Мухаммас 20-аср шеъриятида ҳам анъана сифатида давом этди. Бу айниқса, Эркин Воҳидов ижодида ёрқин намоён бўлди. Бугун сизга устоз шоирнинг Алишер Навоий, Фузулий, Мирзо Бобур ва замонавий қозоқ шоири Жумакент Нажмиддинов ғазалига боғлаган мухаммаслари билан таништирамиз.
Мухаммас (араб. — бешлик) — шарқ шеъриятидаги шеърий шакллардан, қофияланиш тартибига кўра тузилган шеър. Мухаммаснинг ҳар бир банди 5 мисрадан иборат бўлиб, а—а—а—а—а, б—б—б—б—а, в—в—в—в—а, баъзан эса а—а—а—а—а, б—б—б—а—а тарзида қофияланади. Бандларнинг охирида шоир тахаллуси келтирилади. Мухаммас 1 бандининг 5 мисрасида қофия сифатида қўлланган сўз шу мисра бўйлаб 2—3 марта такрорланадиган намуналари ҳам учрайди (мас, Дилкаш, Комил Хоразмий, Феруз, Муаззамхон ва б. ижодида).Мухаммаснинг 2 тури бор: табъи худ (мустақил) ва тазмин (тахмис). Биринчисида барча бешлик мисралар бир муаллифники, иккинчиси (тахмис)да ижодкор биронта устоз, замондош шоир ёхуд ўз ғазаллари байтларининг ҳар бирини бешлик бандларга айлантиради. Икки шоир мисралари пайвандидан иборат шеър пайдо қилинади. Ғазалнинг ҳар бир байти олдидан ўзининг уч мисрасини қўшади. Мухаммас шоир учун фикр-кечинмаларини чуқурроқ ифодалаш, бошқа шоирлар б-н мусобақалашиш, куч синаш, баҳслашув воситаси бўлган.
Мухаммаснинг ўзбек шеъриятидаги илк намуналари Ҳофиз Хоразмий ва Гадоий девонларида учрайди. Навоий даврида унинг тазмин намуналари яратилган. Мухаммаснавислик, айниқса 17-асрдан бошлаб тез ривожланган. Мухаммас 20-аср шеъриятида ҳам анъана сифатида давом этди. Бу айниқса, Эркин Воҳидов ижодида ёрқин намоён бўлди. Бугун сизга устоз шоирнинг Алишер Навоий, Фузулий, Мирзо Бобур ва замонавий қозоқ шоири Жумакент Нажмиддинов ғазалига боғлаган мухаммаслари билан таништирамиз.
Эркин ВОҲИДОВ
МУХАММАСЛАР
НАВОИЙ ҒАЗАЛИГА МУХАММАС
Кўз очар гулшанда ғунча, булбул афғон айлагач,
Нега афғон айлай, ул гул юзни тобон айлагач,
Мисли ойким, кўрк очур сайри шабистон айлагач,
Ҳусни ортар юзда зулфин анбар афшон айлагач,
Шам равшанроқ бўлур торин паришон айлагач.
Нега ул кун сочларингни анбар афшон айладинг?
Рўзигорим тийра, кўзим кавкабистон айладинг?
Қўлга кўйгачму хинолар ё дилим қон айладинг,
Юзни гуллардин безабму бизни қурбон айладинг,
Ё юзингга тегди қонлар бизни қурбон айлагач.
Меҳр сўндиргач дилида, жонни сўзон айлади,
Ҳуснини обод этиб, кўнглимни вайрон айлади,
Сеҳр айлаб ошикоро, банди пинҳон айлади,
Ошикор айлаб юзин, кўзимни ҳайрон айлади,
Ёшурун олди кўнгил, ўзимни ҳайрон айлагач.
Мен-ку содиқ маҳрам эрдим, оғзи маҳкам, кўнгли пок,
Ишқ сирин этмасдим ошкор бўлгунимча токи хок,
Шафқат истаб нола қилдим, онт ичиб ёқамни чок,
Жонда кўйғоч нақди ишқин қилди кўнглимни халок,
Ўлдурур маҳрамни султон ганж пинҳон айлагач.
Нолаю афғонинг, Эркин, дилбарингга етмади,
Етса ҳам ё бемеҳр ёр зарра парво этмади,
Битди кўп заҳминг ва лекин ишқ заҳми битмади,
Эй Навоий, ишқ агар кўнглингни мажруҳ этмади,
Бас, нединким қон келур оғзингдан, афғон айлагач.
1968
ФУЗУЛИЙ ҒАЗАЛИГА МУХАММАС
Ўлмасам зор анга, тарки оҳу зор этмасмидим,
Ишқ коридан кечиб бир ўзга кор этмасмидим,
Гар жунун ёр ўлмаса ҳолимдан ор этмасмидим,
Ақл ёр ўлсайди тарки ишқи ёр этмасмидим.
Ихтиёр ўлсайди роҳат ихтиёр этмасмидим.
Жавр ойинини бир дам кўрмоққа ўлсайди сабр,
Ғайрини шод, дўстни пурғам кўрмоққа ўлсайди сабр,
Чашми дилда бир даме нам кўрмоққа ўлсайди сабр,
Ёр ила ағёрни ҳамдам кўрмоққа ўлсайди сабр,
Тарки ғурбат айлаюб азми диёр этмасмидим.
Ул рухи байзолигин савдолигимдан қил қиёс,
Ул дили хоролигин шайдолигимдан қил қиёс,
Зуҳд эли тақвин муға ошнолигимдан қил қиёс,
Воизин куфрин баним расволигимдан қил қиёс,
Анда сидқ ўлсайди бан тақво шиор этмасмидим.
Йўқ ажабким, дардлардин ўзга дардим бордур,
Бир давоси ўлмоқ онинг, бир давоси ёрдур.
Дема жарроҳ наштари бу, ёр урган хордур,
Дардими оламда пинҳон тутдиғим ночордир,
Уғрасайдим бир табиба ошкор этмасмидим.
Эзди ҳижрону маломат, жавру коҳиш кўнглими,
Овламас дунё ишига зарра хоҳиш кўнглими,
Не килай, Эркин, икки ўт ичра қолмиш кўнглими,
Эй Фузулий, доғи ҳижрон ила ёнмиш кўнглими —
Лолалар очсайди сайри лолазор этмасмидим.
1968
БОБУР МИРЗО ҒАЗАЛИГА МУХАММАС
Етолмай қоматим ёдур неча ойким, ҳилолингга,
Қаро кўз мардуми йиғлаб тикилмоқ бирла ҳолингга,
Қачон ул тотли кун келгай, етарман лаҳза болингга,
Қачон бўлғай, мушарраф бўлғамен, жоно, жамолингга,
Қутулғаймен фироқингдан, етишгаймен висолингга?
Қаро бўлмиш, не тонгким, рўзигорим қора ул кўздин,
Қаро ўқ отди киприклар, кўнгилда ёра ул кўздин,
Ўзим собитман ишқда, кўз ёшим сайёра ул кўздин,
Кўз очқил боққаниким, бўлмишам бечора ул кўздин,
Лаб очқил сўрғаликим, ташна бўлмишман зилолингга.
Саломим еткур, эй хуршид, нигорим кўйидан ўтсанг,
Ғуборин кўзга сур остонасига бош уриб етсанг,
Бўл огоҳким, юзин кўргач ажаб йўқдир куйиб кетсанг,
Ул ойнинг юзи бирлан тўш уриб даъвойи ҳусн этсанг,
Яқин бўлди букунким, эй қуёш, еттинг заволингга.
Нетар мендан бориб, булбул, анга шарҳи кўнгил этсанг,
Ўзинг кўнглим бўлиб борсанг, анинг кўнглини гул этсанг,
Керакмас, ғамларим сўйлаб агар кўнглин малул этсанг,
Кабутар, элтасан хатим, не бўлғай гар қабул этсанг,
Кўнгулни боғласам ул нома янглиғ парру болингга.
Асири банди зулфингман, демам Эркинни озод эт,
Куйибман доғи жабрингдан, демасман тарки бедод эт,
Мени банд эт, менга жабр эт, ҳаётим майли барбод эт,
Белингдин ким хаёлидур, йироқдурман, мени ёд эт,
Умидим борки Бобурдин, етишгаймен хаёлингга.
1968
ВАТАНДИН ЯХШИ ЁР БЎЛМАС
(Қозоқ шоири Жумакент Нажмиддинов ғазалига мухаммас)
Жаҳонда мен туғилган ўлкадек ҳеч бир диёр бўлмас,
Бу янглиғ боғу гулшан ҳам бу янглиғ гулузор бўлмас,
Ватан севмакдин ортиқ менга оламда шиор бўлмас.
Ватан ишқида ёнган қалб,билингки, асти хор бўлмас,
Ватан севган муродига етур, ҳеч дилда зор бўлмас.
Саодатга макондир қай чаманга сен қадам қўйсанг,
Ўзингни бахтли бил юртда яшашнинг завқини туйсанг,
Чин одамсан, чин ўғлонсан юракдан элни чин суйсанг,
Ватан севмоқ саодатдир, агар наслингга сен куйсанг,
Ватанни севмаган инсон жаҳонда бахтиёр бўлмас.
Тўйиб боқгил бу юрт ҳуснигаким,кўнглингни чоғ этгин,
Бу элнинг ўғлиман, деб қил ғурур, кўксингни тоғ этгин.
Ватан ҳар зарра тупроғин кўзингга сен қароғ этгин,
Боболар маскан этган бу азиз тупроқни боғ этгин,
Ярашгай ифтихор этсангки, ортиқ ифтихор бўлмас.
Зулоли таъмини топмам сира болу шакарларда.
Ватан ёди эрур қалбимда, бўлсам мен сафарларда,
Жамолига тўёлмасман кезиб қишлоқ, шаҳарларда,
Қизил гул баргида булбул каби сайраб саҳарларда,
Яна шоир қилур такрор, ватандин яхши ёр бўлмас.
1968
MUXAMMAS (arab. — beshlik) — sharq she’riyatidagi she’riy shakllardan, qofiyalanish tartibiga ko’ra tuzilgan she’r. Muxammasning har bir bandi 5 misradan iborat bo’lib, a—a—a—a—a, b—b—b—b—a, v—v—v—v—a, ba’zan esa a—a—a—a—a, b—b—b—a—a tarzida qofiyalanadi. Bandlarning oxirida shoir taxallusi keltiriladi.
Muxammas 1 bandining 5 misrasida qofiya sifatida qo’llangan so’z shu misra bo’ylab 2—3 marta takrorlanadigan namunalari ham uchraydi (mas, Dilkash, Komil Xorazmiy, Feruz, Muazzamxon va b. ijodida).Muxammasning 2 turi bor: tab’i xud (mustaqil) va tazmin (taxmis). Birinchisida barcha beshlik misralar bir muallifniki, ikkinchisi (taxmis)da ijodkor bironta ustoz, zamondosh shoir yoxud o’z g’azallari baytlarining har birini beshlik bandlarga aylantiradi. Ikki shoir misralari payvandidan iborat she’r paydo qilinadi. G’azalning har bir bayti oldidan o’zining uch misrasini qo’shadi. Muxammas shoir uchun fikr-kechinmalarini chuqurroq ifodalash, boshqa shoirlar b-n musobaqalashish, kuch sinash, bahslashuv vositasi bo’lgan.Muxammasning o’zbek she’riyatidagi ilk namunalari Hofiz Xorazmiy va Gadoiy devonlarida uchraydi. Navoiy davrida uning tazmin namunalari yaratilgan. Muxammasnavislik, ayniqsa 17-asrdan boshlab tez rivojlangan. Muxammas 20-asr she’riyatida ham an’ana sifatida davom etdi. Bu ayniqsa, Erkin Vohidov ijodida yorqin namoyon bo’ldi. Bugun sizga ustoz shoirning Alisher Navoiy, Fuzuliy, Mirzo Bobur va zamonaviy qozoq shoiri Jumakent Najmiddinov g’azaliga bog’lagan muxammaslari bilan tanishtiramiz.
Erkin VOHIDOV
MUXAMMASLAR
NAVOIY G’AZALIGA MUXAMMAS
Ko’z ochar gulshanda g’uncha, bulbul afg’on aylagach,
Nega afg’on aylay, ul gul yuzni tobon aylagach,
Misli oykim, ko’rk ochur sayri shabiston aylagach,
Husni ortar yuzda zulfin anbar afshon aylagach,
Sham ravshanroq bo’lur torin parishon aylagach.
Nega ul kun sochlaringni anbar afshon aylading?
Ro’zigorim tiyra, ko’zim kavkabiston aylading?
Qo’lga ko’ygachmu xinolar yo dilim qon aylading,
Yuzni gullardin bezabmu bizni qurbon aylading,
YO yuzingga tegdi qonlar bizni qurbon aylagach.
Mehr so’ndirgach dilida, jonni so’zon ayladi,
Husnini obod etib, ko’nglimni vayron ayladi,
Sehr aylab oshikoro, bandi pinhon ayladi,
Oshikor aylab yuzin, ko’zimni hayron ayladi,
Yoshurun oldi ko’ngil, o’zimni hayron aylagach.
Men-ku sodiq mahram erdim, og’zi mahkam, ko’ngli pok,
Ishq sirin etmasdim oshkor bo’lgunimcha toki xok,
Shafqat istab nola qildim, ont ichib yoqamni chok,
Jonda ko’yg’och naqdi ishqin qildi ko’nglimni xalok,
O’ldurur mahramni sulton ganj pinhon aylagach.
Nolayu afg’oning, Erkin, dilbaringga yetmadi,
Yetsa ham yo bemehr yor zarra parvo etmadi,
Bitdi ko’p zahming va lekin ishq zahmi bitmadi,
Ey Navoiy, ishq agar ko’nglingni majruh etmadi,
Bas, nedinkim qon kelur og’zingdan, afg’on aylagach.
1968
FUZULIY G’AZALIGA MUXAMMAS
O’lmasam zor anga, tarki ohu zor etmasmidim,
Ishq koridan kechib bir o’zga kor etmasmidim,
Gar junun yor o’lmasa holimdan or etmasmidim,
Aql yor o’lsaydi tarki ishqi yor etmasmidim.
Ixtiyor o’lsaydi rohat ixtiyor etmasmidim.
Javr oyinini bir dam ko’rmoqqa o’lsaydi sabr,
G’ayrini shod, do’stni purg’am ko’rmoqqa o’lsaydi sabr,
Chashmi dilda bir dame nam ko’rmoqqa o’lsaydi sabr,
Yor ila ag’yorni hamdam ko’rmoqqa o’lsaydi sabr,
Tarki g’urbat aylayub azmi diyor etmasmidim.
Ul ruxi bayzoligin savdoligimdan qil qiyos,
Ul dili xoroligin shaydoligimdan qil qiyos,
Zuhd eli taqvin mug’a oshnoligimdan qil qiyos,
Voizin kufrin banim rasvoligimdan qil qiyos,
Anda sidq o’lsaydi ban taqvo shior etmasmidim.
Yo’q ajabkim, dardlardin o’zga dardim bordur,
Bir davosi o’lmoq oning, bir davosi yordur.
Dema jarroh nashtari bu, yor urgan xordur,
Dardimi olamda pinhon tutdig’im nochordir,
Ug’rasaydim bir tabiba oshkor etmasmidim.
Ezdi hijronu malomat, javru kohish ko’nglimi,
Ovlamas dunyo ishiga zarra xohish ko’nglimi,
Ne kilay, Erkin, ikki o’t ichra qolmish ko’nglimi,
Ey Fuzuliy, dog’i hijron ila yonmish ko’nglimi —
Lolalar ochsaydi sayri lolazor etmasmidim.
1968
BOBUR MIRZO G’AZALIGA MUXAMMAS
Yetolmay qomatim yodur necha oykim, hilolingga,
Qaro ko’z mardumi yig’lab tikilmoq birla holingga,
Qachon ul totli kun kelgay, yetarman lahza bolingga,
Qachon bo’lg’ay, musharraf bo’lg’amen, jono, jamolingga,
Qutulg’aymen firoqingdan, yetishgaymen visolingga?
Qaro bo’lmish, ne tongkim, ro’zigorim qora ul ko’zdin,
Qaro o’q otdi kipriklar, ko’ngilda yora ul ko’zdin,
O’zim sobitman ishqda, ko’z yoshim sayyora ul ko’zdin,
Ko’z ochqil boqqanikim, bo’lmisham bechora ul ko’zdin,
Lab ochqil so’rg’alikim, tashna bo’lmishman zilolingga.
Salomim yetkur, ey xurshid, nigorim ko’yidan o’tsang,
G’uborin ko’zga sur ostonasiga bosh urib yetsang,
Bo’l ogohkim, yuzin ko’rgach ajab yo’qdir kuyib ketsang,
Ul oyning yuzi birlan to’sh urib da’voyi husn etsang,
Yaqin bo’ldi bukunkim, ey quyosh, yetting zavolingga.
Netar mendan borib, bulbul, anga sharhi ko’ngil etsang,
O’zing ko’nglim bo’lib borsang, aning ko’nglini gul etsang,
Kerakmas, g’amlarim so’ylab agar ko’nglin malul etsang,
Kabutar, eltasan xatim, ne bo’lg’ay gar qabul etsang,
Ko’ngulni bog’lasam ul noma yanglig’ parru bolingga.
Asiri bandi zulfingman, demam Erkinni ozod et,
Kuyibman dog’i jabringdan, demasman tarki bedod et,
Meni band et, menga jabr et, hayotim mayli barbod et,
Belingdin kim xayolidur, yiroqdurman, meni yod et,
Umidim borki Boburdin, yetishgaymen xayolingga.
1968
VATANDIN YAXSHI YOR BO’LMAS
(Qozoq shoiri Jumakent Najmiddinov g’azaliga muxammas)
Jahonda men tug’ilgan o’lkadek hech bir diyor bo’lmas,
Bu yanglig’ bog’u gulshan ham bu yanglig’ guluzor bo’lmas,
Vatan sevmakdin ortiq menga olamda shior bo’lmas.
Vatan ishqida yongan qalb,bilingki, asti xor bo’lmas,
Vatan sevgan murodiga yetur, hech dilda zor bo’lmas.
Saodatga makondir qay chamanga sen qadam qo’ysang,
O’zingni baxtli bil yurtda yashashning zavqini tuysang,
Chin odamsan, chin o’g’lonsan yurakdan elni chin suysang,
Vatan sevmoq saodatdir, agar naslingga sen kuysang,
Vatanni sevmagan inson jahonda baxtiyor bo’lmas.
To’yib boqgil bu yurt husnigakim,ko’nglingni chog’ etgin,
Bu elning o’g’liman, deb qil g’urur, ko’ksingni tog’ etgin.
Vatan har zarra tuprog’in ko’zingga sen qarog’ etgin,
Bobolar maskan etgan bu aziz tuproqni bog’ etgin,
Yarashgay iftixor etsangki, ortiq iftixor bo’lmas.
Zuloli ta’mini topmam sira bolu shakarlarda.
Vatan yodi erur qalbimda, bo’lsam men safarlarda,
Jamoliga to’yolmasman kezib qishloq, shaharlarda,
Qizil gul bargida bulbul kabi sayrab saharlarda,
Yana shoir qilur takror, vatandin yaxshi yor bo’lmas.
1968
