19-асрнинг иккинчи ярмида яшаб, ижод этган Эмили Дикинсоннинг тириклигида бир неча шеърлари, шунда ҳам бир таниши томонидан, ундан рухсатсиз, чоп этилган экан. Эмили шон-шуҳратни умуман истамаган, шеърларини ҳеч кимга кўрсатмаган экан. У тириклигида истамаган шон-шуҳрат Эмилини 20-асрнинг эллигинчи йилларида излаб топибди. Эмили Дикинсон яратган шеърлар 19-аср АҚШ шеъриятининг нодир дурдоналари экан. Ёдимга Килиманжаро чўққисидаги қоплон тушади. Ҳеч кимга сездирмай чўққига чиққан қоплон…
Мунаввара ОЙМАТОВА
БЕДАРДЛАРГА БЕРМА ШЕЪР ЖУНУНИНИ…
Беназир шоира Эмили Дикинсонга бағишлайман
ХАЁЛ ПАРВОЗИ
1
Олам ва ОДАМ ҳақидаги баҳсу мулоҳазалар мангу давомийлик касб этгани каби Шоиру ШЕЪР ҳақидаги суҳбатлар ҳам Олам каби қадимий ва боқий мавзудир. Ҳар вақту замонда ҳар ким ўз нуқтаи назарини баён этган. Барибир ечим ечилмай қолаверган. Чинакам ЕЧИМ Шеърхон қўлида титиғи чиқиб кетган китобу унинг қалбида уйғонган ҲАЙРАТ эканини унутмаган ҳолда , биз ҳам баҳоли қудрат буюклар қошида узр айтиб, бу борадаги ўз мушоҳадаларимизни баён этмоқчимиз.
* * *
ШЕЪР – РУҲ ва АҚЛ ҳосиласи. Руҳнинг тахайюл осмонига парвози. Ақлнинг тафаккур оламидаги ОЛАМдан ҳайрати.
ШЕЪР – ХАЁЛнинг ҲАЙРАТ осмонидаги рақси. Шоир руҳиятидаги жазб ва жазаванинг сўзлардаги жилваси. ҲАЙРАТнинг шиддатли сели. КЎНГИЛнинг тахайюл ва таҳайюр салтанатидаги сайри.
ШЕЪР – шоирнинг лаҳзалик туғёни, исёнининг мангулик умри.
ШЕЪР – аждод-авлодларнинг қонидан қонига оқиб ўтгувчи Ҳасрати, Суврати, Сийрати, Сўзларда, мисраларда, бандларда гапиргувчи тарих, бугун, келажак, эрта, тонг, чошгоҳ, оқшом,тун…
ШЕЪР – Инсон қон томирларида оқаётган шарқироқ сой, дарё, уммон.
ШЕЪР – жаннатдан қувилган ОДАМнинг излаётган жаннати.
ШЕЪР – заминда ОДАМини излаётган ҲАВОнинг ноласи, фарёди, сувайдоси сўзлардаги ҳувайдоси.
ШЕЪР – йўқлик оламидан ЎЗлигини излаётган ИСЁНнинг Ўзлигига сайри.
ШЕЪР – алалхусус, мисралар, бандлар, жанрлар кўринишида гапираётган бокира КЎНГИЛ – ИНСОНнинг ўз-ўзидан ҲАЙРАТи.
Шеърнинг туғилиши чақмоқнинг ёхуд яшиннинг ялт этган бир чақнаши каби бўлиб, Шеър умри эса асрлардан, тарихдан устун ҲАЙРАТ туҳфасидир.
ШЕЪР – ибтидоий жамоа даврида ғор деворларига чизилган сувратлар каби изоҳсиз тушунилиши керак бўлган МИМ. Ўшал суврат ибтидоий аждод ўй-фикрлари, орзулари мужассамаси эмасми? Улардаги ҳаёт – давр дарёсида оқиб ўтиб, келажакка қараб кетаверади. Ва шу оқишда ўзи билан бизнинг бугунимиздан энг яхши, йўқ, энг аъло Ҳайрат сийратларини ШЕЪРларни ўзи билан олиб кетади. Демак, ҳақиқий ШЕЪР келажакка томон йўл олган КЎНГИЛ ҳайрати.
Бетакрор мусанниф Акутагаванинг «Инсон ҳаёти Бодлернинг бир сатрига арзимайди», – деган шафқатсиз хулосасида ҳақиқий Шеър умри инсон умридан узун эканлигига ишора бор.
Шундай қилиб, ШЕЪР – ижодкор Қалби ва Ақли ҲАЙРАТи узган камон ўқи. Бу камон ўқининг парвози ижодкорнинг ўтмишига айланиб, келажаги томон кетаётир. Бу парвоз тўхташ нелигини билмайдиган ВАҚТ янглиғ боқийдир. Илло, ВАҚТ ҳамиша ҳаракатда. Инчунин, ШЕЪР ҳам ҳамиша ҳаракатда. Ундаги ҳаракат мисралардаги сўз ҳаракатида намоёндир.
СЎЗ – ҳарфлар тизмаси, мисра қуруқ сўзлар маржони эмас. Шеърдаги СЎЗ – ҳаракатдаги туйғу суврати. Бу суврат жонлидир. Худи рассом чизган расмдаги уйғоқ ранглар силсиласи каби. Сўз қатида ҲАРАКАТ, ИСЁН, ИНҚИЛОБ бор. Сўз замирида олов бор, ҳарорат бор. Муҳаммад Солиҳ айтганидек, « Шеър медуза. Ундаги фикр ёзувда ифодаланиб, қоғозга парчинланган каби бўлса ҳам, доимо ҳаракатда бўлади».
СЎЗга қайтайлик. Такрор айтамиз, СЎЗ ҳарфлар тизмаси эмас. СЎЗ – товушларнинг қоғоздаги сурати. Товуш – ҳаракат. Демак, СЎЗ – ҲАРАКАТ. Бу ҳаракат мисраларга тақсимланган мазмунда инъикос этган воқелик. Агар мазмун чинакам воқеликни ўзида акс эттирган бўлса, шундагина мисрада, умуман, ШЕЪРда ҳаракат намоён бўлади. Бу намоёнлик ўқувчи ШУУРида ялт этиб акс этувчи чақмоқ зиёси. Шеър ана шу зиёси билан шеърхон қалбида гапира олсагина у ШЕЪРдир. Шу ўринда, Эдуардас Межелайтиснинг қуйидаги фикрини келтиришни жоиз билдик. «Фақат инсон ички дунёсида абадий бўлган нарсагина яъни унинг руҳи, туйғусигина яшаб қолади, холос». Демак, Шеърда инсон руҳида абадийлик касб этган руҳият тасвирлари яшовчандир. Фақат ўлмас туйғулар ҳаракати нақшланган ШЕЪРлар – ибтидоий жамоа ғорларига чизилган расмлар каби ўчмас, уйғоқ ҳаракат бўлиб яшайверади. Бундай ШЕЪРдаги сўз эса донишманд Акутагава таърифлаган СЎЗ каби бўлиши керак. Акутагава дейди: « Бадиий асардаги СЎЗ(таъкид бизники – М.О.) луғатда маҳрум бўлган гўзалликни намоён этиши керак» яъни тирик СЎЗга айланиши керак.
Замонавий шеъриятда «инсоннинг руҳий дунёси, унинг қалб кўриниши, ландшафти… асосий предмет бўлиб»(Э.Межелайтис) қолган бир пайтда СЎЗга эътибор, умуман, ШЕЪРУ ШОИР муаммолари қандай (Хўжанд ўзбек адабий муҳити мисолида)лигига тўхталмоқчимиз.
ШЕЪРНИНГ КИЛИМАНЖАРО ЧЎҚҚИСИ
2
Қирқоёқ: Оёқда юриб кўр-чи?
Капалак: Ҳо, сен қанотларда учиб кўр-чи.
Акутагава
Эрнест Ҳемингуэйнинг «Килиманжаро қорлари» ҳикоясида келтирилишича, Килиманжаро Африка қитъасининг энг юқори нуқтаси экан. Масаи қабиласи унинг ғарбий чўққисини «Нгайэ-Нгайя» яъни Худонинг уйи деб атар экан. Худди мана шу чўққида қоқ суякка айланган коплоннинг музлаган жасади бор экан. Шундоқ баландликда қоплонга нима зарур бўлганини ҳеч ким изоҳлаб беролмас экан
Шу ҳикояни ўқигач, кўп ўйланиб юрдим. Ростдан қоплонга қорли баланд чўққида нима бор экан? Бугун эса чинакам ижод ва ижодкор ҳақидаги қайдларимга назар ташлар эканман, ўша баланд чўққида қолган қоплонга, аниқроғи, баланд чўққига етиб бориб, музлаган қоплонга ҳавасим келади. Ахир у чўққини кӯрди, чўққидан туриб оламни кўриб ўлишга муяссар бўлди. Қолаверса, у вужудини тўла-тўкис ўша чўққидагина сақлаб қолди. Агар чўққига етмагандами, у инсонлар қалбида ҳайрат уйғота олмасди…
Фақат чўққига қараш керак эмас. Ёнбағирларга ҳам қараш керак дейишади менинг чўққи ҳақидаги фалсафамни эшитганлар. Бугун мен шаккоклик билан чўққига чиқиб ўлишни истамаган қоплон – қоплон эмас дейман. Ёнбағирлардагилар эса чўққига етиб боролмайдиганлар. Улар мангу шу ёнбағирда қолиб кетадиганлар. Уларнинг маълум маънода борлиги, эҳтимол яхшидир. Бироқ уларга қараб, чўққи нафосатидан айримларнинг кечиб қўя қолгани ёмон. Бу бизнинг Хўжанд ўзбек адабий муҳити ҳақидаги мулоҳазаларга менинг хулосам.
Мен қадимдаги каби ҳозир ҳам ўзбек адабиётининг ўзига хос алоҳида адабий муҳитлари борлигини эътироф этган ҳолда, айтмоқчиманки, бу адабий муҳит ўзича жилға бўлиб оқиб, қайси бир қумлоқда қумга сизиб кириб кетмаслиги керак. Бу адабий муҳит ўзбек адабиётидан ўзининг ўрнини, ҳақиқий ўрнини топиб олиши керак деб ҳисоблайман.
Бироқ ҳозиргача ҳам Ўзлигини англаб етмаган бу адабий муҳит қачон ўзининг ўрнини топиб олиши минг номаълумли тенгламага ўхшаяпти. Бунинг кўпгина сабаблари бор. Назаримда, биринчи сабаби, Суғд вилояти миқёсида ўз ҳолича нашр этилаётган китоблар( китоб аташ жоиз бўлса). Бу «шеърий китоб»лар муҳаррир кўрмай, таҳрир этилмай ўқувчи, оз сонли ўқувчига тақдим этилмоқда. Натижада, «ақллар ҳукмдори» Альбер КАМЮ айтган қуйидаги мушоҳада ҳеч беистисно ҳақ сўзга айланаётир: «Шаклга тушмаган моҳият ёки моҳиятсиз шаклга юз бурган асардаги яхлитлик қуруқ сафсатадан ўзга нарса эмас».
Бу «ўзнашр» китобларнинг таҳрирсиз мисралари дарди бир тараф, орфографик, пунктацион, стилистик хатолари бир тараф. Улардаги маънонинг мантиқсизлиги шеърни яхши тушунгувчиларни юрак оғриғи қилиши тайин. Шеър бокира ДАРДдан туғилгувчи мўъжиза. Бугун юрак оғриғига айлангани ҳам гўё бир мўъжиза. Ҳаммадан қизиғи, нашр этилаётган шеърий мажмуалардаги шеърлар у ерда номланган жанр талабларига жавоб бера олмаслиги яна бир мўъжиза. Умуман, олам телба-тескари мўъжизаларга, Гиннес китобига кирувчи рекордсменларга ҳамиша эҳтиёж сезган. Бироқ шеър олами китоб чиқариб, рекорд қўйишга унчалар эҳтиёж сезмаса керак.
Яқинда АҚШ адабиёти тарихига оид бир рисолада қизиқ шоир шахсиятига дуч келдим. 19-асрнинг иккинчи ярмида яшаб, ижод этган Эмили Дикинсоннинг тириклигида бир неча шеърлари, шунда ҳам бир таниши томонидан, ундан рухсатсиз, чоп этилган экан. Эмили шон-шуҳратни умуман истамаган, шеърларини ҳеч кимга кўрсатмаган экан. У тириклигида истамаган шон-шуҳрат Эмилини 20-асрнинг эллигинчи йилларида излаб топибди. Эмили Дикинсон яратган шеърлар 19-аср АҚШ шеъриятининг нодир дурдоналари экан. Ёдимга Килиманжаро чўққисидаги қоплон тушади. Ҳеч кимга сездирмай чўққига чиққан қоплон…
Шу ўринда замонавий ўзбек насри яловбардорларидан бири Назар Эшонқулнинг «Ёзувчининг жамиятдаги ўрни унинг нечта асар ёзгани билан ўлчанмайди. Асосий мезон – Унинг истеъдоди», – деган эътирофи хотирга келади. Назаримда, «ўзнашр» китоблар олтин излаш эпидемиясига йўлиқиб, Америка шимолига – Клондайкка йўл олганларга – шон-шуҳрат излаб саробга кетаётганларга ўхшайди. Уларнинг ортидан зеҳни кундан кун пастлашиб бораётган ўқувчилар карвони… Эс –сиз…
Эркин Воҳидов айтган эди: «Шеърни англамакнинг ўзи истеъдод. Бу истеъдоднинг номини назокат деймиз, нозикфаҳмлик деймиз».
Биз бугунги ўқувчини нозикфаҳм дея оламизми? Бунга ким айбдор?
Айбдор қидириб юрмайлик. Шеърхонни айбдор этсак, у ранжийди. «Ўзинглар тақдим этган китобни ўқияпмиз-ку. Бизда нима гуноҳ»деб. Шоирни айбдор этсак, у ҳам ранжийди. «Шеърхоннинг дидига мослаб ёзамиз. Бизда не гуноҳ»,– деб. Ҳолбуки, « Шеърият – диди ўртача китобхонга ҳам, диди юксак китобхонга ҳам мўлжаллаб ёзилмайди. Ҳақиқий шеър тушунарли бўлиши учун ўз чўққисидан тушиб юрмайди. Ўқувчининг ўзи чиқсин» (Муҳаммад Солиҳ).
Бугунги «ўзнашр» мажмуалардаги шеърлар, назаримда(ҳаммаси эмас!), ўқувчининг ортида қолиб кетган шеър(агар уларни шеър деб аташ жоиз бўлса).
Ҳолбуки, шеър ҳис қилинади. У юракдан чиқиб, юракка йўл олади. Ана шу йўл олишда у мўъжизалар изҳор этади. Шеър – санъат. «Санъат идрокка мансуб ҳодисалар турига киради ваш у сабабли шеър ёзишни ўргатиб бўлмаганидек, поэзияни ҳам тушунишни ўрганиб (ўргатиб – М.О.) бўлмайди… Поэзияни тушуниш руҳнинг кашфиёти. Кашфиёт сири инсон табиатида яширин» (В.Белинский).
Юқоридаги «ўзнашр» китобларда эса тушуниладиган ёки ҳис қилинадиган шеърнинг ўзи йўқлиги ўқувчи дидини ўтмаслаштирувчи омиллардан биридир. Шундай китобларни ўқишга кетган вақтингга ҳайфинг келиб, беихтиёр Асқад Мухторнинг «кимнингдир ёзганига офарин, кимнидир ёзмагани учун раҳмат» – дегани ёдга тушади. Ва секин пичирлайман: «Кимнидир китоб чиқарганига афсус, кимнингдир китоб чиқара олмаганига афсус». Яна Межелайтиснинг «Тунги капалаклар»и ёрдамга келади: «Жуда кўп шеърлар дастлабки босилган газета сонлари билан бирга йўқ бўлиб кетди». Йўқ, газетада чиққанлар китоб бўлиб, бугун адабиётга киришни даъво қилаяпти. Адабиёт эса ҳайрон. Булар ким ўзи деб. Яна Назар Эшонқул ёрдамга келади: «Бозорбоп ёки бугун бозори чаққон асарларни адабиёт деб баҳолайвермайлик». Унда буларни нима деб аташ мумкин?
Доно Акутагаванинг истеъдод ҳақидаги қуйидаги қайди балки саволга жавоб бўлар: «Истеъдод билан истеъдодсизлик ораси бир қадам. Аммо шу бир қадамга бутун бошли математикани жойлаштириш мумкин».
Қарангки, адабиёт ҳам математик мисоллар ечишга қодир экан. Аммо «ўзнашр» китоблардаги бадиий савияга ечим борми? Ёки улар истеъдод билан истеъдодсизлик орасидага оралиқ ҳолатми? Умуман, адабиёт ўз тарихида қанотда учолмаган қирқоёқ ва оёқда юролмаган капалакларни кўп кўрган. Бечора капалак ҳам, қирқоёқ ҳам ёнбағирда, чўққи нелигини билмай қолиб кетаверган. Муҳаррир кўрмаган китоблар(ҳаммаси ҳам эмас!)ни шуларга менгзаш керакмикан?
Чинакам ШЕЪР эса Килиманжаро чўққиси каби ўзига чорлайверади. Ва унда музлаб қолган қоплон тунлар тушимга киради…
* * *
Шеър ҳақидаги мулоҳазалар бизгача ҳам бўлган, биздан кейин ҳам бўлади. Шояд, бу мулоҳаза, мушоҳадалар қўлига қалам олган шеър ёзувчини ҳушёрликка ундаса. Шоира Гуландом Тоғаева айтганидек, «Бедардларга берма шеър жунунини» деган сўз, илоҳо, ҳақиқатга айлансину вилоятда Сара шоирлар, Сара шеърлар кўпайсин.
Пинҳон шеър ёзиб юрган Шоир дўстим! Сизга эса камтарин шоира Эмили Дикинсоннинг шеърини айтгим келди:
Мен ҳеч кимман. Сиз кимсиз?
«Ҳеч ким»ми ёки сиз ҳам?
Унда бир жуфт эканмиз,
Зинҳор бировга айтманг.
Кимдир бўлмоқ қандай маълул –
Ёзда ботқоқларни масрур –
Этиб номин қуруллаган
Қурбақалар қандай машҳур.
Зотан, инсон ўзига берилган умрни яъни Тангри берган фурсатни бир лаҳзада яшаб ўтади. Лекин шоир шеъри, чинакам ШЕЪРи абадиятга йўл очиб, ҳозирдан келажак умрини яшай бошлайди. Истеъдод билан истеъдодсизлик орасидаги математиканинг ечими ҳам ана шу!
Изоҳ: Сарлавҳа ўрнида Гуландом Тоғаева сатри қўлланилди.
Манба: www.munosabat.org
Шу мавзуда мутолаа қилинг:
Эмили Дикинсон. Шеърлар & Карим Баҳриев. Эмили Дикинсон ва Рауф Парфи
19-asrning ikkinchi yarmida yashab, ijod etgan Emili Dikinsonning tirikligida bir necha she’rlari, shunda ham bir tanishi tomonidan, undan ruxsatsiz, chop etilgan ekan. Emili shon-shuhratni umuman istamagan, she’rlarini hech kimga ko‘rsatmagan ekan. U tirikligida istamagan shon-shuhrat Emilini 20-asrning elliginchi yillarida izlab topibdi. Emili Dikinson yaratgan she’rlar 19-asr AQSH she’riyatining nodir durdonalari ekan. Yodimga Kilimanjaro cho‘qqisidagi qoplon tushadi. Hech kimga sezdirmay cho‘qqiga chiqqan qoplon…
Munavvara OYMATOVA
BЕDARDLARGA BЕRMA SHE’R JUNUNINI…
Benazir shoira Emili Dikinsonga bag‘ishlayman
XAYOL PARVOZI
1
Olam va ODAM haqidagi bahsu mulohazalar mangu davomiylik kasb etgani kabi Shoiru SHE’R haqidagi suhbatlar ham Olam kabi qadimiy va boqiy mavzudir. Har vaqtu zamonda har kim o‘z nuqtai nazarini bayon etgan. Baribir yechim yechilmay qolavergan. Chinakam YECHIM She’rxon qo‘lida titig‘i chiqib ketgan kitobu uning qalbida uyg‘ongan HAYRAT ekanini unutmagan holda , biz ham baholi qudrat buyuklar qoshida uzr aytib, bu boradagi o‘z mushohadalarimizni bayon etmoqchimiz.
* * *
SHE’R – RUH va AQL hosilasi. Ruhning taxayyul osmoniga parvozi. Aqlning tafakkur olamidagi OLAMdan hayrati.
SHE’R – XAYOLning HAYRAT osmonidagi raqsi. Shoir ruhiyatidagi jazb va jazavaning so‘zlardagi jilvasi. HAYRATning shiddatli seli. KO‘NGILning taxayyul va tahayyur saltanatidagi sayri.
SHE’R – shoirning lahzalik tug‘yoni, isyonining mangulik umri.
SHE’R – ajdod-avlodlarning qonidan qoniga oqib o‘tguvchi Hasrati, Suvrati, Siyrati, So‘zlarda, misralarda, bandlarda gapirguvchi tarix, bugun, kelajak, erta, tong, choshgoh, oqshom,tun…
SHE’R – Inson qon tomirlarida oqayotgan sharqiroq soy, daryo, ummon.
SHE’R – jannatdan quvilgan ODAMning izlayotgan jannati.
SHE’R – zaminda ODAMini izlayotgan HAVOning nolasi, faryodi, suvaydosi so‘zlardagi huvaydosi.
SHE’R – yo‘qlik olamidan O‘Zligini izlayotgan ISYONning O‘zligiga sayri.
SHE’R – alalxusus, misralar, bandlar, janrlar ko‘rinishida gapirayotgan bokira KO‘NGIL – INSONning o‘z-o‘zidan HAYRATi.
She’rning tug‘ilishi chaqmoqning yoxud yashinning yalt etgan bir chaqnashi kabi bo‘lib, She’r umri esa asrlardan, tarixdan ustun HAYRAT tuhfasidir.
SHE’R – ibtidoiy jamoa davrida g‘or devorlariga chizilgan suvratlar kabi izohsiz tushunilishi kerak bo‘lgan MIM. O‘shal suvrat ibtidoiy ajdod o‘y-fikrlari, orzulari mujassamasi emasmi? Ulardagi hayot – davr daryosida oqib o‘tib, kelajakka qarab ketaveradi. Va shu oqishda o‘zi bilan bizning bugunimizdan eng yaxshi, yo‘q, eng a’lo Hayrat siyratlarini SHE’Rlarni o‘zi bilan olib ketadi. Demak, haqiqiy SHE’R kelajakka tomon yo‘l olgan KO‘NGIL hayrati.
Betakror musannif Akutagavaning «Inson hayoti Bodlerning bir satriga arzimaydi», – degan shafqatsiz xulosasida haqiqiy She’r umri inson umridan uzun ekanligiga ishora bor.
Shunday qilib, SHE’R – ijodkor Qalbi va Aqli HAYRATi uzgan kamon o‘qi. Bu kamon o‘qining parvozi ijodkorning o‘tmishiga aylanib, kelajagi tomon ketayotir. Bu parvoz to‘xtash neligini bilmaydigan VAQT yanglig‘ boqiydir. Illo, VAQT hamisha harakatda. Inchunin, SHE’R ham hamisha harakatda. Undagi harakat misralardagi so‘z harakatida namoyondir.
SO‘Z – harflar tizmasi, misra quruq so‘zlar marjoni emas. She’rdagi SO‘Z – harakatdagi tuyg‘u suvrati. Bu suvrat jonlidir. Xudi rassom chizgan rasmdagi uyg‘oq ranglar silsilasi kabi. So‘z qatida HARAKAT, ISYON, INQILOB bor. So‘z zamirida olov bor, harorat bor. Muhammad Solih aytganidek, « She’r meduza. Undagi fikr yozuvda ifodalanib, qog‘ozga parchinlangan kabi bo‘lsa ham, doimo harakatda bo‘ladi».
SO‘Zga qaytaylik. Takror aytamiz, SO‘Z harflar tizmasi emas. SO‘Z – tovushlarning qog‘ozdagi surati. Tovush – harakat. Demak, SO‘Z – HARAKAT. Bu harakat misralarga taqsimlangan mazmunda in’ikos etgan voqelik. Agar mazmun chinakam voqelikni o‘zida aks ettirgan bo‘lsa, shundagina misrada, umuman, SHE’Rda harakat namoyon bo‘ladi. Bu namoyonlik o‘quvchi SHUURida yalt etib aks etuvchi chaqmoq ziyosi. She’r ana shu ziyosi bilan she’rxon qalbida gapira olsagina u SHE’Rdir. Shu o‘rinda, Eduardas Mejelaytisning quyidagi fikrini keltirishni joiz bildik. «Faqat inson ichki dunyosida abadiy bo‘lgan narsagina ya’ni uning ruhi, tuyg‘usigina yashab qoladi, xolos». Demak, She’rda inson ruhida abadiylik kasb etgan ruhiyat tasvirlari yashovchandir. Faqat o‘lmas tuyg‘ular harakati naqshlangan SHE’Rlar – ibtidoiy jamoa g‘orlariga chizilgan rasmlar kabi o‘chmas, uyg‘oq harakat bo‘lib yashayveradi. Bunday SHE’Rdagi so‘z esa donishmand Akutagava ta’riflagan SO‘Z kabi bo‘lishi kerak. Akutagava deydi: « Badiiy asardagi SO‘Z(ta’kid bizniki – M.O.) lug‘atda mahrum bo‘lgan go‘zallikni namoyon etishi kerak» ya’ni tirik SO‘Zga aylanishi kerak.
Zamonaviy she’riyatda «insonning ruhiy dunyosi, uning qalb ko‘rinishi, landshafti… asosiy predmet bo‘lib»(E.Mejelaytis) qolgan bir paytda SO‘Zga e’tibor, umuman, SHE’RU SHOIR muammolari qanday (Xo‘jand o‘zbek adabiy muhiti misolida)ligiga to‘xtalmoqchimiz.
SHE’RNING KILIMANJARO CHO‘QQISI
2
Qirqoyoq: Oyoqda yurib ko‘r-chi?
Kapalak: Ho, sen qanotlarda uchib ko‘r-chi.
Akutagava
Ernest Hemingueyning «Kilimanjaro qorlari» hikoyasida keltirilishicha, Kilimanjaro Afrika qit’asining eng yuqori nuqtasi ekan. Masai qabilasi uning g‘arbiy cho‘qqisini «Ngaye-Ngayya» ya’ni Xudoning uyi deb atar ekan. Xuddi mana shu cho‘qqida qoq suyakka aylangan koplonning muzlagan jasadi bor ekan. Shundoq balandlikda qoplonga nima zarur bo‘lganini hech kim izohlab berolmas ekan
Shu hikoyani o‘qigach, ko‘p o‘ylanib yurdim. Rostdan qoplonga qorli baland cho‘qqida nima bor ekan? Bugun esa chinakam ijod va ijodkor haqidagi qaydlarimga nazar tashlar ekanman, o‘sha baland cho‘qqida qolgan qoplonga, aniqrog‘i, baland cho‘qqiga yetib borib, muzlagan qoplonga havasim keladi. Axir u cho‘qqini kӯrdi, cho‘qqidan turib olamni ko‘rib o‘lishga muyassar bo‘ldi. Qolaversa, u vujudini to‘la-to‘kis o‘sha cho‘qqidagina saqlab qoldi. Agar cho‘qqiga yetmagandami, u insonlar qalbida hayrat uyg‘ota olmasdi…
Faqat cho‘qqiga qarash kerak emas. Yonbag‘irlarga ham qarash kerak deyishadi mening cho‘qqi haqidagi falsafamni eshitganlar. Bugun men shakkoklik bilan cho‘qqiga chiqib o‘lishni istamagan qoplon – qoplon emas deyman. Yonbag‘irlardagilar esa cho‘qqiga yetib borolmaydiganlar. Ular mangu shu yonbag‘irda qolib ketadiganlar. Ularning ma’lum ma’noda borligi, ehtimol yaxshidir. Biroq ularga qarab, cho‘qqi nafosatidan ayrimlarning kechib qo‘ya qolgani yomon. Bu bizning Xo‘jand o‘zbek adabiy muhiti haqidagi mulohazalarga mening xulosam.
Men qadimdagi kabi hozir ham o‘zbek adabiyotining o‘ziga xos alohida adabiy muhitlari borligini e’tirof etgan holda, aytmoqchimanki, bu adabiy muhit o‘zicha jilg‘a bo‘lib oqib, qaysi bir qumloqda qumga sizib kirib ketmasligi kerak. Bu adabiy muhit o‘zbek adabiyotidan o‘zining o‘rnini, haqiqiy o‘rnini topib olishi kerak deb hisoblayman.
Biroq hozirgacha ham O‘zligini anglab yetmagan bu adabiy muhit qachon o‘zining o‘rnini topib olishi ming noma’lumli tenglamaga o‘xshayapti. Buning ko‘pgina sabablari bor. Nazarimda, birinchi sababi, Sug‘d viloyati miqyosida o‘z holicha nashr etilayotgan kitoblar( kitob atash joiz bo‘lsa). Bu «she’riy kitob»lar muharrir ko‘rmay, tahrir etilmay o‘quvchi, oz sonli o‘quvchiga taqdim etilmoqda. Natijada, «aqllar hukmdori» Alber KAMYU aytgan quyidagi mushohada hech beistisno haq so‘zga aylanayotir: «Shaklga tushmagan mohiyat yoki mohiyatsiz shaklga yuz burgan asardagi yaxlitlik quruq safsatadan o‘zga narsa emas».
Bu «o‘znashr» kitoblarning tahrirsiz misralari dardi bir taraf, orfografik, punktatsion, stilistik xatolari bir taraf. Ulardagi ma’noning mantiqsizligi she’rni yaxshi tushunguvchilarni yurak og‘rig‘i qilishi tayin. She’r bokira DARDdan tug‘ilguvchi mo‘’jiza. Bugun yurak og‘rig‘iga aylangani ham go‘yo bir mo‘’jiza. Hammadan qizig‘i, nashr etilayotgan she’riy majmualardagi she’rlar u yerda nomlangan janr talablariga javob bera olmasligi yana bir mo‘’jiza. Umuman, olam telba-teskari mo‘’jizalarga, Ginnes kitobiga kiruvchi rekordsmenlarga hamisha ehtiyoj sezgan. Biroq she’r olami kitob chiqarib, rekord qo‘yishga unchalar ehtiyoj sezmasa kerak.
Yaqinda AQSH adabiyoti tarixiga oid bir risolada qiziq shoir shaxsiyatiga duch keldim. 19-asrning ikkinchi yarmida yashab, ijod etgan Emili Dikinsonning tirikligida bir necha she’rlari, shunda ham bir tanishi tomonidan, undan ruxsatsiz, chop etilgan ekan. Emili shon-shuhratni umuman istamagan, she’rlarini hech kimga ko‘rsatmagan ekan. U tirikligida istamagan shon-shuhrat Emilini 20-asrning elliginchi yillarida izlab topibdi. Emili Dikinson yaratgan she’rlar 19-asr AQSH she’riyatining nodir durdonalari ekan. Yodimga Kilimanjaro cho‘qqisidagi qoplon tushadi. Hech kimga sezdirmay cho‘qqiga chiqqan qoplon…
Shu o‘rinda zamonaviy o‘zbek nasri yalovbardorlaridan biri Nazar Eshonqulning «Yozuvchining jamiyatdagi o‘rni uning nechta asar yozgani bilan o‘lchanmaydi. Asosiy mezon – Uning iste’dodi», – degan e’tirofi xotirga keladi. Nazarimda, «o‘znashr» kitoblar oltin izlash epidemiyasiga yo‘liqib, Amerika shimoliga – Klondaykka yo‘l olganlarga – shon-shuhrat izlab sarobga ketayotganlarga o‘xshaydi. Ularning ortidan zehni kundan kun pastlashib borayotgan o‘quvchilar karvoni… Es –siz…
Erkin Vohidov aytgan edi: «She’rni anglamakning o‘zi iste’dod. Bu iste’dodning nomini nazokat deymiz, nozikfahmlik deymiz».
Biz bugungi o‘quvchini nozikfahm deya olamizmi? Bunga kim aybdor?
Aybdor qidirib yurmaylik. She’rxonni aybdor etsak, u ranjiydi. «O‘zinglar taqdim etgan kitobni o‘qiyapmiz-ku. Bizda nima gunoh»deb. Shoirni aybdor etsak, u ham ranjiydi. «She’rxonning didiga moslab yozamiz. Bizda ne gunoh»,– deb. Holbuki, « She’riyat – didi o‘rtacha kitobxonga ham, didi yuksak kitobxonga ham mo‘ljallab yozilmaydi. Haqiqiy she’r tushunarli bo‘lishi uchun o‘z cho‘qqisidan tushib yurmaydi. O‘quvchining o‘zi chiqsin» (Muhammad Solih).
Bugungi «o‘znashr» majmualardagi she’rlar, nazarimda(hammasi emas!), o‘quvchining ortida qolib ketgan she’r(agar ularni she’r deb atash joiz bo‘lsa).
Holbuki, she’r his qilinadi. U yurakdan chiqib, yurakka yo‘l oladi. Ana shu yo‘l olishda u mo‘’jizalar izhor etadi. She’r – san’at. «San’at idrokka mansub hodisalar turiga kiradi vash u sababli she’r yozishni o‘rgatib bo‘lmaganidek, poeziyani ham tushunishni o‘rganib (o‘rgatib – M.O.) bo‘lmaydi… Poeziyani tushunish ruhning kashfiyoti. Kashfiyot siri inson tabiatida yashirin» (V.Belinskiy).
Yuqoridagi «o‘znashr» kitoblarda esa tushuniladigan yoki his qilinadigan she’rning o‘zi yo‘qligi o‘quvchi didini o‘tmaslashtiruvchi omillardan biridir. Shunday kitoblarni o‘qishga ketgan vaqtingga hayfing kelib, beixtiyor Asqad Muxtorning «kimningdir yozganiga ofarin, kimnidir yozmagani uchun rahmat» – degani yodga tushadi. Va sekin pichirlayman: «Kimnidir kitob chiqarganiga afsus, kimningdir kitob chiqara olmaganiga afsus». Yana Mejelaytisning «Tungi kapalaklar»i yordamga keladi: «Juda ko‘p she’rlar dastlabki bosilgan gazeta sonlari bilan birga yo‘q bo‘lib ketdi». Yo‘q, gazetada chiqqanlar kitob bo‘lib, bugun adabiyotga kirishni da’vo qilayapti. Adabiyot esa hayron. Bular kim o‘zi deb. Yana Nazar Eshonqul yordamga keladi: «Bozorbop yoki bugun bozori chaqqon asarlarni adabiyot deb baholayvermaylik». Unda bularni nima deb atash mumkin?
Dono Akutagavaning iste’dod haqidagi quyidagi qaydi balki savolga javob bo‘lar: «Iste’dod bilan iste’dodsizlik orasi bir qadam. Ammo shu bir qadamga butun boshli matematikani joylashtirish mumkin».
Qarangki, adabiyot ham matematik misollar yechishga qodir ekan. Ammo «o‘znashr» kitoblardagi badiiy saviyaga yechim bormi? Yoki ular iste’dod bilan iste’dodsizlik orasidaga oraliq holatmi? Umuman, adabiyot o‘z tarixida qanotda ucholmagan qirqoyoq va oyoqda yurolmagan kapalaklarni ko‘p ko‘rgan. Bechora kapalak ham, qirqoyoq ham yonbag‘irda, cho‘qqi neligini bilmay qolib ketavergan. Muharrir ko‘rmagan kitoblar(hammasi ham emas!)ni shularga mengzash kerakmikan?
Chinakam SHE’R esa Kilimanjaro cho‘qqisi kabi o‘ziga chorlayveradi. Va unda muzlab qolgan qoplon tunlar tushimga kiradi…
* * *
She’r haqidagi mulohazalar bizgacha ham bo‘lgan, bizdan keyin ham bo‘ladi. Shoyad, bu mulohaza, mushohadalar qo‘liga qalam olgan she’r yozuvchini hushyorlikka undasa. Shoira Gulandom Tog‘ayeva aytganidek, «Bedardlarga berma she’r jununini» degan so‘z, iloho, haqiqatga aylansinu viloyatda Sara shoirlar, Sara she’rlar ko‘paysin.
Pinhon she’r yozib yurgan Shoir do‘stim! Sizga esa kamtarin shoira Emili Dikinsonning she’rini aytgim keldi:
Men hech kimman. Siz kimsiz?
«Hech kim»mi yoki siz ham?
Unda bir juft ekanmiz,
Zinhor birovga aytmang.
Kimdir bo‘lmoq qanday ma’lul –
Yozda botqoqlarni masrur –
Etib nomin qurullagan
Qurbaqalar qanday mashhur.
Zotan, inson o‘ziga berilgan umrni ya’ni Tangri bergan fursatni bir lahzada yashab o‘tadi. Lekin shoir she’ri, chinakam SHE’Ri abadiyatga yo‘l ochib, hozirdan kelajak umrini yashay boshlaydi. Iste’dod bilan iste’dodsizlik orasidagi matematikaning yechimi ham ana shu!
Izoh: Sarlavha o‘rnida Gulandom Tog‘ayeva satri qo‘llanildi.
Manba: www.munosabat.org
Shu mavzuda mutolaa qiling:
Emili Dikinson. She’rlar & Karim Bahriyev. Emili Dikinson va Rauf Parfi
