )

Eynshteyn shaxslashgan (antropomorfik, fiziologik yoki psixologik jihatdan insonga o’xshash) xudo haqidagi tasavvurlarni tanqid qiladi. Shaxslashgan xudoning bandaga munosabatini podshohning fuqaroga munosabatiga mengzaydi. U ham podshoh kabi bandalarni jazolaydi, afvetadi. U ham maddohlarni mukofotlaydigan podshoh kabi, o’ziga tinmay hamdu sano o’qishlarini buyuradi, shunday qilganlarni jannatga yo’llaydi. U ham nafratlanadi, g’azablanadi, rahmi keladi va h.k. U – juda injiq. Bandalar kunbo’yi Uning ko’ngliga yo’l topish, rozi qilish uchun turli arkon va amallarni o’rniga qo’yib ado etadi. O’z fuqarolarini boshqa bir hukmdor fuqarolariga qarshi otlantirgan podshoh kabi U ham o’ziga e’tiqod qilgan bandalarni o’zga xudoga topinganlarga qarshi urushga da’vat etadi. Eynshteyn butun borliqni yaratgan Xoliqi Olamda ojiz bandaga xos bundayin xususiyatlar bo’lishi mumkinligiga ishonmagan. Qolaversa, u fan va din munosabatlarining taranglashuviga shaxslashgan xudo g’oyasi sabab bo’layotganiga ham alohida urg’u bergan. Bu masalada olim ma’rifatchilik davrida G’arbda keng tarqalgan agnostik va panteistik ruhdagi ta’limotlar ta’siridan chetda qolmagani shubhasiz.

Muxtasar qilib, Eynshteynni millati yahudiy, o’z madaniyati, tarixi va dinini hurmat qilsa-da, yahudiy xudosi – shaxslashgan xudo Yaxvening borligini inkor qilgan olim deyish mumkin. (Shaxslashgan xudo g’oyasi boshqa dinlarga ham sizib kirgan.)

Sirasini aytganda, kim nima deyayotgani, qanday ibodat qilayotgani emas, u nimani his etayotgani muhimroq. Bizningcha, ana shunday munosabat diniy bag’rikenglikning asosi bo’la oladi. Dinlarni tanqid qilib, avra-astarini ag’darib tashlayotgan odamning ham qalbida Xudo bo’lishi mumkin. Faqat u buni boshqacha tushunadi va izohlaydi. O’zinikiga o’xshamagani uchun ham dinlarni tanqid qiladi. (Yoki shu asosda bir din boshqasini qoralaydi.) Uni dinsiz deyish mumkindir, ammo xudosiz deb bo’larmikan? Zero, dinni tanqid qilish Xudoni inkor etish degani emas.

Albert Eynshteyn XX asrning eng mashhur fizigi desak xato bo’lmaydi. Uning fikrlariga e’tibor bersangiz, hech bir dinning qolipiga to’liq tushmasligiga amin bo’lasiz. (Yirik olim, yozuvchi, faylasuflar orasida hukmron diniy aqidalar jilovini uzib ketganlar oz emas.) Basharti dindorlik va xudojo’ylik tushunchalarini farqlab olmasak, aksar mutafakkirlarni dahriyga chiqarishimizga to’g’ri keladi. “Dinga mansub emasmisan, demak, ateistsan” qabilidagi gaplar o’ta murakkab masalani jo’nlashtirib qo’yadi, xolos. Xo’sh, bundan kim manfaatdor?..

ALBERT EYNSHTEYN
DIN VA FAN HAQIDA
Xurshid Yo’ldoshev tarjimasi

Albert Eynshteyn (1879.14.3, Ul`m, Germaniya — 1955. 18.4, Prinston, AQSH) — nazariyotchi fizik olim, nisbiylik nazariyasi asoschisi, maydon kvant nazariyasi va statistik fizika asoschilaridan biri. Syurix politexnikumini tugatgan. Syurix universiteti (1909) va Berlin universitetida ta’lim olgan. Bavariya FA fizika instituti direktori (1914-33). 1933 yildan to umrining oxirigacha Prinston institutida (AQSH) ishlagan.
Ilmiy ishlari asosan nisbiylik nazariyasiga doir. Albert Eynshteyn massa va energiyaning o’zaro bog’liqligi qonunini kashf qilgan (1905). Maydon kvant nazariyasining yaratilishida Eynshteynning hissasi juda katta. Yorug’lik nurlanishini yorug’lik kvantlari yoki fotonlar oqimidan iborat, deb hisoblab, yorug’lik nurlanishining diskretligi,kvant strukturaga ega ekanligi haqidagi tasavvurni fanga kiritgan, Broun harakatining molekulyar- statistik nazariyasini rivojlantirgan (1905), fotonni nazariy jihatdan kashf qilgan. Kvant nazariya asosida temperatura pasayishi bilan qattiq jism issiqlik sig’imining kamayishini (1907), muvozanatli nurlanish energiyasining fluktuatsiyasini birinchi marta ko’rib chiqqan (1909); fotoeffektiv, flyuorestsentsiya uchun Stoks qoidasini, fitoionlanish va boshqalarni tushuntirib bergan (1912), fotokimyoning asosiy qonuni (Eynshteyn qonuni) ni ochgan (1912), nurlanish uchun korpuskulyar-to’lqin dualizm, induktsiyalangan (majburiy) nurlanish hodisasini oldindan aytib bergan (1916). Eynshteyn jismlar magnitlanganda mexanik momenti o’zgarishi hodisasini bashorat qilgan va tajribada ko’rsatgan (niderland fizigi V. de Xaaz bilan hamkorlikda, 1915). Olim gravitatsion to’lqinlar haqida postulat qabul qilib (1916), gravitatsion nurlanish quvvati formulasini keltirib chiqargan (1918). Buto’n spinli zarralarning kvant stati- stikasi (Boze — Eynshteyn statisti- kasi)ni yaratgan (1924—25). 1933 yildan kosmologiya va maydonning yagona nazariyasi bilan shug’ullangan. Al`bert Eynshteyn ijtimoiy- siyosiy voqealarni ham kuzatib borgan. U urush va fashizmga qarshi chiqqan. Eynshteyn 1940 yilda fashistlar Germaniyasida yadro quroli borligi to’g’risida AQSH prezidenti F. Ruzvel`tga xat yozdi. U yadro qurolining qo’llanilishiga qarshi bo’lgan. Albert Eynshteynning ilmiy ishlari hozirgi zamon fizikasining rivojlanishida muhim ahamiyatga ega bo’ldi. Nobel` mukofoti laureati (1921).

DIN VA FAN

(Ushbu maqola “New York Times Magazine”ning 1930 yil 9 noyabr` sonida bosilgan.)

Inson zoti nimaki qilmasin, nima haqida o’ylamasin, u mudom insonning muhim ehtiyojlarini qondirish, og’irini yengillatishga bog’liq bo’lib kelgan. Dinlar va ularning rivojlanish qonuniyatlarini anglashga bel bog’lagan odam ana shuni yodda tutmog’i lozim. Hissiyot va kuchli istak – uning qanchalik ro’yobga chiqishidan qat’i nazar – inson shijoati va ijodkorligi manbaidir. Xo’sh, qanday hissiyot va ehtiyoj keng ma’nodagi diniy tafakkur va e’tiqodga asos bo’ladi? Diniy tafakkur va tuyg’uning paydo bo’lishida beqaror hissiyotlar muhim rol` o’ynaganini bilish uchun biroz mulohaza qilish kifoya. O’lim, kasallik, yirtqich hayvonlar va ochlik vahimasi ibtidoiy odamlarda diniy tasavvurlarni uyg’otgan. Bu bosqichdagi insonlarda voqelikdagi sababiy bog’lanishlarni payqash qobiliyati sust rivojlangani bois, ular dahshatli ofatlarga “sabab bo’luvchi” xayoliy mavjudotlarni “yaratgan”. Inson ana o’sha mavjudotlarning nazariga tushish, ularning marhamati va shafqatiga sazovor bo’lishga urinib, avloddan avlodga o’tib kelgan turli marosimlar, qurbonliklarni bajo keltirgan. Bu o’rinda men qo’rquv dini haqida so’z yuritmoqdaman. Insonlar va ularni qo’rquvga solayotgan mavjudotlar o’rtasida vositachilik qilish da’vosi bilan hukmron mavqega erishgan ruhoniylar toifasi, garchi bu dinning ijodkorlari bo’lmasa-da, uning qaror topishida muhim rol` o’ynagan. Ko’p hollarda rahnamo, tojdor va hukmron tabaqa vakillari, garchi nufuz va mavqelariga mutlaqo boshqa yo’llar bilan erishgan bo’lsa-da, o’z hokimiyatlari xavfsizligini yanada mustahkamlash ilinjida o’zlariga ruhoniylik vazifasini ham qo’shib olishgan. Yoki hukmdor va ruhoniylar o’z manfaatlari yo’lida ahdlashgan.

Ijtimoiy talablar dinni qaror toptiruvchi yana bir manbadir. Ota-ona, jamoa yo’lboshchilari ma’sum emas, ular ham adashadi. Boshqarilishga moyillik, sevgi va qo’llovga ehtiyoj kishilarni Xudoning ijtimoiy va axloqiy ahamiyatga molik obrazini shakllantirishga undaydi. U jazolovchi, mukofotlovchi, boshqaruvchi va himoya qiluvchi Taqdir Xudosidir (God of Providence). U, odamlar tasavvurida, inson zoti yoki muayyan qabila hayotini muhofaza etadi va ularni sevadi. U hayotning o’zidir. U azoblardan xalos etadi, istaklarni ro’yobga chiqaradi. U o’lganlarning ruhini asraydi. Ana shu Xudoning axloqiy va ijtimoiy obrazidir.

Yahudiy diniy kitoblarida qo’rquv dinining axloq diniga qanday o’sib borganini ko’rish mumkin. Yangi Ahdda bu yanada yaqqolroq namoyon bo’lgan. Madaniylashgan insonlarning, ayniqsa, Sharq xalqlarining dinlari, avvalo, axloq dinidir. Qo’rquv dinining axloq diniga evrilishi bashariyat taraqqiyotidagi muhim o’zgarish bo’ldi. Biroq barcha ibtidoiy dinlar qo’rquvga, madaniylashgan odamlarning dinlari esa batamom axloqqa tayanadi degan xato fikrdan tiyilishimiz lozim. Barcha dinlar ushbu ikki asosning qorishmasidan iborat. Jamiyat rivojlangani sari axloq dini qaror topa boradi.

Bu ikki tur dindagi mushtarak jihat shundaki, ularda antropomorflashgan Xudo obrazi markaziy o’rinni egallaydi. Aqlan o’ta qobiliyatli shaxslar, yuksak ma’rifatli jamiyatlargina bu bosqichdan birmuncha yuqori ko’tarila oladi. Diniy tuyg’u tadrijiga  daxldor, sof holatda kamdan-kam uchraydigan uchinchi bir bosqich ham bor. Bu – kosmik diniy tuyg’u. Bu tuyg’uni undan mosuvo odamga tushuntirish ancha mushkul.  Antropomorfik Xudo obrazi bo’lmaganda bu yanada tushunarsiz bo’lib qoladi.

Inson, bir tomondan, o’z istak va maqsadlari behudaligini, ikkinchi tomondan, tafakkur va tabiatdagi mukammal tartibotning qanchalar ulug’vorligini his etadi. Individual mavjudlik uning uchun misoli bir zindon, u borliqni yagona bir butunlik o’laroq qabul qilishni istaydi. Kosmik diniy tuyg’uning ibtidosi juda qadimga – Dovudning munojotlariyu ba’zi payg’ambarlarning ta’limotlariga borib taqaladi. Shopenhauer asarlari orqali o’rganganimiz buddizmda bu tuyg’u ayniqsa kuchliroq namoyon bo’lgan. O’tmishda yashagan chinakam diniy daholar turli aqidalaru inson obrazidagi xudoni tan olmagan. Ular o’zlarining ana shu diniy tuyg’ulari bilan ajralib turgan. Bunday sharoitda cherkovga ham hojat qolmaydi. Hukmron e’tiqodga yon bermay yashaganlar ichida ayni tuyg’uni his etgan va zamondoshlari orasida dahriy, ba’zan esa avliyo sifatida nom chiqargan odamlar kam emas. Ana shu nuqtai nazardan, Demokrit, assizilik Frantsisk, Spinoza kabi insonlar bir-biriga maslakdoshdir.

Basharti Xudo to’g’risida hech qanday tasavvur va aqidalar bo’lmasa, inson qanday qilib o’zi his etgan o’sha tuyg’uni boshqalarga yetkaza oladi? Menimcha, bu tuyg’uni uyg’otish, uni saqlash fan va san’atning muhim vazifasidir.

Nihoyat, fanning dinga munosabati masalasiga doir nisbatan noan’anaviy qarashga ham to’xtalsak. Mazkur masalani tarixiy nuqtai nazardan o’rganuvchilar muayyan asoslarga tayanib, fan va dinga o’zaro kelishmaydigan sohalar sifatida qaraydi. Sababiylik qonuniyatining universalligiga astoydil ishongan odam tabiiy hodisalarga chetdan aralashuvchi qandaydir zot haqidagi g’oyani hazm qilolmaydi, albatta. Bunday odamga qo’rquv dinidan hech qanday, axloq dinidan esa deyarli naf yo’q. Azoblovchi va mukofotlovchi xudo uning uchun anglab bo’lmas bir xilqat. Sababi oddiy – insonning fe’l-atvori tashqi va ichki zaruriyatlar bilan belgilanadi, shunday ekan, u xudoning nazarida biror narsaga mas’ul bo’lishi mumkin emas. Uning bu holati jonsiz jismning o’z harakati uchun mas’ul emasligiga mengzaydi. Shu sababli fan axloqni barbod qilishda ayblanmoqda. Biroq bu ayblovni yoqlab bo’lmaydi. Inson axloqi o’zgalarni his eta bilish, ta’lim, ijtimoiy munosabatlar va ehtiyojlarga tayanishi darkor. Bu o’rinda dinga asoslanish shart emas. Narigi dunyo azobidan qo’rqqan va mukofotidan umid qilibgina o’z xatti-harakatlarini boshqarishga majbur bo’lgan inson o’zini nosamimiy tuta boshlaydi, xolos.

Cherkov ne sabab fanga qarshi kurashib, olimlarni ta’qib qilgani ayon. Boshqa tomondan, kosmik diniy tuyg’u ilmiy tadqiqot uchun kuchli va munosib undovdir. Faqatgina o’ta kuchli shijoat va, ayniqsa, fidoyilik – bularsiz nazariy fanlarda yangilik qilish mushkul – kasb etgan olimgina real hayotga to’g’ridan-to’g’ri bog’lanmagan tadqiqotdan ma’naviy lazzat ola biladi. Kepler va N`yutonda mavjudlikning aqlga muvofiqligiga
bo’lgan ishonch, bilimga tashnalik shu qadar kuchli ediki, bu ularga yillar mobaynida og’ir mehnat bilan samoviy jismlar mexanikasi qonunlarini ochib berishga imkon yaratdi. Fan bilan faqat amaliy natijalar uchun shug’ullanadigan olimlar skeptiklarning har qanday e’tirozini yengib o’tib, o’z fikrlarini asrlar osha va butun dunyoga yoya olgan bunday insonlar haqida mutlaqo xato tasavvurda yuradi. Shunday mashaqqatli ishga umrini bag’ishlaganlargina o’sha insonlarni nima ruhlantirgani, ketma-ket kelgan muvaffaqiyatsizliklarga qaramay, o’z maqsadida sobit qolishida nima madad berganini tushunadi. Kosmik diniy tuyg’u o’sha g’ayratu matonatning manbaidir. Zamondoshlarimizning biridan eshitdim – u ayni haqiqatni aytdi – bizning moddiyunchi zamonimizda jiddiy ilmiy tadqiqotlarga bel bog’laganlar chinakam dindor insonlardir.

FAN VA DIN

(Ushbu maqola Eynshteynning “Ideas and Opinions” (Crown Publishers, Inc. 1954) nomli maqola va qaydlar to’plamida chop etilgan. Uning birinchi qismi 1939 yili 19 mayda Prinston universiteti Teologiya seminariyasida, ikkinchi qismi esa 1941 yili N`yu Yorkda o’tgan “Fan, falsafa va dinning demokratik jamiyatdagi o’rni” mavzuidagi konferentsiyada so’zlangan nutqdan olingan.)

I

Bilim va e’tiqod o’rtasida o’tib bo’lmas jarlik mavjud degan qarash o’tgan ikki asr mobaynida pesh qilib kelindi. Ma’rifatli kishilar orasida e’tiqod o’z o’rnini bilimga bo’shatib berish vaqti kelgani, bilimga tayanmagan ishonch esa xurofot ekani, binobarin, unga qarshi kurashish zarurligi haqidagi g’oya keng tarqagan edi. Bu nuqtai nazarga ko’ra, o’quvchini bilish va fikrlashga o’rgatish ta’limning yagona vazifasidir; maktab xalq ta’limining muhim bo’g’ini sifatida ayni shu vazifani bajarishi darkor. Bunday qat’iy ratsionalistik qarashni goh-goh eshitib qolamiz. Har bir sog’lom fikrli kishi uning biryoqlamaligini darrov ilg’aydi. Ammo masalaning mohiyatini ochib berish uchun mazkur fikrni aniq va tushunarli shaklda ifodalashimiz lozim.

Ishonch tiniq mantiq va tajriba yordamida dalillanishi mumkin, albatta. Bu o’rinda qat’iy ratsionalistga e’tiroz bildirish o’rinsiz. Ayni paytda, uning qarashlaridagi nozik nuqta shundaki, xatti-harakatlarimiz va axloqiy me’yorlarimizni shakllantiruvchi ishonchu e’tiqodni sof ilmiy yo’l bilan asoslab bo’lmaydi.

Ilmiy metod faktlarning o’zaro munosabati, zaruriy aloqadorligini ochib berishdan nariga o’tolmaydi. Bu kabi ob’ektiv bilimga ega bo’lish inson erisha oladigan eng yuksak marradir. Insoniyatning bu sohada qo’lga kiritgan qahramonona muvaffaqiyatlarini kamsitib bo’lmaydi. Biroq “nima” haqidagi bilim “nima bo’lishi lozim” borasidagi masalalar eshigini ocholmasligi ham bor gap. “Nima” haqida aniq va to’liq bilim olish mumkin, ammo bundan qanday maqsadga intilish – “nima bo’lishi lozim”ligi haqida xulosa chiqarib bo’lmaydi. Ob’ektiv bilim muayyan maqsadga erishishning eng maqbul yo’lini ko’rsatib beradi, lekin pirovard maqsad, unga yetishish istagining manbasi boshqa yoqda. Hayotimizning pirovard maqsadi va shu maqsadga uyg’un qadriyatlarsiz mavjudligimiz ham, qilayotgan amallarimiz ham o’z ma’nosini yo’qotishini asoslab o’tirishga hojat yo’q. “Nima”ning qandayligiga daxldor chin bilimga ega bo’lish muhim, biroq bu chin bilimga bo’lgan ishtiyoqni qadriyat darajasiga ko’tarishimiz uchun yetarli emas. Ana shu yerda inson borlig’i haqidagi ratsional kontseptsiyaning cheklanganligi bilinib qoladi.

Biroq bundan intellektual tafakkur maqsad va axloqiy me’yorlarni belgilashda hech qanday o’ringa ega emas ekan-da, degan xayolga bormaslik kerak. Kishi muayyan maqsadga erishtiruvchi vositani topganda o’sha vositaning o’zi maqsadga aylanadi. Aql maqsad va vosita orasidagi bog’liqlikni aniqlashtiradi. Ammo aql eng oxirgi, pirovard maqsadni belgilay olmaydi. Asos maqsad va qadriyatlarni insonning hissiy-ruhiy dunyosiga olib kirish, mening nazarimda, dinning ijtimoiy hayotdagi eng muhim funktsiyasidir. Xo’sh, fundamental maqsadlarni aql yordamida ifodalab va asoslab bo’lmasa, ularning ta’sir kuchi qaerdan keladi? Bunga shunday javob berish mumkin: ular sog’lom jamiyatda shaxsning fe’l-atvori, intilish va axloqiy me’yorlariga ta’sir etuvchi kuchli an’ana sifatida qaror topadi. Ular ratsional asoslarsiz ham yashayveradi. Ular aqliy isbotlar bilan emas, balki vahiy va noyob qobiliyatli shaxslar orqali vujudga keladi. Ularni asoslash emas, his etish kerak.

Yahudiy va nasroniy diniy matnlarida hayotiy istak va axloqiy munosabatlarni tartibga soluvchi yuksak printsiplar ifoda etilgan. Ularni insonga xos ojizligimiz sabab to’kis bajara olmaymiz. Shunday bo’lsa-da, ular istak va qadriyatlarimizga mustahkam asos sanaladi. Ulardagi diniy jihatlarni olib tashlab, sof insoniy tomonlarga e’tibor qaratsak, quyidagicha xulosaga kelish mumkin: shaxs hurlik va mas’uliyat hissi bilan kamol topishi kerakki, toki ubashariyat manfaati yo’lida bor kuch-g’ayratini mamnuniyat bilan safarbar eta olsin.

Bu o’rinda muayyan millat, sinf yoki shaxsni ilohiylashtirishga o’rin yo’q. Diniy matnlarda ta’kidlanganidek, biz bir otaning farzandlari emasmizmi?! Albatta, ehtimol, insoniyatni qandaydir mavhum bir butunlik sifatida muqaddaslashtirib bo’lmas. Chunki jon har bir insonga alohida beriladi. Shaxsning zimmasiga yuklangan vazifa esa boshqarish emas, balki xizmat qilishdir. Shakliga emas, mohiyatiga qarasak, bu so’zlarni fundamental demokratik printsip ifodasi deb olish mumkin. Biz nazarda tutayotgan dindor odam o’z millatiga qanchalik kam sig’insa, haqiqiy demokrat ham shunday.

Binobarin, ta’lim tizimi bu yo’lda nima qilishi kerak? O’quvchi shunday ruhda tarbiya topishi lozimki, fundamental printsiplar uning uchun havodek zarur bo’lsin. Biroq ta’limning o’zi bilangina bunga erishib bo’lmaydi.

Ushbu yuksak printsiplar haqida mushohada yuritib, ularning bugungi hayotimizdagi o’rniga diqqat qaratsak, insoniyat tobora jarga qarab ketayotgani ma’lum bo’ladi. Totalitar mamlakatlarda hukmdorlar fuqarolari qalbida insonparvarlikni butunlay so’ndirishga astoydil urinmoqda. Ahvol nisbatan durust davlatlarda esa millatchilik, toqatsizlik, iqtisodiy qiyinchiliklar mazkur qadriyatlar ildiziga bolta urmoqda.

O’qimishli odamlar xavf qanchalik yaqinligini anglab yetmoqda. Milliy, xalqaro qonunchilik va siyosatda uning oldini olish vositalarini izlab topishga ko’p harakat qilinmoqda. Ko’rilayotgan bunday chora-tadbirlarning ahamiyati beqiyos. Shunday bo’lsa-da, qadim ajdodlarimiz bilgan nelarnidir unutib qo’ygandekmiz, chamamda. Har qanday vosita agar hayotiy ruh, jo’shqinlik bilan toblanmas ekan, o’tmas pichoqdek bo’lib qolaveradi. Muhimi, maqsadga yetishish istagi qudratli kuchga aylansa, vositani topib, uni ishga solishdan osoni yo’q.

II

Fanning mohiyati borasida bir to’xtamga kelish unchalik qiyin emas. Fan – izchil va tizimli tafakkur vositasida tajribada o’rganish mumkin bo’lgan barcha hodisalarning o’zaro aloqador va yaxlit obrazini yaratish yo’lida asrlar mobaynida olib borilayotgan kurashdir. Sirasini aytganda, u turli tushunchalar vositasida ongimizda mavjudlikning yaxlit obrazini yaratishga bo’lgan urinishdir. Din nima degan savolga fanga ta’rif bergandek oson javob berolmayman. O’zimni qoniqtiradigan javob topganimda ham, bu masalada jiddiy mulohaza yuritadigan barcha odamlarni ishontira olishim dargumon.

Din nima degan savolni qo’yishdan avval, qaysi xususiyatlar insonni dindor deb atashga asos beradi, deb so’ragan bo’lardim. Nafs jilovidan o’zini imkon qadar ozod qilgan, o’ta yuksak qadriyat (superpersonal value) bo’lgani uchun ham muayyan fikr, tuyg’u yoki ishtiyoqqa o’zini bag’ishlagan shaxs menga chinakam dindor inson bo’lib ko’rinadi. Menimcha, bu borada eng muhim jihat o’sha o’ta yuksak qadriyat va uning teran ma’nosiga – u ilohiy zotga aloqador yo aloqador emasligidan qat’i nazar – e’tiqod qilishdir. Aks holda, Budda va Spinozani dindor edi deb bo’lmaydi. Bunga muvofiq, dindor odam shu ma’noda taqvodordirki, u o’ta yuksak qadriyat va maqsadning ahamiyati va buyukligiga, garchi ratsional asos bo’lmasa-da, shubha qilmaydi. U o’zining mavjudligini qanchalik teran anglasa, o’ta yuksak qadriyatlarni ham shunchalik mavjud deb biladi. Shu ma’noda din insoniyatning mazkur qadriyat va maqsadlarni chuqurroq anglash, ularni hayotga yanada kengroq tatbiq etish yo’lida asrlar davomida olib borgan kurashidir. Din va fanni ana shu shaklda tushunsak, ular o’rtasidagi qarama-qarshilik ham yo’qoladi. Fan faqat “nima” degan savolga javob topa oladi, “qanday bo’lishi lozim”ligi masalasini hal etmaydi. Din boshqa tomondan inson tafakkuri va harakatlarini baholaydi. U faktlar va ularning o’zaro munosabati masalasida xulosa chiqarishga ojiz. Ana shu talqinga tayansak, o’tmishdagi ziddiyatlar mazkur ikki sohaning o’ziga xosliklari e’tiborga olinmagani oqibati ekani ma’lum bo’ladi.

Jumladan, diniy guruhlar Bibliyadagi barcha hukmlarning mutlaq to’g’riligiga da’vo qilgan chog’i qarama-qarshiliklar paydo bo’lavergan. Bu esa dinning fan “tomorqa”siga daxl qilishini anglatardi. Cherkovning Galileo va Darvin ta’limotlariga qarshi kurashi buning yaqqol namunasidir. Boshqa tomondan, fan namoyandalari ilmiy metodlar asosida qadriyat va pirovard maqsadlar borasida jiddiy xulosalar chiqarishga urinishdi va bu bilan o’zlarini dinga muxolif qilib qo’yishdi. Munosabatlardagi taranglik jiddiy xatolarning oqibati edi.

Garchand din va fan o’z vazifasini belgilab olgan bo’lsa ham, bu ular o’rtasida o’zaro aloqa va bog’liqlik yo’q degani emas. Din yashashdan maqsadni belgilab berishi mumkin, biroq unga keng ma’noda qanday vositalar orqali yetish mumkinligini fandan o’rganadi. Fanni esa haqiqat va bilishga ishtiyoqi baland o’t yuraklar yaratadi. Bu ishtiyoqni fan emas, din uyg’otadi. Bunga mavjud dunyoni tartibga solib turuvchi qonuniyatlar aqlga muvofiqligi va ularni aql yordamida bilish mumkinligi haqidagi e’tiqod ham taalluqlidir. Bu e’tiqodga bo’y bermaydigan birorta ham chinakam olim yo’q. Bu holatni majozan shunday ifodalash mumkin: dinsiz fan – oqsoq, fansiz din esa so’qirdir.

Din va fan o’rtasida biror asosli ziddiyat yo’qligini ta’kidladim, shunday bo’lsa-da, o’tmishdagi dinlarga doir ba’zi muhim jihatlarga to’xtalmoqchiman. Avvalo, “xudo” tushunchasi haqida. Insoniyat ma’naviy taraqqiyotining “bolalik” davrida xudolarni o’ziga o’xshatib tasavvur qildi. Xudolar o’z irodasi bilan moddiy olamdagi barcha hodisalarga ta’sir o’tkazadi, ularni boshqaradi, deb ishondi. Inson sehr yoki duoyu iltijolari bilan xudolar “ko’ngli”ni ovlashga harakat qildi. Hozirgi dinlardagi “xudo” tushunchasi o’sha ko’hna tasavvurning nisbatan o’zgargan ko’rinishidir. Masalan, antropomorfizm odamlarning Ilohiy Zotdan niyatlarini ro’yobga chiqarishini so’rab duo qilishlarida namoyon bo’ladi.
Cheksiz qudratli, adolatli va yaxshilik qiluvchi shaxslashgan Xudoning (personal God) mavjudligiga ishonch odamlarning o’ksik qalbiga dalda, og’ir damlarida yordam berishi, rahnamolik qilishini hech kim inkor etmasa kerak. Bu tasavvur soddaligi bilan oddiy odamlar kayfiyatiga juda mos tushadi. Biroq, boshqa tomondan, bu tasavvurning jiddiy nuqsonlari ham bordirki, tarixning ibtidosidan beri insoniyatga mudom pand berib keladi. Ya’ni, U har narsaga qodir zot bo’lsa, barcha hodisalar, shu jumladan, insonning hamma harakati, fikrlashi, tuyg’u va orzu-istaklari ham Uning hukmidadir. Qudratli zot insonlarni qilmishlari uchun qanday javobgar qilishi mumkin? Jazo va mukofot tayin qilar ekan, U hukm chiqarishni deyarli O’ziga oladi. Bu hol Uning odil va hojatbaror sifatiga qanchalik muvofiq?

Din va fan o’rtasidagi zamonaviy bahslar markazida aynan shaxssimon Xudo g’oyasi turibdi. Narsa va hodisalarning zamon va makondagi o’zaro munosabatiga taalluqli qonuniyatlarni ochib berish – fanning ishi. Tabiat qonunlaridan mutlaq umumahamiyatlilik talab qilinadi. Lekin buni isbotlab bo’lmaydi. Fanda kashf etilgan tabiat qonunlari shunchaki muayyan dasturlar bo’lib, ularning ma’lum bir turdagi barcha hodisalarga nisbatan to’g’ri chiqishiga (umumahamiyatliligi – tarj.) bo’lgan ishonch o’tkazilgan tajribalardagi juz’iy tasdiqlarga asoslanadi. Biroq bu juz’iy tasdiqlarni inkor qilib, o’sha dasturlarni yolg’on deydigan odamni topish qiyin. Ushbu qonunlarga tayanib, biz muayyan hodisalarning kelajakda qanday kechishini to’kis bashorat qilishimiz mumkin. Zamonaviy inson fan ochgan o’sha qonunlar mazmunini hatto yetarlicha anglamaganda ham, uning ongi aniqlikka o’rgangan. Quyosh tizimidagi sayyoralar harakatini oddiy, sanoqli qonunlar yordamida mislsiz aniqlikda hisoblab chiqib, avvaldan aytib berish mumkin. Shu kabi, bunchalik aniq bo’lmasa-da, elektr motorning qanday harakatga kelishini, hatto yaqinda paydo bo’lgan ma’lumot uzatish va radioaloqa tizimlarining qanday ishlashini apparat yaratilmasdan oldin hisoblab chiqish mumkin.

Hodisani vujudga keltiruvchi omillar juda ko’p bo’lganda ilmiy metodlar aksar hollarda ish bermay qoladi. Misol tariqasida ob-havo prognozini olaylik: hatto bir necha kun keyinni aniq bashorat qilib bo’lmaydi. Shunday esa-da, bu o’rinda tarkibiy qismlari aniq, biroq murakkab sababiy bog’lanishlarga duch kelamiz. Bu kabi hodisalarni aniq bashorat qilish imkonsizligining sababi tabiatda tartibotning yo’qligi emas, balki ko’plab turli omillarning bir vaqtda namoyon bo’lishidir.

Biz tirik tabiat zamiridagi qonuniyatlarga hozircha chuqur kirib borganimiz yo’q. Ammo hozirga dovur bilganlarimizning o’zi bu yerda ham qat’iy zaruriyat ustuvor ekanini his etishimiz uchun yetarli. Irsiyat qonunlari yoki turli zaharli moddalarning, deylik, alkogolning tirik mavjudotlar fe’liga ta’sirini eslaylik. Bunda masala tartibotning yo’qligida emas, aksincha, qamrovdor sababiy bog’lanishlarning noma’lum qolganidadir. Kishi borliqda tartibotning mavjudligiga amin bo’lar ekan, uning muntazam tartiblilik bor joyda “g’ayritabiiy sabablar”ga o’rin yo’qligiga bo’lgan ishonchi ham mustahkamlana boradi. Uning uchun inson boshqaruvi ham, iloh boshqaruvi ham tabiiy jarayonlarning avtonom sababi bo’lolmaydi. To’g’ri, tabiiy jarayonlarga tashqaridan aralashuvchi shaxslashgan Xudo haqidagi ta’limotni sof ilmiy yo’l bilan inkor qilib bo’lmaydi. Zero, ilmiy bilimlar hali bu darajaga ko’tarilgani yo’q.

Biroq, shunga aminmanki, dindorlar jamoasining bu kabi ta’limoti nafaqat ahamiyatsiz, balki zararlidir. Ochiq bahslardan qochib, o’zini tuman ichiga yashiradigan har qanday ta’limot bashariyat hayotidagi munosib o’rnidan mosuvo bo’lib, insoniy taraqqiyotga beqiyos zarar keltiradi. Din rahnamolari ma’naviy yuksalishga intilar ekan, shaxslashgan Xudo haqidagi ta’limotdan, ya’niki o’tmishda ruhoniylar qo’lida qudratli qurolga aylangan qo’rquv va umid manbaidan voz kechishlari darkor. Bu yo’lda ular insoniyat qalbida ezgulik, adolat va go’zallik urug’larini undiradigan vositalardan foydalanishlari lozim. Bu g’oyat og’ir vazifa, ammo urinib ko’rishga arziydi. (Bu fikr Herbert Samuelning “E’tiqod va harakat” asarida ishonarli bayon qilingan.) Ruhoniylar yangilanishning uddasidan chiqsalar, ilmiy bilim chinakam dinni yanada yuksaltirib, buyuklashtirishini mamnuniyat-la tan oladi.

Agar dinning asl maqsadi insoniyatni imkon qadar xudbin maylu istaklar va qo’rquvdan xalos etish bo’lsa, ilmiy tafakkur unga yana ko’makka keladi. Faktlarning o’zaro munosabatini aniqlab, ularni avvaldan bashorat qilish imkonini beradigan qonunlarni kashf etish fanning asosiy maqsadi bo’lsa-da, u bu bilan cheklanmaydi. Fan o’zi kashf qilgan voqea-hodisalardagi bog’lanishlar miqdorini oz sonli o’zaro mustaqil tushunchalar yordamida soddalashtiradi. Voqelikdagi turfaxil hodisalarni ratsional jihatdan unifikatsiyalash ba’zida illyuziyalar to’riga o’ralib qolishga sabab bo’lsa-da, fanning g’oyat ulkan yutuqlariga yo’l ochgan. Bu sohada muvaffaqiyatga erishgan olim borki, barchasi mavjudlikdagi aqlga muvofiqlikdan ilhom olgan. Ko’proq bilgani sari u shaxsiy maylu istaklardan uzoqlashib, borliqda jilva qilayotgan bor bo’y-basti bilan inson aqliga sig’maydigan buyuk aql oldida o’z ojizligini his etadi. Mening nazarimda, ana shu narsa chinakam diniy kayfiyatni namoyon etadi. Menimcha, fan dinni nafaqat antropomorfizmning sarqitlaridan tozalaydi, shu bilan birga, hayotni tushunishimizning diniy-ma’naviy tomonlariga ham katta hissa qo’shadi.

Insoniyat ma’naviyati yuksalgani sari haqiqiy dindorlik qo’rquv va ko’r-ko’rona ishonch bosqichidan o’tib, ratsional bilim tomon intilaveradi. Shu ma’noda, ruhoniy, agar u insonni tarbiyalashdek sharafli vazifasini saqlab qolmoqchi bo’lsa, chinakam muallimga aylanishi kerak.

Manba: Xurshid Yo’ldoshevning blogi