Чўлпон шеърлари бадиий маҳорат нуқтаи назаридан бир хил эмаслигининг боиси, бизнингча, ижодий фаолиятининг кўп қирралилиги билан боғлиқ. Унинг мумтоз шеърлар намунасига айланиб улгурган асарлари, образли қилиб айтганда, илҳом парисининг қанотида учган шоир Чўлпон томонидан ёзилган….

ВАННАЙЧАХОННИНГ ДАРДИ ЁХУД
ЧЎЛПОНШУНОСЛИКДАГИ АЙРИМ МУАММОЛАР ХУСУСИДА
Бойбўта Дўстқораев

Севимли газетамиз “Ўзбекистон адабиёти ва санъати” саҳифаларида(2008 йил, 3 октябр ва 28 ноябр, 2009 йил 10 апрел ва 26 июн) адабиётшунослар — Наим Каримов ва Баҳодир Каримнинг Чўлпоннинг айрим шеърлари юзасидан ўзаро фикр алмашишлари буюк адиб фаолияти юзасидан муайян мулоҳазалар уйғотгани билан ҳам аҳамиятли бўлди. Шундай бўлиши табиий эди. Зотан, Чўлпондек атоқли сиймо ҳар куни дунёга келавермайди ва бундай буюк шахс ҳар қандай миллатнинг ҳам пешонасига битавермайди. Шу боис, ўз даврида ўзбек миллатининг эрки, озодлиги учун кураш рамзига айланган бу буюк инсонга алоқаси бор ҳар қандай ҳодиса, ҳар бир ашё биз учун қадрли ва аҳамиятли бўлиши шубҳасиздир.

Энг аввало, “ЎзАС”даги олимларнинг фикрлари бир қанча саволларга жавоб беришни тақозо этганини таъкидлаш зарур. Чунончи, Чўлпон шеърлари бадиий маҳорат нуқтаи назаридан бир хил эмаслигининг боиси нимада? Атоқли шоир шеърларининг кўпларини муҳиблари ёдлаб олишгани бор гап, бу борада мемуар адабиётимизда далиллар етарли даражада мавжуд. Босилмаган, аммо хотиралар орқали бизгача етиб келган айрим шеърларни бугун, шоир вафотидан сўнг етмиш йилдан зиёдроқ вақт ўтгандан кейин, “уники” дея олиш учун асосий мезон, ишончли далил нима бўла олиши мумкин? Умуман олганда, Чўлпоннинг айрим шеърлари ҳақида ҳали-ҳамон турли-туман тахмин, фаразлар мавжудлигининг сабаби не? Бизнингча, чўлпоншунослик мана шу саволларга ҳам жавоб изласа, у янада тиниқлаша борган бўлади. Камина ҳам Чўлпон ижоди билан бир оз бўлса-да, шуғулланиб келаётганим учун ушбу саволларга баҳоли қудрат жавоб беришга уриниб кўрсам…

Чўлпон шеърлари бадиий маҳорат нуқтаи назаридан бир хил эмаслигининг боиси, бизнингча, ижодий фаолиятининг кўп қирралилиги билан боғлиқ. Унинг мумтоз шеърлар намунасига айланиб улгурган асарлари, образли қилиб айтганда, илҳом парисининг қанотида учган шоир Чўлпон томонидан ёзилган. Булар: “Гўзал”, “Сирлардан”, «Бинафша», «Пўртана», “Қаландар ишқи” каби шеърлар. Бошқалари эса, турли газеталарга мухбирлик фаолияти давомида ёзган катта-кичик хабар ва корреспонденцияларига, жиддий ва ҳажвий мақолаларига, халқаро мавзудаги шарҳларига “қўшимча” тарзда битилган назмий иловалардир. Аниқроғи, публицистик руҳдаги шеърлардир. Бундай асарлар “публицист-шоир Қаландар” ижодининг маҳсули. (“Қаландар” Чўлпоннинг аксари публицистик руҳдаги) асарларига қўядиган имзоси). Бу хил шеърларининг кўпларини шоир ҳаётлиги пайтида нашр эттирган тўпламларига киритмаган. “Ҳадрада улоқ”, “Икки бош, бир тана”, “Лузон”, “Эътироф”, “Чопон ва паранжи” кабилар шундайлар сирасига киради. Бу ҳодисани қандай баҳолаш керак? Бизнингча, ижобий. Негаки, барча буюк ижодкорлар содир бўлган сиёсий-ижтимоий воқеаларга ўз даврининг, муайян халқ ёки миллатнинг фарзанди сифатида муносабат билдирганлар. Бундай муносабат уларнинг фаол гражданлик нуқтаи назарининг ифодаси ҳисобланган. Шуниси ҳам борки, Чўлпон шеъриятига хос бундай ҳол ўз давридаёқ турли талқинларга сабаб бўлган.

Биргина мисол. Чўлпонни шўро мафкураси нуқтаи назаридан илк танқидни, аниқроғи, “ур-йиқит” сиёсатини Айн(Олим Шарафиддинов: 1903 —1943) “Қизил Ўзбекистон” газетасининг 1927 йил 14 февралдаги сонида чоп қилинган “Ўзбек шоирлари: Чўлпон” мақоласи билан бошлаб берганди. (Изоҳ: 1922 йили “Ўзбек ёш шоирлари” номли 104 саҳифали шеърлар тўплами нашр этилган бўлиб, ундан Фитрат, Чўлпон, Боту ва Элбек шеърлари жой олганди. Мунаққидлар ўз даврида мазкур тўплам, унга киритилган шеърлар ҳақида тақризлар, мақолалар эълон қилишган. Ана шу жараёнда “ўзбек ёш шоирлари”/ёки “ўзбек шоирлари”/ ибораси аксари ҳолларда сарлавҳага олиб чиқилган. Айн мақоласи сарлавҳасининг биринчи қисмида шу анъана кўринади.) Айн мақоласида Чўлпон шеърлари мафкура жиҳатидан шўроларники — пролетариатники эмас, унда бадбин зиёлилар мафкураси акс этган, демак, у ўшаларнинг шоири деган фикрни илгари суриб, шоирни кескин танқид қилганди. (Шўролар даврида муайян адибни пролетариат ижодкори эмас, асарларида бадбин зиёлиларнинг, бошқача айтганда, янги тузумга душман табақанинг мафкураси акс этган, дейиш охири бахайр тугамайдиган ҳукм чиқариш билан баробар эди.) Айн мақоласида ифодаланган бу қадар шафқатсиз ёндашувга ўша пайтда ёш шоир бўлган Ойбек эътироз билдириб, “Чўлпон. Шоирни қандай текшириш керак?” деган методологик характердаги мақола билан чиқади(“Қизил Ўзбекистон”, 1927 йил, 17 май). Шундан сўнг баҳс бошланиб, Айннинг Чўлпонга нисбатан нуқтаи назарини қувватлаб, Ойбек фикрларига қарши Усмонхон Эшонхўжаев(1898 — 1938) “Қизил Ўзбекистон” газетасининг 1927 йил 22, 23 ва 27 июн сонларида “Мунаққиднинг мунаққиди” сарлавҳали мақоласини эълон қилган. У Чўлпон шеърларида “шўроларга душман табақа мафкураси акс этганлигини” қувватлабгина қолмай, унда чинакам шоирлик истеъдоди ҳам йўқ, деган ҳукмни айтишгача борган. У ўз фикрини исботлаш учун Чўлпоннинг “Мен шоирми?” деган шеъридан “ўзига керакли мисраларни” далил сифатида келтиради. Айни пайтда, у шоир Чўлпонда “собитқадамлик йўқлиги»ни, яъни бадиий маҳоратига кўра бир хил шеърлар ёзмаслигини ҳам кўрсатмоқчи бўлган. “Чўлпонда, — деб ёзади у, — собит йўқлиғини унинг “Икки бош, бир тана” шеъри яхшироқ кўрсатади. Мисол учун, мана бу сўзлар Чўлпонники деса ким ишонади?

Мақсад — олтун,
Олтун — қонун.
Ҳақиқат — ўт,
Ҳуқуқ — тўп, пулемёт!”

Бу шеър ўз даврида халқаро аҳвол вазияти таъсирида ёзилган публицистик руҳдаги, яъни фашизм ва пацифизмнинг (Европада умумий яраш тарафдорлиги шиорини илгари сурган маслакнинг) бир танадан ўсиб чиққан иккита бош эканлиги ҳақидаги асар. Шу боис, уни Чўлпоннинг юксак бадииятли шеърлари билан тенг қўйиб бўлмайди.

Чўлпон табиатан бадиҳагўй шоир бўлгани учун ўрни келганда ҳар қандай воқеа-ҳодисани шеърга солиб ифодалаган. Истеъдодли санъаткорларга митти шеърлар бағишлаб, ҳадя этган. Бунга ХХ асрнинг 20 — 30-йилларида шўроларнинг моҳир фельетончиси ҳисобланган Комил Алиев(1905 — 1939) ёзганларидан бир мисол келтириш мумкин. У шўроларнинг мафкуравий мухолифи бўлган Чўлпонни “фош” этиш мақсадида ёзган “Ақлли жинни” сарлавҳали фельетонида шоир айрим совет муассасалари раҳбарларининг хонаси (қабули)да бўлганида турли-туман қоғозларга аксилшўровий руҳдаги шеърий парчалар қолдириб кетади, деган фикрининг исботи тариқасида қуйидаги фактни келтиради: «У «Эпоха»(давр) попирус қутисиға мана бу шеърни ёзиб:

Бундай эпохани чекиб тугатинг,
Куллари кўкларга соврилиб кетсин!
Энди бу бечора одам боласи
Оловсиз, тутунсиз кунларга етсин! —

дейиши билан «камбағаллар даври — биз, бойлар, майда буржуазия лаганбардорлари, мафкурачиларини ёндирди. Бу даврнинг (меҳнаткашлар даврининг) кули кўка соврилиб, ер билан яксон бўлсин», деб қичқиради», деган хулоса чиқаради(«Қизил Ўзбекистон» газетаси, 1927 йил, 12 октябр). Чўлпон шўролар ҳокимиятининг «пахта мустақиллиги» учун кураш сиёсати ўзбек деҳқони бошига қандай машаққатлар келтираётганини ифодалаб, ўтган асрнинг 20-йиллари охирида «Пахтажан, пахта…» мисраси билан бошланадиган тўртлик ёзган. Бу тўртлик ҳам шоирнинг шу хилдаги кайфияти маҳсулидир. Шоир Чўлпоннинг кайфиятини эса, ўтган асрнинг 20-йилларида миллий истиқлол курашида фаол қатнашган шоир Олтой(Боис Қориев: 1903 — 1977)нинг шўро махсус идораси ходимларига 1930 йил 10 ноябрда берган терговида айтган гаплари муайян даражада ойдинлаштиради. «Айтиш керакки, — дейди Олтой, — мен 1924 йилдан бошлаб матбуотда Чўлпонга қарши мақолалар билан чиққанман. Чўлпон билан учрашиб қолганимизда, у менинг чиқишларимга муносабат билдириб, «Менинг асарларимни халқ севади, уни жуда яхши кутиб олади», дерди ва шеърларининг юксак бадиийлиги у илгари сурадиган ғоялар билан чамбарчас боғлиқлигини айтиб, бизнинг инқилобий ғояларимизга хайрихоҳ эмаслигини, бу ғояларни у бадиий шаклга солиш мумкину, бироқ бундан ҳеч нарса чиқмаслигини яхши биламан, «Сизларнинг асарларингизни ҳеч ким ўқимайди, шўро воқелигини юксак бадиий шаклга солиш мумкин эмас», деганди». Албатта, бу гапларни Олтой қандай ҳолатда айтганини эътибордан соқит қилиш мумкин эмас. Шундай бўлса-да, мазкур фактда муайян ҳақиқат ҳам борлигини инкор этиб бўлмайди.

“Қора кийган қизил тўй” фелъетонида эса, Комил Алиев Чўлпоннинг ўзи ёзган аксилшўровий шеърларини маслакдошлари орасида қандай тарғиб қилгани ҳақида эҳтиросли фикр юритади. Фельетон Ўзбек давлат драмтеатри актёри, асли андижонлик Исҳоққори Каримовнинг 1928 йилнинг июн ойида бўлган тўйи муносабати билан йиғилган аксилшўровий издиҳомга бағишланган. (Исҳоққори Каримов миллий истиқлол курашидаги иштироки учун 1929 йили шўро махсус хизмати ходимлари томонидан Мунавварқори, Салимхон Тиллахоновлар гуруҳи билан қамоққа олинган, Сталин қирғинқатағони қурбони.) Тўй кунлари алоҳида даврадагиларга шоир Чўлпон шўро мафкурачилари нуқтаи назарида “аксилшўровий, миллатчилик руҳидаги шеърлар” ҳисобланган парчаларини ўқиган. Буни фельетончи қуйидагича тасвирлайди: “Халқ тарқала бошлағон эдики, Чўлпон тўрдағи айвонға чиқиб, парёстиқни энгагига босиб, мозийсидаги қора тарихнинг кирлик саҳифаларини бирин-кетин варақлаб чиқди. Атрофини қуршаб олғон “ўнлар тўдаси”ни бир қатор бошдан-оёқ кузатиб чиқиб, ўзининг бу парчасини баланд овоз билан ўқий бошлади:

… Эй, совуқ эллардан
муз кийиб келганлар,
У қўпол товшингиз
қирларда йўқ бўлсин.
Эй, менинг боғимдан
мевамни терганлар
У қора бошингиз
ерларга кўмилсин…”.

Мазкур шеърга таҳририят ёки муаллиф томониданлиги кўрсатилмаган ҳолда қуйидагича изоҳ берилган: “Чўлпоннинг бу “Хазон” сарлавҳасидаги парчаси русларга қарши айтилган ва матбуотка чиқмаган бўлиб, бу парча ҳозир ҳам Чўлпоннинг муҳиблари оғзида достон бўлиб юради”(“Қизил Ўзбекистон” газетаси, 1928 йил, 27 июл). Қизиғи шундаки, мазкур изоҳдаги “матбуотка чиқмаган” дейилгани тўғри эмас. Бу шеър мазкур тўйдан беш йил муқаддам “Фарғона” газетасининг 1923 йил, 16 ноябр сонида босилган. Бундан шундай хулоса ҳам чиқарса бўлади: Чўлпоннинг ўз даврида талайгина шеърлари муҳибларининг оғзида юрган, шу боис, уларнинг қайси бири матбуотда эълон қилингану, қайсилари эълон қилинмаганини эслаш қийин бўлган.

Чўлпон андижонлик бўлгани ҳолда, шароит тақозоси билан Тошкент, Фарғона, Бухоро, Самарқанд, Москва каби шаҳарларда яшаган. Баъзиларида танишларининг уйида, айримларида эса ижарада турган. Шоир Чўлпон ҳам кўпчилик ижодкорларда учрайдиган паришонхотирликдан холи бўлмаган. “Туркистон” газетасининг 1923 йил 12 апрел сонида унинг шундай эълони босилган: “Яқинда менинг бир дафтарчам(тетрадь) йўқолди. Қоғоз муқовалиқ ул дафтарчага сўнг вақтда ёзғон шеърларимни йиғиб, кўчирган эдим. Агар янгилишмасам, у дафтарчада “Ўйнамоқ ва кулмак истар экан”, “Қиш олдида”, “Қушнинг эсдалиги”, “Нома”, “Қора рўмоллиққа”, “Эчки уйнатувчи қизға” номлиқ шеърларим бор эди. Шуни кўрган-билган ўртоқлар бўлса, ўзимга қайтармоқларини сўрайман. Шунинг йўқлиғи иккинчи шеър мажмуамнинг чиқмаслиғиға сабаб бўлуб турадир”.

Бизнингча, буларни хотира асосида тиклаш мумкин бўлмаган шекилли, мазкур шеърлар шоирнинг иккинчи тўплами “Тонг сирлари”га кирмаган. (Тўғри, тўпламдан “Қиш олдида” деган шеъри жой олган. Бу шеър йўқолган дафтардагими ёки бошқатдан ёзилганми, ҳозир аниқлаш мушкул.) Хулоса шуки, Чўлпон турли шаҳарларда яшаган уйларда унинг айрим шеърлари фаромуш бўлиб қолиб кетмаганмикан? Халқимиз Қуръони карим хати бўлган араб ёзувида битилган бир парча қоғозни ҳам азалдан ташлаб юбормасликка, эҳтиётлаб бир четга қўйишга ҳаракат қилган. Чўлпоннинг турли шаҳарларда кимнинг уйида ёки қандай бинода яшаганини аниқласа бўлади. Яқинда профессор. Н. Каримов “Икки халқ адиби” сарлавҳали мақоласида(“ЎзАС”, 2009 йил, 9 октябр) самарқандлик зуллисонайн ижодкор Мирзо Қўқонбой Абдухолиқзода ҳақида ёзаркан, адиб яшаган уй ўтган асрнинг 90-йиллари ўрталарида таъмирланаётганда эски жомадон ичидан 200 дона дафтар топилганини, улар ёзувчининг турли йиллари ёзилган бадиий асарлари эканлигидан хабар берганди. Маълумки, Чўлпон ҳам 1927 йили мана шу хонадонда бирмунча вақт яшаган(унгача Мирзо Қўқонбойнинг қўшниси бўлган Абдулаҳад Маъруфжоновнинг ташқарисида ижарада турган). Ким билади дейсиз, “Лаби ҳовуз” мавзеида бўлган бу ҳовлиларнинг қай бир бурчагидан шоирнинг ҳам ҳозиргача номаълум қолаётган қайсидир асари “лоп” этиб чиқиб қолса ажабмас, умидли дунё!

Чўлпоннинг шеърлари ҳақида ҳали-ҳамон турли мулоҳазалар, фаразлар мавжудлигининг асосий сабаби шоир шўро мафкурачилари томонидан 1927 йилдан бошлаб муттасил тазйиқ остида бўлгани учун матбуотдан унинг асарлари учун ўрин берилмаган. Шу боис талайгина шеърлари халқ орасига оғзаки шаклда тарқалган. Иккинчи сабаб, Чўлпоннинг баъзи насрий достонлари, драмалари, хусусан, мелодрамалари халқ оғзаки ижодидан баҳра олган ҳолда ёзилган. Улардаги айрим парчаларни шоирники ёки халқники дейиш учун синчиклаб тадқиқ этиш зарур. Биргина мисол. “Туркистон” газетасининг 1922 йил 23-сонида Чўлпоннинг “Ўктабир қизи” сарлавҳали насрий достони эълон қилинган. Достон эндигина навниҳол сингари қад ростлаётган, халқ орасида “Ваннайча” деган ном олган ашулачи қизнинг ёвузларча ўлдирилиши муносабати билан ёзилган. Унда қуйидаги тўртлик келтирилади:

Ҳаводаги бўз тўрғай,
Бўзламасанг не бўлғай?
Ваннайчахон дардини
Сўзламасанг не бўлғай?

Бу тўртлик кимга мансуб: халқ ижодигами, муаллифгами? Зеҳн солиб қаралмаса, тадқиқотчи адашади. Мазкур тўртликнинг халқ томонидан тўқилгани шубҳасиз. Зеро, унда Култегин ёдномаларидаёқ учрайдиган халқона йўқлов(марсия) акс этиб турибди. Шоир уни ўз асарига моҳирона “пайванд” қилиб юборган. Негаки, Ваннайча халқ қизи эди, халқ унга атаб юракларни эзиб юборадиган йўқлов ҳам битган демоқчи. Демак, Чўлпоннинг бу хилдаги асарларини ҳам ниҳоятда диққат билан текширмоқ, тадқиқ этмоқ талаб қилинади.

Энди асосий масала — матбуотда босилмаган, аммо шоирнинг муҳибларидан ёзиб олинган шеърларнинг қайси бири Чўлпонники, қайсиси уники эмаслигини қандай аниқлаш мумкин, деган саволга жавоб бериш учун ҳаракат қилайлик. Очиғи, буни қатъий аниқлаш осон иш эмас, лекин бажариш мумкин бўлган масала. Негаки, Чўлпоннинг шеърларига хос “ранг”, руҳ, услуб мавжуд. Асосий мезон ана шу унсурлар бўлиши мумкин, балки лозим. Қандайдир бир сўз Чўлпон оҳангини, тилини, услубини англатиб бериши турган гап. Фақат мана шу нарсаларни ҳафсала билан топа олиш керак. Ўйлаймизки, чўлпоншуносларимиз бундай муаммони шараф билан ҳал қила олади. Шундагина чўлпоншуносликни янада тиниқлаштириш учун интилган ҳам бўламиз.

«Ўзбекистон адабиёти ва санъати» газетасининг 2009 йил 45-сонидан олинди.

VANNAYCHAXONNING DARDI YOXUD
CHO’LPONSHUNOSLIKDAGI AYRIM MUAMMOLAR XUSUSIDA
Boybo’ta Do’stqoraev

  Sevimli gazetamiz “O‘zbekiston adabiyoti va san’ati” sahifalarida(2008 yil, 3 oktyabr va 28 noyabr, 2009 yil 10 aprel va 26 iyun) adabiyotshunoslar — Naim Karimov va Bahodir Karimning Cho‘lponning ayrim she’rlari yuzasidan o‘zaro fikr almashishlari buyuk adib faoliyati yuzasidan muayyan mulohazalar uyg‘otgani bilan ham ahamiyatli bo‘ldi. Shunday bo‘lishi tabiiy edi. Zotan, Cho‘lpondek atoqli siymo har kuni dunyoga kelavermaydi va bunday buyuk shaxs har qanday millatning ham peshonasiga bitavermaydi. Shu bois, o‘z davrida o‘zbek millatining erki, ozodligi uchun kurash ramziga aylangan bu buyuk insonga aloqasi bor har qanday hodisa, har bir ashyo biz uchun qadrli va ahamiyatli bo‘lishi shubhasizdir.

Eng avvalo, “O‘zAS”dagi olimlarning fikrlari bir qancha savollarga javob berishni taqozo etganini ta’kidlash zarur. Chunonchi, Cho‘lpon she’rlari badiiy mahorat nuqtai nazaridan bir xil emasligining boisi nimada? Atoqli shoir she’rlarining ko‘plarini muhiblari yodlab olishgani bor gap, bu borada memuar adabiyotimizda dalillar yetarli darajada mavjud. Bosilmagan, ammo xotiralar orqali bizgacha yetib kelgan ayrim she’rlarni bugun, shoir vafotidan so‘ng yetmish yildan ziyodroq vaqt o‘tgandan keyin, “uniki” deya olish uchun asosiy mezon, ishonchli dalil nima bo‘la olishi mumkin? Umuman olganda, Cho‘lponning ayrim she’rlari haqida hali-hamon turli-tuman taxmin, farazlar mavjudligining sababi ne? Bizningcha, cho‘lponshunoslik mana shu savollarga ham javob izlasa, u yanada tiniqlasha borgan bo‘ladi. Kamina ham Cho‘lpon ijodi bilan bir oz bo‘lsa-da, shug‘ullanib kelayotganim uchun ushbu savollarga baholi qudrat javob berishga urinib ko‘rsam…

Cho‘lpon she’rlari badiiy mahorat nuqtai nazaridan bir xil emasligining boisi, bizningcha, ijodiy faoliyatining ko‘p qirraliligi bilan bog‘liq. Uning mumtoz she’rlar namunasiga aylanib ulgurgan asarlari, obrazli qilib aytganda, ilhom parisining qanotida uchgan shoir Cho‘lpon tomonidan yozilgan. Bular: “Go‘zal”, “Sirlardan”, «Binafsha», «Po‘rtana», “Qalandar ishqi” kabi she’rlar. Boshqalari esa, turli gazetalarga muxbirlik faoliyati davomida yozgan katta-kichik xabar va korrespondentsiyalariga, jiddiy va hajviy maqolalariga, xalqaro mavzudagi sharhlariga “qo‘shimcha” tarzda bitilgan nazmiy ilovalardir. Aniqrog‘i, publitsistik ruhdagi she’rlardir. Bunday asarlar “publitsist-shoir Qalandar” ijodining mahsuli. (“Qalandar” Cho‘lponning aksari publitsistik ruhdagi) asarlariga qo‘yadigan imzosi). Bu xil she’rlarining ko‘plarini shoir hayotligi paytida nashr ettirgan to‘plamlariga kiritmagan. “Hadrada uloq”, “Ikki bosh, bir tana”, “Luzon”, “E’tirof”, “Chopon va paranji” kabilar shundaylar sirasiga kiradi. Bu hodisani qanday baholash kerak? Bizningcha, ijobiy. Negaki, barcha buyuk ijodkorlar sodir bo‘lgan siyosiy-ijtimoiy voqealarga o‘z davrining, muayyan xalq yoki millatning farzandi sifatida munosabat bildirganlar. Bunday munosabat ularning faol grajdanlik nuqtai nazarining ifodasi hisoblangan. Shunisi ham borki, Cho‘lpon she’riyatiga xos bunday hol o‘z davridayoq turli talqinlarga sabab bo‘lgan. Birgina misol. Cho‘lponni sho‘ro mafkurasi nuqtai nazaridan ilk tanqidni, aniqrog‘i, “ur-yiqit” siyosatini Ayn(Olim Sharafiddinov: 1903 —1943) “Qizil O‘zbekiston” gazetasining 1927 yil 14 fevraldagi sonida chop qilingan “O‘zbek shoirlari: Cho‘lpon” maqolasi bilan boshlab bergandi. (Izoh: 1922 yili “O‘zbek yosh shoirlari” nomli 104 sahifali she’rlar to‘plami nashr etilgan bo‘lib, undan Fitrat, Cho‘lpon, Botu va Elbek she’rlari joy olgandi. Munaqqidlar o‘z davrida mazkur to‘plam, unga kiritilgan she’rlar haqida taqrizlar, maqolalar e’lon qilishgan. Ana shu jarayonda “o‘zbek yosh shoirlari”/yoki “o‘zbek shoirlari”/ iborasi aksari hollarda sarlavhaga olib chiqilgan. Ayn maqolasi sarlavhasining birinchi qismida shu an’ana ko‘rinadi.) Ayn maqolasida Cho‘lpon she’rlari mafkura jihatidan sho‘rolarniki — proletariatniki emas, unda badbin ziyolilar mafkurasi aks etgan, demak, u o‘shalarning shoiri degan fikrni ilgari surib, shoirni keskin tanqid qilgandi. (Sho‘rolar davrida muayyan adibni proletariat ijodkori emas, asarlarida badbin ziyolilarning, boshqacha aytganda, yangi tuzumga dushman tabaqaning mafkurasi aks etgan, deyish oxiri baxayr tugamaydigan hukm chiqarish bilan barobar edi.) Ayn maqolasida ifodalangan bu qadar shafqatsiz yondashuvga o‘sha paytda yosh shoir bo‘lgan Oybek e’tiroz bildirib, “Cho‘lpon. Shoirni qanday tekshirish kerak?” degan metodologik xarakterdagi maqola bilan chiqadi(“Qizil O‘zbekiston”, 1927 yil, 17 may). Shundan so‘ng bahs boshlanib, Aynning Cho‘lponga nisbatan nuqtai nazarini quvvatlab, Oybek fikrlariga qarshi Usmonxon Eshonxo‘jaev(1898 — 1938) “Qizil O‘zbekiston” gazetasining 1927 yil 22, 23 va 27 iyun sonlarida “Munaqqidning munaqqidi” sarlavhali maqolasini e’lon qilgan. U Cho‘lpon she’rlarida “sho‘rolarga dushman tabaqa mafkurasi aks etganligini” quvvatlabgina qolmay, unda chinakam shoirlik iste’dodi ham yo‘q, degan hukmni aytishgacha borgan. U o‘z fikrini isbotlash uchun Cho‘lponning “Men shoirmi?” degan she’ridan “o‘ziga kerakli misralarni” dalil sifatida keltiradi. Ayni paytda, u shoir Cho‘lponda “sobitqadamlik yo‘qligi»ni, ya’ni badiiy mahoratiga ko‘ra bir xil she’rlar yozmasligini ham ko‘rsatmoqchi bo‘lgan. “Cho‘lponda, — deb yozadi u, — sobit yo‘qlig‘ini uning “Ikki bosh, bir tana” she’ri yaxshiroq ko‘rsatadi. Misol uchun, mana bu so‘zlar Cho‘lponniki desa kim ishonadi?

Maqsad — oltun,
Oltun — qonun.
Haqiqat — o‘t,
Huquq — to‘p, pulemyot!”

Bu she’r o‘z davrida xalqaro ahvol vaziyati ta’sirida yozilgan publitsistik ruhdagi, ya’ni fashizm va patsifizmning (Yevropada umumiy yarash tarafdorligi shiorini ilgari surgan maslakning) bir tanadan o‘sib chiqqan ikkita bosh ekanligi haqidagi asar. Shu bois, uni Cho‘lponning yuksak badiiyatli she’rlari bilan teng qo‘yib bo‘lmaydi.

Cho‘lpon tabiatan badihago‘y shoir bo‘lgani uchun o‘rni kelganda har qanday voqea-hodisani she’rga solib ifodalagan. Iste’dodli san’atkorlarga mitti she’rlar bag‘ishlab, hadya etgan. Bunga XX asrning 20 — 30-yillarida sho‘rolarning mohir feletonchisi hisoblangan Komil Aliev(1905 — 1939) yozganlaridan bir misol keltirish mumkin. U sho‘rolarning mafkuraviy muxolifi bo‘lgan Cho‘lponni “fosh” etish maqsadida yozgan “Aqlli jinni” sarlavhali feletonida shoir ayrim sovet muassasalari rahbarlarining xonasi (qabuli)da bo‘lganida turli-tuman qog‘ozlarga aksilsho‘roviy ruhdagi she’riy parchalar qoldirib ketadi, degan fikrining isboti tariqasida quyidagi faktni keltiradi: «U «Epoxa»(davr) popirus qutisig‘a mana bu she’rni yozib:

Bunday epoxani chekib tugating,
Kullari ko‘klarga sovrilib ketsin!
Endi bu bechora odam bolasi
Olovsiz, tutunsiz kunlarga yetsin! —

deyishi bilan «kambag‘allar davri — biz, boylar, mayda burjuaziya laganbardorlari, mafkurachilarini yondirdi. Bu davrning (mehnatkashlar davrining) kuli ko‘ka sovrilib, yer bilan yakson bo‘lsin», deb qichqiradi», degan xulosa chiqaradi(«Qizil O‘zbekiston» gazetasi, 1927 yil, 12 oktyabr). Cho‘lpon sho‘rolar hokimiyatining «paxta mustaqilligi» uchun kurash siyosati o‘zbek dehqoni boshiga qanday mashaqqatlar keltirayotganini ifodalab, o‘tgan asrning 20-yillari oxirida «Paxtajan, paxta…» misrasi bilan boshlanadigan to‘rtlik yozgan. Bu to‘rtlik ham shoirning shu xildagi kayfiyati mahsulidir. Shoir Cho‘lponning kayfiyatini esa, o‘tgan asrning 20-yillarida milliy istiqlol kurashida faol qatnashgan shoir Oltoy(Bois Qoriev: 1903 — 1977)ning sho‘ro maxsus idorasi xodimlariga 1930 yil 10 noyabrda bergan tergovida aytgan gaplari muayyan darajada oydinlashtiradi. «Aytish kerakki, — deydi Oltoy, — men 1924 yildan boshlab matbuotda Cho‘lponga qarshi maqolalar bilan chiqqanman. Cho‘lpon bilan uchrashib qolganimizda, u mening chiqishlarimga munosabat bildirib, «Mening asarlarimni xalq sevadi, uni juda yaxshi kutib oladi», derdi va she’rlarining yuksak badiiyligi u ilgari suradigan g‘oyalar bilan chambarchas bog‘liqligini aytib, bizning inqilobiy g‘oyalarimizga xayrixoh emasligini, bu g‘oyalarni u badiiy shaklga solish mumkinu, biroq bundan hech narsa chiqmasligini yaxshi bilaman, «Sizlarning asarlaringizni hech kim o‘qimaydi, sho‘ro voqeligini yuksak badiiy shaklga solish mumkin emas», degandi». Albatta, bu gaplarni Oltoy qanday holatda aytganini e’tibordan soqit qilish mumkin emas. Shunday bo‘lsa-da, mazkur faktda muayyan haqiqat ham borligini inkor etib bo‘lmaydi.

“Qora kiygan qizil to‘y” fel’etonida esa, Komil Aliev Cho‘lponning o‘zi yozgan aksilsho‘roviy she’rlarini maslakdoshlari orasida qanday targ‘ib qilgani haqida ehtirosli fikr yuritadi. Feleton O‘zbek davlat dramteatri aktyori, asli andijonlik Ishoqqori Karimovning 1928 yilning iyun oyida bo‘lgan to‘yi munosabati bilan yig‘ilgan aksilsho‘roviy izdihomga bag‘ishlangan. (Ishoqqori Karimov milliy istiqlol kurashidagi ishtiroki uchun 1929 yili sho‘ro maxsus xizmati xodimlari tomonidan Munavvarqori, Salimxon Tillaxonovlar guruhi bilan qamoqqa olingan, Stalin qirg‘inqatag‘oni qurboni.) To‘y kunlari alohida davradagilarga shoir Cho‘lpon sho‘ro mafkurachilari nuqtai nazarida “aksilsho‘roviy, millatchilik ruhidagi she’rlar” hisoblangan parchalarini o‘qigan. Buni feletonchi quyidagicha tasvirlaydi: “Xalq tarqala boshlag‘on ediki, Cho‘lpon to‘rdag‘i ayvong‘a chiqib, paryostiqni engagiga bosib, moziysidagi qora tarixning kirlik sahifalarini birin-ketin varaqlab chiqdi. Atrofini qurshab olg‘on “o‘nlar to‘dasi”ni bir qator boshdan-oyoq kuzatib chiqib, o‘zining bu parchasini baland ovoz bilan o‘qiy boshladi:

… Ey, sovuq ellardan
muz kiyib kelganlar,
U qo‘pol tovshingiz
qirlarda yo‘q bo‘lsin.
Ey, mening bog‘imdan
mevamni terganlar
U qora boshingiz
erlarga ko‘milsin…”.

Mazkur she’rga tahririyat yoki muallif tomonidanligi ko‘rsatilmagan holda quyidagicha izoh berilgan: “Cho‘lponning bu “Xazon” sarlavhasidagi parchasi ruslarga qarshi aytilgan va matbuotka chiqmagan bo‘lib, bu parcha hozir ham Cho‘lponning muhiblari og‘zida doston bo‘lib yuradi”(“Qizil O‘zbekiston” gazetasi, 1928 yil, 27 iyul). Qizig‘i shundaki, mazkur izohdagi “matbuotka chiqmagan” deyilgani to‘g‘ri emas. Bu she’r mazkur to‘ydan besh yil muqaddam “Farg‘ona” gazetasining 1923 yil, 16 noyabr sonida bosilgan. Bundan shunday xulosa ham chiqarsa bo‘ladi: Cho‘lponning o‘z davrida talaygina she’rlari muhiblarining og‘zida yurgan, shu bois, ularning qaysi biri matbuotda e’lon qilinganu, qaysilari e’lon qilinmaganini eslash qiyin bo‘lgan.

Cho‘lpon andijonlik bo‘lgani holda, sharoit taqozosi bilan Toshkent, Farg‘ona, Buxoro, Samarqand, Moskva kabi shaharlarda yashagan. Ba’zilarida tanishlarining uyida, ayrimlarida esa ijarada turgan. Shoir Cho‘lpon ham ko‘pchilik ijodkorlarda uchraydigan parishonxotirlikdan xoli bo‘lmagan. “Turkiston” gazetasining 1923 yil 12 aprel sonida uning shunday e’loni bosilgan: “Yaqinda mening bir daftarcham(tetrad) yo‘qoldi. Qog‘oz muqovaliq ul daftarchaga so‘ng vaqtda yozg‘on she’rlarimni yig‘ib, ko‘chirgan edim. Agar yangilishmasam, u daftarchada “O‘ynamoq va kulmak istar ekan”, “Qish oldida”, “Qushning esdaligi”, “Noma”, “Qora ro‘molliqqa”, “Echki uynatuvchi qizg‘a” nomliq she’rlarim bor edi. Shuni ko‘rgan-bilgan o‘rtoqlar bo‘lsa, o‘zimga qaytarmoqlarini so‘rayman. Shuning yo‘qlig‘i ikkinchi she’r majmuamning chiqmaslig‘ig‘a sabab bo‘lub turadir”.

Bizningcha, bularni xotira asosida tiklash mumkin bo‘lmagan shekilli, mazkur she’rlar shoirning ikkinchi to‘plami “Tong sirlari”ga kirmagan. (To‘g‘ri, to‘plamdan “Qish oldida” degan she’ri joy olgan. Bu she’r yo‘qolgan daftardagimi yoki boshqatdan yozilganmi, hozir aniqlash mushkul.) Xulosa shuki, Cho‘lpon turli shaharlarda yashagan uylarda uning ayrim she’rlari faromush bo‘lib qolib ketmaganmikan? Xalqimiz Qur’oni karim xati bo‘lgan arab yozuvida bitilgan bir parcha qog‘ozni ham azaldan tashlab yubormaslikka, ehtiyotlab bir chetga qo‘yishga harakat qilgan. Cho‘lponning turli shaharlarda kimning uyida yoki qanday binoda yashaganini aniqlasa bo‘ladi. Yaqinda professor. N. Karimov “Ikki xalq adibi” sarlavhali maqolasida(“O‘zAS”, 2009 yil, 9 oktyabr) samarqandlik zullisonayn ijodkor Mirzo Qo‘qonboy Abduxoliqzoda haqida yozarkan, adib yashagan uy o‘tgan asrning 90-yillari o‘rtalarida ta’mirlanayotganda eski jomadon ichidan 200 dona daftar topilganini, ular yozuvchining turli yillari yozilgan badiiy asarlari ekanligidan xabar bergandi. Ma’lumki, Cho‘lpon ham 1927 yili mana shu xonadonda birmuncha vaqt yashagan(ungacha Mirzo Qo‘qonboyning qo‘shnisi bo‘lgan Abdulahad Ma’rufjonovning tashqarisida ijarada turgan). Kim biladi deysiz, “Labi hovuz” mavzeida bo‘lgan bu hovlilarning qay bir burchagidan shoirning ham hozirgacha noma’lum qolayotgan qaysidir asari “lop” etib chiqib qolsa ajabmas, umidli dunyo!

Cho‘lponning she’rlari haqida hali-hamon turli mulohazalar, farazlar mavjudligining asosiy sababi shoir sho‘ro mafkurachilari tomonidan 1927 yildan boshlab muttasil tazyiq ostida bo‘lgani uchun matbuotdan uning asarlari uchun o‘rin berilmagan. Shu bois talaygina she’rlari xalq orasiga og‘zaki shaklda tarqalgan. Ikkinchi sabab, Cho‘lponning ba’zi nasriy dostonlari, dramalari, xususan, melodramalari xalq og‘zaki ijodidan bahra olgan holda yozilgan. Ulardagi ayrim parchalarni shoirniki yoki xalqniki deyish uchun sinchiklab tadqiq etish zarur. Birgina misol. “Turkiston” gazetasining 1922 yil 23-sonida Cho‘lponning “O‘ktabir qizi” sarlavhali nasriy dostoni e’lon qilingan. Doston endigina navnihol singari qad rostlayotgan, xalq orasida “Vannaycha” degan nom olgan ashulachi qizning yovuzlarcha o‘ldirilishi munosabati bilan yozilgan. Unda quyidagi to‘rtlik keltiriladi:

Havodagi bo‘z to‘rg‘ay,
Bo‘zlamasang ne bo‘lg‘ay?
Vannaychaxon dardini
So‘zlamasang ne bo‘lg‘ay?

Bu to‘rtlik kimga mansub: xalq ijodigami, muallifgami? Zehn solib qaralmasa, tadqiqotchi adashadi. Mazkur to‘rtlikning xalq tomonidan to‘qilgani shubhasiz. Zero, unda Kultegin yodnomalaridayoq uchraydigan xalqona yo‘qlov(marsiya) aks etib turibdi. Shoir uni o‘z asariga mohirona “payvand” qilib yuborgan. Negaki, Vannaycha xalq qizi edi, xalq unga atab yuraklarni ezib yuboradigan yo‘qlov ham bitgan demoqchi. Demak, Cho‘lponning bu xildagi asarlarini ham nihoyatda diqqat bilan tekshirmoq, tadqiq etmoq talab qilinadi.

Endi asosiy masala — matbuotda bosilmagan, ammo shoirning muhiblaridan yozib olingan she’rlarning qaysi biri Cho‘lponniki, qaysisi uniki emasligini qanday aniqlash mumkin, degan savolga javob berish uchun harakat qilaylik. Ochig‘i, buni qat’iy aniqlash oson ish emas, lekin bajarish mumkin bo‘lgan masala. Negaki, Cho‘lponning she’rlariga xos “rang”, ruh, uslub mavjud. Asosiy mezon ana shu unsurlar bo‘lishi mumkin, balki lozim. Qandaydir bir so‘z Cho‘lpon ohangini, tilini, uslubini anglatib berishi turgan gap. Faqat mana shu narsalarni hafsala bilan topa olish kerak. O‘ylaymizki, cho‘lponshunoslarimiz bunday muammoni sharaf bilan hal qila oladi. Shundagina cho‘lponshunoslikni yanada tiniqlashtirish uchun intilgan ham bo‘lamiz.

«O‘zbekiston adabiyoti va san’ati» gazetasining 2009 yil 45-sonidan olindi.