Ўша куни эрталаб мактабга жуда кеч қолаётган эдим; муаллимдан танбеҳ эшитишимни ўйласам, юрагим орқага тортиб кетарди. Устига устак, мосъе Амел биздан аввалги дарс мавзусини — сифатдошларни сўрамоқчи эди. Мен эса яримта сўз ҳам ёдламаганман. Бир зум хаёлимга дарсга кирмасдан сайр қилиб юриш фикри келди. Ҳаво жуда очиқ ва илиқ эди…

АЛФОНС ДОДЕ
ИККИ ҲИКОЯ

Атоқли француз ёзувчиси Алфонс Доде (фр. Alphonse Daudet) 1840 йили Франциянинг Ним шаҳрида туғилган. Илк китоби — “Тегирмонимдан хатлар” (1869). “Кичкинтой”, “Тарасконлик Тартареннинг ғаройиб саргузаштлари”, «Кичик Фромон ва катта Рислер”, “Набоб”, “Нума Руместан”, “Ўлмас”, “Роза ва Нинетта”, “Оиланинг тиргаги’ каби романлар муаллифи. 1897 йили Парижда вафот этган.

МАДУ
Французчадан Лайло ШАМИНОВА таржимаси

Дагомея* да бир ўғил чақалоқ дунёга келди. Валиаҳд шаҳзодани Маду деб отасининг, яъни Дагомея қиролининг исми билан аташди. Қирол Маду жуда давлатманд киши бўлиб, унинг қўл остида ҳашаматли сарой, кўп сонли кучли қўшин, жанг ва ов қилиш учун ўргатилган филлар бор эди.

Кичик Маду ўсиб-улғаяётган Дагомея саройининг ўзига хослиги шунда эдики, унинг тўрт томонидан ҳам қуёшнинг заррин нурларидан баҳра олса бўлар эди. Мадунинг Керика исмли холаси бўлиб, доим унга ғамхўрлик қилар ва уни жуда-жуда яхши кўрар эди. Ҳатто, шаҳзоданинг ёш бўлишига қарамай овга иштиёқи баланд эканлигидан хавотирга тушиб қолган Керика хола, Мадуга ўрмондаги йирик овларда қўл келиши учун қурол ҳам совға қилди.

Фарзандининг ёшига нисбатан анча эрта кучга тўлаётганлиги ҳамда ажойиб овчи бўлиб етишаётганидан қиролнинг қалби фахрга тўлди.

Кунлардан бир куни қирол шаҳзодани ёнига чорлаб деди: “Шубҳам йўқки, жангда сенга тенг келадиган кимса топилмас, аммо жанг санъатини мукаммал эгалламоқ билан чегараланиш ярамайди”. Сен оқ танлиларнинг китобларини ўқий олишинг, уларнинг тилида ёзишни билишинг ва улар билан олтин савдо-сотиғини тўғри йўлга қўя олишинг керак. Шу сабаб амр этаман, илм олгани Париж томон йўл оласан. Ўзингга ҳам маълумки, бу оқ танлилар доим чўнтакларидаги бир парча ҳужжатни пеша қилиб, бечора қора танлиларни лақиллатишади.

Маду туғилиб ўсган гўшасини тарк этаётганидан, меҳрибон Керика холанинг парвариши-ю, айниқса, у туҳфа этган қадрли совғасидан маҳрум бўлаётганидан хомуш тортди. Устига-устак, ўзи хуш кўрмайдиган жаноб Бонфиснинг ҳамроҳ бўлиши уни батамом ташвишга солди. Бу муғомбир француз йил давомида негрлардан ўмарган олтинларни Францияга ташиб чарчамасди.
Бу сафар унга бахтли болалигининг аянчли якун топиши бўлди.

Маду ниҳоят, Парижга етиб келди ва жаноб Моронвал гимназиясига ўқишга кирди. Бадавлат қирол ўғлининг ушбу ушбу даргоҳда таҳсил олиши, гимназия довруғини кўкларга кўтаришини тасаввур қилган жаноб Моронвал Мадуни қучоқ очиб кутиб олди. Жаноб Моронвал у билан тез-тез кўнгилочар жойлар — театр ва хиёбонларга бориб турар, аммо унинг илм олишига унчалик ҳам аҳамият бермас эди.

Кунларнинг бирида жаноб Бонфис Маду таҳсил олаётган гимназияга ташриф буюрди. У Дагомеядан нохуш хабар олиб келганди. У келтирган хабарга кўра Мадунинг отаси қўшни давлат томонидан асир олинган ва энди у ортиқ қирол эмас эди.

Орадан бир неча ойлар ўтди. Мадунинг ўқиши ҳамда кундалик сарф-харажатлари учун жаноб Моронвал ҳисобига келиб тушадиган тўловлар буткул тўхтаб қолди. Иложсиз қолган Маду энди жаноб Моронвал хонадонида хизматкорлик қила бошлади. Кичик Маду жаноб Моронвал уйида тиним билмас, хизматлари эвазига эса фақат дакки эшитарди. Унинг учун Париж осмони кундан-кунга тунд¬лашиб борар, қорли об-ҳавоси эса борган сари унга азоб берар эди.

“Оҳ, Керика, холажоним Керика, қаерлардасан?” – каби сўнгсиз саволлар Мадунинг хаё-лида кеча-кундуз тинмасдан айланарди. Келиб бир кўрсанг эди, улар сенинг кичик шаҳзодангни не кўйларга солишмоқда. Бу азобларни сен тасаввурингга ҳам сиғдира олмайсан.

Дарҳақиқат, кичик шаҳзоданинг қачонлардир зебу зар билан безатилган шоҳона камзули ўрнини жулдур либослар, илгари тановул қилган тансиқ таомлари ўрнини эса Маду бир вақт¬лар, ҳатто ўз итларига ҳам раво кўрмайдиган ёвғон эгаллади. Боз устига у еган калтакларнинг ҳисоби йўқ эди. Энди Маду хўжайини билан илгаригидек ёнма-ён эмас, балки хизматкор қулларга хос тарзда унинг ортидан ўн қадам нарида қолиб юрарди. Об-ҳаво нечоғлик совуқ бўлмасин, бечора Маду ҳафтада икки маротаба озиқ-овқат харид қилиш учун шаҳарга чиқар эди. Бир неча ойлар илгари оиласи бағрида бахтли болалик гаштини сураётган болакай, бугун эса оч наҳор, совуқдан қалтираб, қўлида катта сават билан Париж кўчаларини паришон кезар эди.

Маду — қиролнинг ўғли эди!

* Франциянинг собиқ мустамлакаси. 1960 йилдан мустақил давлат.

Манба: «Жаҳон адабиёти»,2014 йил, 11-сон

СЎНГГИ САБОҚ
Элзаслик бола ҳикояси
Саиджалоп САИДМУРОДОВ таржимаси

Ўша куни эрталаб мактабга жуда кеч қолаётган эдим; муаллимдан танбеҳ эшитишимни ўйласам, юрагим орқага тортиб кетарди. Устига устак, мосъе (жаноб) Амел биздан аввалги дарс мавзусини — сифатдошларни сўрамоқчи эди. Мен эса яримта сўз ҳам ёдламаганман. Бир зум хаёлимга дарсга кирмасдан сайр қилиб юриш фикри келди.

Ҳаво жуда очиқ ва илиқ эди…

Ўрмон четида сайроқи қораялоқларнинг сайроғи, тахта йўниш заводи ортидаги Ривер ўтлоғида немисларнинг сафда юриш машғулотларини бажараётгани эшитилиб турарди. Булар- нинг бари мени дарсдаги сифатдош қоидаларидан кўра кўпроқ ўзига жалб қиларди, лекин ўзимни қўлга олиб, мактабга югур- дим.

Мэрия (шаҳар бошқармаси) ёнидан ўтаётиб эълонлар тахтаси олдида тўпланиб турган одамларга кўзим тушди. Сўнгги икки йил ичида биз у ерда фақат кўнгилсизликдан хабардор бўлар эдик: бой берилган жанглар, мусодаралар, коммендант буйруқлари; ўйланиб қолдим: яна қандай нохушлик бўлиши мумкин?

Шу пайт шогирди билан эълонларни ўқиб турган темирчи Вахтер мени чақириб қолди:
—  Шошма, болакай, улгурасан ўша мактабингга.

У устимдан куляпти деб ўйладим ва ҳаллослаганча мосъе Амелнинг уйи олдидаги гулзор томонга югурдим.

Одатда дарс бошида кўчага эшитиларли даражада шовқин кўтариларди — болалар қулоқларини қўллари билан ёпганча ўтилган мавзуларни ғўнғиллаб такрорлашар, партани чилдирма қилиб чалишар, муаллимимиз эса чизғичи билан тинчлантиришга уринарди:
—  Секинроқ, секинроқ, болалар!

Мен мана шу шовқин-сурон остида жойимга сездирмасдан ўтиришни мўлжаллагандим, аммо шу бугун якшанба тонгидек жимжит эди.

Очиқ ойнадан ўртоқларим аллақачон жой-жойларида ўтирганини, мосъе Амел эса ваҳимали чизғичини қўлтиқлаганча у ёқдан бу ёққа бориб келаётганини кўрдим. Қандай қилиб бу жимжитликда эшикни очиб кирсам экан? Қўрқувдан қанчалик қизариб, қалтираётганимни тасаввур қилиб кўринг.

Хавотирим ўринсиз экан: мосъе Амел менга мулойим қаради ва эркалаб деди:
—  Қани, Франц ўғлим, кирақол. Биз сенсиз дарсни бошламоқчи бўлиб тургандик.

Мен стулни ҳатлаб ўтиб, ўз жойимни эгалладим. Шундагина, қўрқувим босилганидан кейин муаллимнинг эгнидаги дабдабали яшил сюртук, бурама галстук ва бошидаги қора ипак тақяни кўрдим; у фақат инспектор ташриф буюрганда ёки мукофотлар тақдим этилаётганда шундай кийинарди. Бутун синф кўзимга ажиб ва дабдабали бўлиб кўринди. Аммо мени бошқа ҳолат ҳайрон қолдирди: кўпинча бўш турадиган орқа ўриндиқларда қўлида учбурчак мусиқа асбоби билан қария Хаузер, унинг ёнида собиқ мэр, почтачи ва бошқа қишлоқ одамлари ўтирарди. Уларнинг юзи ғамгин; Хаузернинг тиззасида четлари титилган эски алифбе, унинг устида эса катта кўзойнак турарди.

Мосъе Амел аввалгидай мулойим, лекин жиддий оҳангда ҳаммамизга мурожаат қилди:
—  Болалар, бугун сизлар билан сўнгги бор дарс ўтишимиз. Берлиндан Элзас ва Лотарингия мактабларида фақат немис тили ўқитилиши ҳақида буйруқ берилди… Янги ўқитувчи эртага келади. Бугун француз тилидан охирги машғулотимиз. Илтимос, эътиборлироқ бўлинглар!

Мана шу икки оғизгина сўз мени ларзага солди. Аҳ, разиллар! Мэрия деворига илинган эълон нима ҳақида эканлигига энди тушундим.

Сўнгги француз тили дарси!..

Мен бўлсам зўрға ёза олардим! Демак, энди ёзишни яхши ўрганолмайман! Бутун умр саводсиз бўлиб қоламан! Дарсга кириш ўрнига қуш уясини ахтариб юрганим, музлаган Саара кўли устида сирпанчиқ учиб йўқотган вақтимга шунчалар ачиниб кетдимки! Бироз олдин зерикарли бўлган китоблар энди мен учун қадрдон дўстлардек бўлиб туюлди. Улардан ажралиш мен учун оғир эди. Мосъе Амел-чи?! Хаёлимда уни бошқа кўролмайдигандек эдим; унинг танбеҳлари, чизғич билан жазолашларини ҳам бир лаҳзада унутдим.

Бечора! У охирги дарс шарафига ўзининг байрамона либосларини кийганди; орқа ўриндиқлардаги қишлоқ одамларининг нима учун бу ерга тўпланишганини энди тушундим. Улар мактабга тез-тез келиб турмаганликларидан афсусда эдилар. Юз-кўзларидан муаллимнинг қирқ йиллик ҳалол хизмати учун миннатдорлик билдираётганга ўхшаб кўринишарди…

Исм-фамилиям янграганини эшитиб, хаёлим бўлинди. Жавоб бериш навбати меники эди. Қанийди, сифатдош қоидаларини баланд овозда, тутилмасдан, дона-дона қилиб гапириб бера олсам. Бироқ мен ҳаммасини чалкаштириб юбордим, оғирлигимни у оёғимдан бу оёғимга ташлаб, кўзимни ердан узолмай туравердим. Мосъе Амел менга тикилганча сўзлай бошлади:

— Мен сени койимайман, Франц ўғлим, шундоқ ҳам жазоланганингни англаган бўлсанг керак… Ҳар сафар, қаёққа ҳам шошилдим, эртага ёдлайман, деб ўйлаб юрасан. Оқибати нима бўлди? Биз элзасликлар ўқишни доимо ортга сурамиз — фожеамиз ҳам ана шунда. Сизлар ўзингизни француз деб биласиз, ваҳоланки, ўз она тилингизда тўғри гапиришни ҳам, ёзишни ҳам эплай олмайсиз. Бунда сенинг айбинг бошқаларникидан кам эмас, Франц ўғлим. Биз ўзимиздан ўпкалашимиз керак. Ота-оналаримиз ўқишларимиз ҳақида кўп ҳам қайғуравермайди. Мактабга жўнатиш ўрнига қўшимча ақча мақсадида сизларни далага ёки фабрикага ишлаш учун юборишади. Мен ўзим-чи? Мен эмасми, сизларга билим бериш ўрнига боғдаги гулларни парваришлашни зиммангизга юклаган?! Мен эмасми, балиқ овлагим келиб қолганда сизларни дарсдан озод қилган?!

Шундан сўнг мосъе Амел француз тили дунёдаги энг ажойиб тил эканлигини, бу тилни асрашимиз лозимлигини, чунки мустамлака халқ ўз она тили ёрдамидагина ёруғликка чиқа олишини уқтирди… Сўнгра у грамматикадан маъруза ўқиди. Дарсни яхши тушунаётганимдан ўзим ҳам ҳайратда эдим. Мосъе Амел мавзуни жуда равон тушунтирарди. Авваллари, дарсни бунчалик диққат билан тингламагандим. Муаллимимиз кетиш олдидан бор билимини бизга қолдирмоқчидек эди, гўё.

Грамматикадан сўнг ёзувга ўтдик. Мосъе Амел намуна сифатида доскага чиройли ҳуснихат билан қуйидаги сўзларни ёзиб қўйди: “Франция, Элзас. Франция, Элзас”.

Синф сув қуйгандек жимжит, фақат қоғоз устида югураётган қаламларнинг қитирлашигина эшитиларди…

Мактаб томида каптарларнинг ғув-ғуви қулоғимга чалинди. Ўйланиб қолдим: “Ҳали уларни ҳам немисча куйлашга мажбурлашса  керак?”

Кўзимни дафтардан узганимда мосъе Амелнинг мактаб билан қайта кўришолмайдигандек ҳар бир нарсага синчиклаб қараётганини пайқадим. Ўйлаб кўринг-а, у қирқ йиллик умрини шу мактабга бахшида этди. Эски стул ва парталар кирланиб ялтирар, ҳовлидаги каштан дарахтлари осмон қадар бўй чўзган, уларнинг тагига экилган тутгул бутун деразани тўсиб турарди. Унинг учун буларнинг ҳаммаси билан хайрлашиш оғир эди. Ахир, у эртага бу ерларни бутунлай тарк этади.

Мосъе Амел дарсни охиригача етказишга ўзида куч топа олди.

Ёзув-чизувдан сўнг тарих дарсига ўтдик; кейин барчамиз жўровоз бўлиб ҳарфларни қайтардик: ба, бе, би, бо, бу. Орқа ўриндиқдаги қария Хаузар ҳам кўзойнагини тақиб, алифбени қўлида тутганча бизга қўшилди: овози ҳаяжондан титраб чиқарди; уни эшитиб йиғлашни ҳам, кулишни ҳам билмасдик. 0, йўқ! Бу дарс сира ҳам ёдимдан кўтарилмайди…

Тўсатдан черков соати кун ярим бўлганини, ибодатга шошилиш кераклигини эслатгандек бонг ура бошлади. Шу онда дераза тагидан машғулотдан қайтаётган прусс аскарларининг трубалари жаранглади. Мосъе Амелнинг ранги бўздек оқарди ва ўрнидан турди.
— Дўстларим, — деди у, — дўстларим, мен, мен…

Унинг бўғзига нимадир тиқилгандай бўлди. Қўлига бўрни олиб, катта ҳарфлар билан кучининг борича қуйидаги сўзларни ёзди:
“Яшасин Франция!”

Кейин бошини эгганча стулга ўтириб қотиб қолди ва қўли билан бизга ишора қилди:
“Энди тамом… Кетинглар”.

ALFONS DODE
IKKI HIKOYA

Atoqli frantsuz yozuvchisi Alfons Dode (fr. Alphonse Daudet)  1840 yili Frantsiyaning Nim shahrida tug’ilgan. Ilk kitobi — “Tegirmonimdan xatlar” (1869). “Kichkintoy”, “Taraskonlik Tartarenning g’aroyib sarguzashtlari”, «Kichik Fromon va katta Risler”, “Nabob”, “Numa Rumestan”, “O’lmas”, “Roza va Ninetta”, “Oilaning tirgagi’ kabi romanlar muallifi. 1897 yili Parijda vafot etgan.

MADU
Frantsuzchadan Laylo SHAMINOVA tarjimasi

Dagomeya* da bir o’g’il chaqaloq dunyoga keldi. Valiahd shahzodani Madu deb otasining, ya’ni Dagomeya qirolining ismi bilan atashdi. Qirol Madu juda davlatmand kishi bo’lib, uning qo’l ostida hashamatli saroy, ko’p sonli kuchli qo’shin, jang va ov qilish uchun o’rgatilgan fillar bor edi.

Kichik Madu o’sib-ulg’ayayotgan Dagomeya saroyining o’ziga xosligi shunda ediki, uning to’rt tomonidan ham quyoshning zarrin nurlaridan bahra olsa bo’lar edi. Maduning Kerika ismli xolasi bo’lib, doim unga g’amxo’rlik qilar va uni juda-juda yaxshi ko’rar edi. Hatto, shahzodaning yosh bo’lishiga qaramay ovga ishtiyoqi baland ekanligidan xavotirga tushib qolgan Kerika xola, Maduga o’rmondagi yirik ovlarda qo’l kelishi uchun qurol ham sovg’a qildi.

Farzandining yoshiga nisbatan ancha erta kuchga to’layotganligi hamda ajoyib ovchi bo’lib yetishayotganidan qirolning qalbi faxrga to’ldi.

Kunlardan bir kuni qirol shahzodani yoniga chorlab dedi: “Shubham yo’qki, jangda senga teng keladigan kimsa topilmas, ammo jang san’atini mukammal egallamoq bilan chegaralanish yaramaydi”. Sen oq tanlilarning kitoblarini o’qiy olishing, ularning tilida yozishni bilishing va ular bilan oltin savdo-sotig’ini to’g’ri yo’lga qo’ya olishing kerak. Shu sabab amr etaman, ilm olgani Parij tomon yo’l olasan. O’zingga ham ma’lumki, bu oq tanlilar doim cho’ntaklaridagi bir parcha hujjatni pesha qilib, bechora qora tanlilarni laqillatishadi.

Madu tug’ilib o’sgan go’shasini tark etayotganidan, mehribon Kerika xolaning parvarishi-yu, ayniqsa, u tuhfa etgan qadrli sovg’asidan mahrum bo’layotganidan xomush tortdi. Ustiga-ustak, o’zi xush ko’rmaydigan janob Bonfisning hamroh bo’lishi uni batamom tashvishga soldi. Bu mug’ombir frantsuz yil davomida negrlardan o’margan oltinlarni Frantsiyaga tashib charchamasdi.
Bu safar unga baxtli bolaligining ayanchli yakun topishi bo’ldi.

Madu nihoyat, Parijga yetib keldi va janob Moronval gimnaziyasiga o’qishga kirdi. Badavlat qirol o’g’lining ushbu ushbu dargohda tahsil olishi, gimnaziya dovrug’ini ko’klarga ko’tarishini tasavvur qilgan janob Moronval Maduni quchoq ochib kutib oldi. Janob Moronval u bilan tez-tez ko’ngilochar joylar — teatr va xiyobonlarga borib turar, ammo uning ilm olishiga unchalik ham ahamiyat bermas edi.

Kunlarning birida janob Bonfis Madu tahsil olayotgan gimnaziyaga tashrif buyurdi. U Dagomeyadan noxush xabar olib kelgandi. U keltirgan xabarga ko’ra Maduning otasi qo’shni davlat tomonidan asir olingan va endi u ortiq qirol emas edi.

Oradan bir necha oylar o’tdi. Maduning o’qishi hamda kundalik sarf-xarajatlari uchun janob Moronval hisobiga kelib tushadigan to’lovlar butkul to’xtab qoldi. Ilojsiz qolgan Madu endi janob Moronval xonadonida xizmatkorlik qila boshladi. Kichik Madu janob Moronval uyida tinim bilmas, xizmatlari evaziga esa faqat dakki eshitardi. Uning uchun Parij osmoni kundan-kunga tund¬lashib borar, qorli ob-havosi esa borgan sari unga azob berar edi.

“Oh, Kerika, xolajonim Kerika, qaerlardasan?” – kabi so’ngsiz savollar Maduning xayo-lida kecha-kunduz tinmasdan aylanardi. Kelib bir ko’rsang edi, ular sening kichik shahzodangni ne ko’ylarga solishmoqda. Bu azoblarni sen tasavvuringga ham sig’dira olmaysan.

Darhaqiqat, kichik shahzodaning qachonlardir zebu zar bilan bezatilgan shohona kamzuli o’rnini juldur liboslar, ilgari tanovul qilgan tansiq taomlari o’rnini esa Madu bir vaqtlar, hatto o’z itlariga ham ravo ko’rmaydigan yovg’on egalladi. Boz ustiga u yegan kaltaklarning hisobi yo’q edi. Endi Madu xo’jayini bilan ilgarigidek yonma-yon emas, balki xizmatkor qullarga xos tarzda uning ortidan o’n qadam narida qolib yurardi. Ob-havo nechog’lik sovuq bo’lmasin, bechora Madu haftada ikki marotaba oziq-ovqat xarid qilish uchun shaharga chiqar edi. Bir necha oylar ilgari oilasi bag’rida baxtli bolalik gashtini surayotgan bolakay, bugun esa och nahor, sovuqdan qaltirab, qo’lida katta savat bilan Parij ko’chalarini parishon kezar edi.

Madu — qirolning o’g’li edi!

* Frantsiyaning sobiq mustamlakasi. 1960 yildan mustaqil davlat.

Manba: «Jahon adabiyoti»,2014 yil, 11-son

SO’NGGI SABOQ
Elzaslik bola hikoyasi
Saidjalop SAIDMURODOV tarjimasi

O’sha kuni ertalab maktabga juda kech qolayotgan edim; muallimdan tanbeh eshitishimni o’ylasam, yuragim orqaga tortib ketardi. Ustiga ustak, mos’e (janob) Amel bizdan avvalgi dars mavzusini — sifatdoshlarni so’ramoqchi edi. Men esa yarimta so’z ham yodlamaganman. Bir zum xayolimga darsga kirmasdan sayr qilib yurish fikri keldi.

Havo juda ochiq va iliq edi…

O’rmon chetida sayroqi qorayaloqlarning sayrog’i, taxta yo’nish zavodi ortidagi River o’tlog’ida nemislarning safda yurish mashg’ulotlarini bajarayotgani eshitilib turardi. Bular- ning bari meni darsdagi sifatdosh qoidalaridan ko’ra ko’proq o’ziga jalb qilardi, lekin o’zimni qo’lga olib, maktabga yugur- dim.

Meriya (shahar boshqarmasi) yonidan o’tayotib e’lonlar taxtasi oldida to’planib turgan odamlarga ko’zim tushdi. So’nggi ikki yil ichida biz u yerda faqat ko’ngilsizlikdan xabardor bo’lar edik: boy berilgan janglar, musodaralar, kommendant buyruqlari; o’ylanib qoldim: yana qanday noxushlik bo’lishi mumkin?

Shu payt shogirdi bilan e’lonlarni o’qib turgan temirchi Vaxter meni chaqirib qoldi:
— Shoshma, bolakay, ulgurasan o’sha maktabingga.

U ustimdan kulyapti deb o’yladim va halloslagancha mos’e Amelning uyi oldidagi gulzor tomonga yugurdim.

Odatda dars boshida ko’chaga eshitilarli darajada shovqin ko’tarilardi — bolalar quloqlarini qo’llari bilan yopgancha o’tilgan mavzularni g’o’ng’illab takrorlashar, partani childirma qilib chalishar, muallimimiz esa chizg’ichi bilan tinchlantirishga urinardi:
— Sekinroq, sekinroq, bolalar!

Men mana shu shovqin-suron ostida joyimga sezdirmasdan o’tirishni mo’ljallagandim, ammo shu bugun yakshanba tongidek jimjit edi.

Ochiq oynadan o’rtoqlarim allaqachon joy-joylarida o’tirganini, mos’e Amel esa vahimali chizg’ichini qo’ltiqlagancha u yoqdan bu yoqqa borib kelayotganini ko’rdim. Qanday qilib bu jimjitlikda eshikni ochib kirsam ekan? Qo’rquvdan qanchalik qizarib, qaltirayotganimni tasavvur qilib ko’ring.

Xavotirim o’rinsiz ekan: mos’e Amel menga muloyim qaradi va erkalab dedi:
— Qani, Frants o’g’lim, kiraqol. Biz sensiz darsni boshlamoqchi bo’lib turgandik.

Men stulni hatlab o’tib, o’z joyimni egalladim. Shundagina, qo’rquvim bosilganidan keyin muallimning egnidagi dabdabali yashil syurtuk, burama galstuk va boshidagi qora ipak taqyani ko’rdim; u faqat inspektor tashrif buyurganda yoki mukofotlar taqdim etilayotganda shunday kiyinardi. Butun sinf ko’zimga ajib va dabdabali bo’lib ko’rindi. Ammo meni boshqa holat hayron qoldirdi: ko’pincha bo’sh turadigan orqa o’rindiqlarda qo’lida uchburchak musiqa asbobi bilan qariya Xauzer, uning yonida sobiq mer, pochtachi va boshqa qishloq odamlari o’tirardi. Ularning yuzi g’amgin; Xauzerning tizzasida chetlari titilgan eski alifbe, uning ustida esa katta ko’zoynak turardi.

Mos’e Amel avvalgiday muloyim, lekin jiddiy ohangda hammamizga murojaat qildi:
— Bolalar, bugun sizlar bilan so’nggi bor dars o’tishimiz. Berlindan Elzas va Lotaringiya maktablarida faqat nemis tili o’qitilishi haqida buyruq berildi… Yangi o’qituvchi ertaga keladi. Bugun frantsuz tilidan oxirgi mashg’ulotimiz. Iltimos, e’tiborliroq bo’linglar!

Mana shu ikki og’izgina so’z meni larzaga soldi. Ah, razillar! Meriya devoriga ilingan e’lon nima haqida ekanligiga endi tushundim.

So’nggi frantsuz tili darsi!..

Men bo’lsam zo’rg’a yoza olardim! Demak, endi yozishni yaxshi o’rganolmayman! Butun umr savodsiz bo’lib qolaman! Darsga kirish o’rniga qush uyasini axtarib yurganim, muzlagan Saara ko’li ustida sirpanchiq uchib yo’qotgan vaqtimga shunchalar achinib ketdimki! Biroz oldin zerikarli bo’lgan kitoblar endi men uchun qadrdon do’stlardek bo’lib tuyuldi. Ulardan ajralish men uchun og’ir edi. Mos’e Amel-chi?! Xayolimda uni boshqa ko’rolmaydigandek edim; uning tanbehlari, chizg’ich bilan jazolashlarini ham bir lahzada unutdim.

Bechora! U oxirgi dars sharafiga o’zining bayramona liboslarini kiygandi; orqa o’rindiqlardagi qishloq odamlarining nima uchun bu yerga to’planishganini endi tushundim. Ular maktabga tez-tez kelib turmaganliklaridan afsusda edilar. Yuz-ko’zlaridan muallimning qirq yillik halol xizmati uchun minnatdorlik bildirayotganga o’xshab ko’rinishardi…

Ism-familiyam yangraganini eshitib, xayolim bo’lindi. Javob berish navbati meniki edi. Qaniydi, sifatdosh qoidalarini baland ovozda, tutilmasdan, dona-dona qilib gapirib bera olsam. Biroq men hammasini chalkashtirib yubordim, og’irligimni u oyog’imdan bu oyog’imga tashlab, ko’zimni yerdan uzolmay turaverdim. Mos’e Amel menga tikilgancha so’zlay boshladi:

— Men seni koyimayman, Frants o’g’lim, shundoq ham jazolanganingni anglagan bo’lsang kerak… Har safar, qayoqqa ham shoshildim, ertaga yodlayman, deb o’ylab yurasan. Oqibati nima bo’ldi? Biz elzasliklar o’qishni doimo ortga suramiz — fojeamiz ham ana shunda. Sizlar o’zingizni frantsuz deb bilasiz, vaholanki, o’z ona tilingizda to’g’ri gapirishni ham, yozishni ham eplay olmaysiz. Bunda sening aybing boshqalarnikidan kam emas, Frants o’g’lim. Biz o’zimizdan o’pkalashimiz kerak. Ota-onalarimiz o’qishlarimiz haqida ko’p ham qayg’uravermaydi. Maktabga jo’natish o’rniga qo’shimcha aqcha maqsadida sizlarni dalaga yoki fabrikaga ishlash uchun yuborishadi. Men o’zim-chi? Men emasmi, sizlarga bilim berish o’rniga bog’dagi gullarni parvarishlashni zimmangizga yuklagan?! Men emasmi, baliq ovlagim kelib qolganda sizlarni darsdan ozod qilgan?!

Shundan so’ng mos’e Amel frantsuz tili dunyodagi eng ajoyib til ekanligini, bu tilni asrashimiz lozimligini, chunki mustamlaka xalq o’z ona tili yordamidagina yorug’likka chiqa olishini uqtirdi… So’ngra u grammatikadan ma’ruza o’qidi. Darsni yaxshi tushunayotganimdan o’zim ham hayratda edim. Mos’e Amel mavzuni juda ravon tushuntirardi. Avvallari, darsni bunchalik diqqat bilan tinglamagandim. Muallimimiz ketish oldidan bor bilimini bizga qoldirmoqchidek edi, go’yo.

Grammatikadan so’ng yozuvga o’tdik. Mos’e Amel namuna sifatida doskaga chiroyli husnixat bilan quyidagi so’zlarni yozib qo’ydi: “Frantsiya, Elzas. Frantsiya, Elzas”.

Sinf suv quygandek jimjit, faqat qog’oz ustida yugurayotgan qalamlarning qitirlashigina eshitilardi…

Maktab tomida kaptarlarning g’uv-g’uvi qulog’imga chalindi. O’ylanib qoldim: “Hali ularni ham nemischa kuylashga majburlashsa kerak?”

Ko’zimni daftardan uzganimda mos’e Amelning maktab bilan qayta ko’risholmaydigandek har bir narsaga sinchiklab qarayotganini payqadim. O’ylab ko’ring-a, u qirq yillik umrini shu maktabga baxshida etdi. Eski stul va partalar kirlanib yaltirar, hovlidagi kashtan daraxtlari osmon qadar bo’y cho’zgan, ularning tagiga ekilgan tutgul butun derazani to’sib turardi. Uning uchun bularning hammasi bilan xayrlashish og’ir edi. Axir, u ertaga bu yerlarni butunlay tark etadi.

Mos’e Amel darsni oxirigacha yetkazishga o’zida kuch topa oldi.

Yozuv-chizuvdan so’ng tarix darsiga o’tdik; keyin barchamiz jo’rovoz bo’lib harflarni qaytardik: ba, be, bi, bo, bu. Orqa o’rindiqdagi qariya Xauzar ham ko’zoynagini taqib, alifbeni qo’lida tutgancha bizga qo’shildi: ovozi hayajondan titrab chiqardi; uni eshitib yig’lashni ham, kulishni ham bilmasdik. 0, yo’q! Bu dars sira ham yodimdan ko’tarilmaydi…

To’satdan cherkov soati kun yarim bo’lganini, ibodatga shoshilish kerakligini eslatgandek bong ura boshladi. Shu onda deraza tagidan mashg’ulotdan qaytayotgan pruss askarlarining trubalari jarangladi. Mos’e Amelning rangi bo’zdek oqardi va o’rnidan turdi.
— Do’stlarim, — dedi u, — do’stlarim, men, men…

Uning bo’g’ziga nimadir tiqilganday bo’ldi. Qo’liga bo’rni olib, katta harflar bilan kuchining boricha quyidagi so’zlarni yozdi:
“Yashasin Frantsiya!”

Keyin boshini eggancha stulga o’tirib qotib qoldi va qo’li bilan bizga ishora qildi:
“Endi tamom… Ketinglar”.