Маду туғилиб ўсган гўшасини тарк этаётганидан, меҳрибон Керика холанинг парвариши-ю, айниқса, у туҳфа этган қадрли совғасидан маҳрум бўлаётганидан хомуш тортди. Устига-устак, ўзи хуш кўрмайдиган жаноб Бонфиснинг ҳамроҳ бўлиши уни батамом ташвишга солди. Бу муғомбир француз йил давомида негрлардан ўмарган олтинларни Францияга ташиб чарчамасди.
АЛЬФОНС ДОДЕ
МАДУ
Французчадан Лайло Шаминова таржимаси
Дагомея* да бир ўғил чақалоқ дунёга келди. Валиаҳд шаҳзодани Маду деб отасининг, яъни Дагомея қиролининг исми билан аташди. Қирол Маду жуда давлатманд киши бўлиб, унинг қўл остида ҳашаматли сарой, кўп сонли кучли қўшин, жанг ва ов қилиш учун ўргатилган филлар бор эди.
Кичик Маду ўсиб-улғаяётган Дагомея саройининг ўзига хослиги шунда эдики, унинг тўрт томонидан ҳам қуёшнинг заррин нурларидан баҳра олса бўлар эди. Мадунинг Керика исмли холаси бўлиб, доим унга ғамхўрлик қилар ва уни жуда-жуда яхши кўрар эди. Ҳатто, шаҳзоданинг ёш бўлишига қарамай овга иштиёқи баланд эканлигидан хавотирга тушиб қолган Керика хола, Мадуга ўрмондаги йирик овларда қўл келиши учун қурол ҳам совға қилди.
Фарзандининг ёшига нисбатан анча эрта кучга тўлаётганлиги ҳамда ажойиб овчи бўлиб етишаётганидан қиролнинг қалби фахрга тўлди.
Кунлардан бир куни қирол шаҳзодани ёнига чорлаб деди: “Шубҳам йўқки, жангда сенга тенг келадиган кимса топилмас, аммо жанг санъатини мукаммал эгалламоқ билан чегараланиш ярамайди”. Сен оқ танлиларнинг китобларини ўқий олишинг, уларнинг тилида ёзишни билишинг ва улар билан олтин савдо-сотиғини тўғри йўлга қўя олишинг керак. Шу сабаб амр этаман, илм олгани Париж томон йўл оласан. Ўзингга ҳам маълумки, бу оқ танлилар доим чўнтакларидаги бир парча ҳужжатни пеша қилиб, бечора қора танлиларни лақиллатишади.
Маду туғилиб ўсган гўшасини тарк этаётганидан, меҳрибон Керика холанинг парвариши-ю, айниқса, у туҳфа этган қадрли совғасидан маҳрум бўлаётганидан хомуш тортди. Устига-устак, ўзи хуш кўрмайдиган жаноб Бонфиснинг ҳамроҳ бўлиши уни батамом ташвишга солди. Бу муғомбир француз йил давомида негрлардан ўмарган олтинларни Францияга ташиб чарчамасди.
Бу сафар унга бахтли болалигининг аянчли якун топиши бўлди.
Маду ниҳоят, Парижга етиб келди ва жаноб Моронвал гимназиясига ўқишга кирди. Бадавлат қирол ўғлининг ушбу ушбу даргоҳда таҳсил олиши, гимназия довруғини кўкларга кўтаришини тасаввур қилган жаноб Моронвал Мадуни қучоқ очиб кутиб олди. Жаноб Моронвал у билан тез-тез кўнгилочар жойлар — театр ва хиёбонларга бориб турар, аммо унинг илм олишига унчалик ҳам аҳамият бермас эди.
Кунларнинг бирида жаноб Бонфис Маду таҳсил олаётган гимназияга ташриф буюрди. У Дагомеядан нохуш хабар олиб келганди. У келтирган хабарга кўра Мадунинг отаси қўшни давлат томонидан асир олинган ва энди у ортиқ қирол эмас эди.
Орадан бир неча ойлар ўтди. Мадунинг ўқиши ҳамда кундалик сарф-харажатлари учун жаноб Моронвал ҳисобига келиб тушадиган тўловлар буткул тўхтаб қолди. Иложсиз қолган Маду энди жаноб Моронвал хонадонида хизматкорлик қила бошлади. Кичик Маду жаноб Моронвал уйида тиним билмас, хизматлари эвазига эса фақат дакки эшитарди. Унинг учун Париж осмони кундан-кунга тундлашиб борар, қорли об-ҳавоси эса борган сари унга азоб берар эди.
“Оҳ, Керика, холажоним Керика, қаерлардасан?” – каби сўнгсиз саволлар Мадунинг хаёлида кеча-кундуз тинмасдан айланарди. Келиб бир кўрсанг эди, улар сенинг кичик шаҳзодангни не кўйларга солишмоқда. Бу азобларни сен тасаввурингга ҳам сиғдира олмайсан.
Дарҳақиқат, кичик шаҳзоданинг қачонлардир зебу зар билан безатилган шоҳона камзули ўрнини жулдур либослар, илгари тановул қилган тансиқ таомлари ўрнини эса Маду бир вақтлар, ҳатто ўз итларига ҳам раво кўрмайдиган ёвғон эгаллади. Боз устига у еган калтакларнинг ҳисоби йўқ эди. Энди Маду хўжайини билан илгаригидек ёнма-ён эмас, балки хизматкор қулларга хос тарзда унинг ортидан ўн қадам нарида қолиб юрарди. Об-ҳаво нечоғлик совуқ бўлмасин, бечора Маду ҳафтада икки маротаба озиқ-овқат харид қилиш учун шаҳарга чиқар эди. Бир неча ойлар илгари оиласи бағрида бахтли болалик гаштини сураётган болакай, бугун эса оч наҳор, совуқдан қалтираб, қўлида катта сават билан Париж кўчаларини паришон кезар эди.
Маду — қиролнинг ўғли эди!
* Франциянинг собиқ мустамлакаси. 1960 йилдан мустақил давлат.
Альфонс Доде (фр. Alphonse Daudet; 1840—1897) — франсуз романнависи ва драматурги. Франциянинг Нима шаҳрида 1840 йилнинг 13 майида туғилган.Адибнинг «Кичик Фромон ва катта Рислер» (1874), «Сафо» (1884), «Жек» (1876), «Набоб» ( 1877), «Сургундаги қироллар» (1879), «Тарасконлик Тартареннинг ғаройиб саргузашталари» (1872), «Тартарен Алп тоғларида» (1885), «Порт Тараскон» (1890) романлари, «Арлезианка» (1872), «Борлиқ билан кураш» (1889) песалари, «Адабиётшунос хотиралари» (1888), «Парижда 30 йил» (1888) адабий хотиралари чоп этилган. Ёзувчи 1897 йили 17 декабрда Парижда вафот этган.
Alfons Dode (fr. Alphonse Daudet; 1840—1897) — fransuz romannavisi va dramaturgi. Frantsiyaning Nima shahrida 1840 yilning 13 mayida tug’ilgan.Adibning «Kichik Fromon va katta Risler» (1874), «Safo» (1884), «Jek» (1876), «Nabob» ( 1877), «Surgundagi qirollar» (1879), «Taraskonlik Tartarenning g’aroyib sarguzashtalari» (1872), «Tartaren Alp tog’larida» (1885), «Port Taraskon» (1890) romanlari, «Arlezianka» (1872), «Borliq bilan kurash» (1889) pesalari, «Adabiyotshunos xotiralari» (1888), «Parijda 30 yil» (1888) adabiy xotiralari chop etilgan. Yozuvchi 1897 yili 17 dekabrda Parijda vafot etgan.
ALFONS DODE
MADU
Frantsuzchadan Laylo Shaminova tarjimasi
Dagomeya* da bir o’g’il chaqaloq dunyoga keldi. Valiahd shahzodani Madu deb otasining, ya’ni Dagomeya qirolining ismi bilan atashdi. Qirol Madu juda davlatmand kishi bo’lib, uning qo’l ostida hashamatli saroy, ko’p sonli kuchli qo’shin, jang va ov qilish uchun o’rgatilgan fillar bor edi.
Kichik Madu o’sib-ulg’ayayotgan Dagomeya saroyining o’ziga xosligi shunda ediki, uning to’rt tomonidan ham quyoshning zarrin nurlaridan bahra olsa bo’lar edi. Maduning Kerika ismli xolasi bo’lib, doim unga g’amxo’rlik qilar va uni juda-juda yaxshi ko’rar edi. Hatto, shahzodaning yosh bo’lishiga qaramay ovga ishtiyoqi baland ekanligidan xavotirga tushib qolgan Kerika xola, Maduga o’rmondagi yirik ovlarda qo’l kelishi uchun qurol ham sovg’a qildi.
Farzandining yoshiga nisbatan ancha erta kuchga to’layotganligi hamda ajoyib ovchi bo’lib yetishayotganidan qirolning qalbi faxrga to’ldi.
Kunlardan bir kuni qirol shahzodani yoniga chorlab dedi: “Shubham yo’qki, jangda senga teng keladigan kimsa topilmas, ammo jang san’atini mukammal egallamoq bilan chegaralanish yaramaydi”. Sen oq tanlilarning kitoblarini o’qiy olishing, ularning tilida yozishni bilishing va ular bilan oltin savdo-sotig’ini to’g’ri yo’lga qo’ya olishing kerak. Shu sabab amr etaman, ilm olgani Parij tomon yo’l olasan. O’zingga ham ma’lumki, bu oq tanlilar doim cho’ntaklaridagi bir parcha hujjatni pesha qilib, bechora qora tanlilarni laqillatishadi.
Madu tug’ilib o’sgan go’shasini tark etayotganidan, mehribon Kerika xolaning parvarishi-yu, ayniqsa, u tuhfa etgan qadrli sovg’asidan mahrum bo’layotganidan xomush tortdi. Ustiga-ustak, o’zi xush ko’rmaydigan janob Bonfisning hamroh bo’lishi uni batamom tashvishga soldi. Bu mug’ombir frantsuz yil davomida negrlardan o’margan oltinlarni Frantsiyaga tashib charchamasdi.
Bu safar unga baxtli bolaligining ayanchli yakun topishi bo’ldi.
Madu nihoyat, Parijga yetib keldi va janob Moronval gimnaziyasiga o’qishga kirdi. Badavlat qirol o’g’lining ushbu ushbu dargohda tahsil olishi, gimnaziya dovrug’ini ko’klarga ko’tarishinitasavvur qilgan janob Moronval Maduni quchoq ochib kutib oldi. Janob Moronval u bilan tez-tez ko’ngilochar joylar — teatr va xiyobonlarga borib turar, ammo uning ilm olishiga unchalik ham ahamiyat bermas edi.
Kunlarning birida janob Bonfis Madu tahsil olayotgan gimnaziyaga tashrif buyurdi. U Dagomeyadan noxush xabar olib kelgandi. U keltirgan xabarga ko’ra Maduning otasi qo’shni davlat tomonidan asir olingan va endi u ortiq qirol emas edi.
Oradan bir necha oylar o’tdi. Maduning o’qishi hamda kundalik sarf-xarajatlari uchun janob Moronval hisobiga kelib tushadigan to’lovlar butkul to’xtab qoldi. Ilojsiz qolgan Madu endi janob Moronval xonadonida xizmatkorlik qila boshladi. Kichik Madu janob Moronval uyida tinim bilmas, xizmatlari evaziga esa faqat dakki eshitardi. Uning uchun Parij osmoni kundan-kunga tundlashib borar, qorli ob-havosi esa borgan sari unga azob berar edi.
“Oh, Kerika, xolajonim Kerika, qaerlardasan?” – kabi so’ngsiz savollar Maduning xayolida kecha-kunduz tinmasdan aylanardi. Kelib bir ko’rsang edi, ular sening kichik shahzodangni ne ko’ylarga solishmoqda. Bu azoblarni sen tasavvuringga ham sig’dira olmaysan.
Darhaqiqat, kichik shahzodaning qachonlardir zebu zar bilan bezatilgan shohona kamzuli o’rnini juldur liboslar, ilgari tanovul qilgan tansiq taomlari o’rnini esa Madu bir vaqtlar, hatto o’z itlariga ham ravo ko’rmaydigan yovg’on egalladi. Boz ustiga u yegan kaltaklarning hisobi yo’q edi. Endi Madu xo’jayini bilan ilgarigidek yonma-yon emas, balki xizmatkor qullarga xos tarzda uning ortidan o’n qadam narida qolib yurardi. Ob-havo nechog’lik sovuq bo’lmasin, bechora Madu haftada ikki marotaba oziq-ovqat xarid qilish uchun shaharga chiqar edi. Bir necha oylar ilgari oilasi bag’rida baxtli bolalik gashtini surayotgan bolakay, bugun esa och nahor, sovuqdan qaltirab, qo’lida katta savat bilan Parij ko’chalarini parishon kezar edi.
Madu — qirolning o’g’li edi!
* Frantsiyaning sobiq mustamlakasi. 1960 yildan mustaqil davlat.
