Унинг юзи  оппоқ,  кўзлари киртайиб кетганди. Тўшакка михланиб хаёл суради, холос. Мен Ховард Пайлнинг «Денгиз қароқчилари ҳақида достон»идан энг қизиқ ҳикояни ўқиб бердим, бироқ унинг бунга мутлақо эътиборсизлиги сезилиб турарди.

Эрнест Хемингуэй
ДАҲШАТЛИ КУТИШ
Ўроқ Равшанов таржимаси

Эрнст Ҳемингуей — дунёга машҳур америкалик ёзувчи. У 1899 йилнинг21 июлида АҚШнинг Иллинойс шаҳрида дунёга келган. Нобел мукофоти лауреати (1954). 1917 йилдан Канзас-Ситида журналист сифатида иш бошлаган. 1-жаҳон уруши қатнашчиси (1914-18). Ҳемингуей 1928 йилгача Парижда, 1939-60 йилларда Кубада яшади. 1961 йилнинг 2 июлида АҚШнинг Айдахо шаҳрида ўз жониг қасд қилган.
Адибнинг дастлабки ҳикоялар китоби — «Бизнинг замонда» (1924). «Қуёш чиқади» (1926, инглизча нашрларда «Фиеста» номи билан чоп этилган), «Алвидо, қурол!» (1929) романларида урушнинг бемисл мантиқсизликлари, инсон ҳақҳуқуқлари, эркига тажовуз, айни пайтда, инсоний мардлик, қадрқиммат ва мухаббатнинг ҳар қандай ёвуз кучлардан устунлиги ёрқин ифодаланган. 1930-йилларнинг 1-ярмида Ҳемингуей ижодида тушкунликни кузатиш мумкин. Шу даврда ёзувчи ҳаёт йўлини қайта мулоҳаза қилиб кўришга, ўз ижодининг муайян йўналишларини аниқлашга интилади. Натижада «Пешиндан кейинги ўлим» (1932), «Африканинг яшил тепаликлари» (1935), «Ғолибга байроқ берилмайди» (1933) ҳикоялар тўплами дунё юзини кўради. «Ҳўкизнинг шохи», «Френсис Макомбернинг бахти», «Килиманжаро қорлари» (1936) ҳикоялари, «Тўқчилик ва йўқчилик» (1937) романида Хемингуей ижодий юксалиши кўзга ташланади. Ҳемингуей асарларида дастлабки журналистик кузатув ўрнини таҳлилий, қиёсий мулоҳаза ва мушоҳадалар эгаллайди. У ҳар қандай урушни қоралайди, шу туфайли инсоният азият чекаётганига эътибор қаратади. Инсон ҳуқуқлари йўлида, озодлик курашида ёлғиз майдонга тушишнинг ҳалокатли оқибатларга олиб келишини оддий кишилар образи орқали ифодалайди.Ҳемингуей 1931—39 -йиллари испан халқининг миллий озодлик курашида ҳарбий мухбир сифатида қатнашади. Шу йилларда унинг бир неча очерк ва репортажлари, «Мотам қўнғироғи» (1940) романи чоп этилади. Бу асарлардаги қаҳрамонлар халқ озодлиги йўлида фашизмга қарши курашадилар, инсоният тақдири учун ўзларининг масъул эканликларини қалбан ҳис этадилар, кишилар билан бирга изтиробга тушадилар, хавф-хатардан қутулиш чораларини излайдилар.2-жаҳон урушидан кейин адиб ижодида янги давр бошланган. Бироқ бу даврда юзага келган «Хавфли ёз» ва «Океандаги ороллар» романлари аввалгиларига қараганда бадиий жиҳатдан анча бўш асарлар саналади. Лекин маълум муддат ўтиб, Ҳемингуей инсоннинг руҳий ҳолатини тадқиқ этиш билан жамиятдаги мавжуд вазиятни очиб беришга қодир асарларни яратди. Бадиий жиҳатдан анча юксак бўлган «Дарёнинг нарёғида, дарахтлар соясида» (1950) романи, «Чол ва денгиз» (1952) қиссаси унга катта шуҳрат келтирди. Ҳемингуей 20-асрда ўзигагина хос бўлган қатъий холисликка асосланган характерли услубни яратдики, кейинчалик Америка қитъасидан етишиб чиққан ёзувчилар бу услубга тез-тез мурожаат қиладиган бўлишди.
«Чол ва денгиз», «Алвидо, қурол!» ва бошқа асарлари ўзбек тилига таржима қилинган.

Ўринда ётарканмиз, у деразани ёпиш учун хонага кирди, кўзимга касалдек кўринди. Юзлари бўздай оппоқ, оғриқнинг зўрлигидан базўр ҳаракат қилар, қалтирарди.
— Нима бўлди, тойчоқ?
— Бошим оғрияпти.
— Бориб ёт.
— Йўқ. Тузукман.
— Жойингга бориб ёт. Ҳозир кийиниб, олдингга тушаман.

Мен пастга тушганимда у кийиниб ўчоқ ёнида ўтирар-ди. Тўққиз яшар мурғакнинг рангида ранг йўқ эди. Пешонасига қўлимни қўйиб, ҳарорати борлигини бил-дим.
— Кириб ёт,— дедим унга.
— Касалсан.
— Тузукман,— деди у.

Кўп ўтмай доктор келди, боланинг иситмасини ўлчади.
— Қанча?— деб сўрадим ундан.
— Ҳаддан ортиқ баланд… Бир юзу икки.
Доктор кўрсатма бериб, уч хил дори қолдирди, Болани тумов деб айтди, ўтиб кетади, ҳарорати у қадар хавотирли эмас деди. Хонамга қайтиб, боланинг ҳаро-ратини ёзиб қўйдим-да, дори берилган вақтни белгила-дим.
— Бирон нарса ўқиб берайми?
— Майли. Агар хоҳласангиз,— деди бола.

Унинг юзи  оппоқ, кўзлари киртайиб кетганди. Тўшакка михланиб хаёл суради, холос. Мен Ховард Пайлнинг «Денгиз қароқчилари ҳақида достон»идан энг қизиқ ҳикояни ўқиб бердим, бироқ унинг бунга мутлақо эъти-борсизлиги сезилиб турарди.
— Қалайсан, тойчоқ? — деб сўрадим ундан.
— Ҳамишагидек,— дея жавоб берди у.

Мен унинг оёқ томонига чўкиб, кейинги дори бериш вақтига қадар китоб ўқидим. Ухлаб қолар, деб ўйловдим, қайдам — каравот оёғига тикилиб, жимгина ётиб-ди.
— Нега ухламаяпсан? Дори ичиладиган пайт ўзим уйғотаман.
— Ухламаганим яхши… Сиз кетаверинг, дада… агар малол келаётган бўлса…
— Йўғ-э, нима деяпсан, ўғлим.
— Ҳа, англашимча… агар малол келса… ёнимда турмайсиз…

Эҳтимол, у алаҳсираётгандир, деб ўйладим ва соат ўн бирда бериладиган дорисини ичириб, ташқарига чиқдим.
Бола хонасига ҳеч кимни киритмаяпти, деб айтишди.
— Кирманг, касали юқиши мумкин,— дейишди. Мен ичкарига кириб, аста каравотга яқинлашдим.

Унинг қовоғи иситмадан пир-пир учар, ҳануз кўзи каравот оёғида эди. Ҳароратини ўлчадим.
— Қанча?— деб сўради у.
— Анча тушибди.
— Демак, нажот йўқ…— дея хўрсинди у.
— Ким шундай деди? Ҳароратинг жойида… Қўрқинчли жойи йўқ.
— Қўрқаётганим йўқ,— деди у,— лекин… ўйлаганим сари…
— Ўйлама.
— Бўлмаяпти-да,— деди у ва менга қадалди. У нимадандир қаттиқ сиқиларди.
— Мановини сув билан ич.
— Фойдаси бормикан?
— Албатта-да, фойдаси бор.

Ўтириб, яна «Қароқчилар»ни ўқий бошладим, лекин унинг қулоқ солмаётганини кўриб тўхтадим.
— Мен қачон ўламан, ота?— деб сўради у.
— Нима?!
— Мен қачон ўламан?
— Сен… ўлмайсан… Нима бўлди ўзи сенга?
— Менгами? Унинг: «Ҳаддан ортиқ баланд», деганини эшитдим…
— Одамлар қирқ даража иситмага чидайди-ку. Аҳмоқона хаёлларни қўй.
— Мен биламан ўлишимни, Фарангистондалигимиз-да мактабдош болалар менга қирқ тўрт даража ҳарорат билан яшолмайсан, деб айтишган. Меники — бир юзу икки.

У тун бўйи, ҳатто эрталабки соат тўққизгача ўзининг ўлимини кутиб ётган экан.
— Ай, тойчоғим-а,— дедим мен.— Сен ўлмайсан. Ахир ўлчагичлар ҳар хил бўлади-ку. Худди миля билан километрдек. У ўлчагичда ўттиз етти даража бинойи ҳарорат ҳисобланади, бунда эса тўқсон саккиз даража.
— Ростдан-а?— деди у ҳайратланиб.
— Ҳаққаст рост. Ўйлаб кўр, машинада ўн етти миля юрсак, қанча километр бўлади?
— Ҳа…

У бўлак каравот оёғига тикилиб хўрсинмай қўйди. Юзига ҳам ранг киргандек бўлди. Кейинги куни эса арзимас нарсани кўнглига олиб, хархаша қилди…

Ernest Xeminguey
DAHSHATLI KUTISH
O’roq Ravshanov tarjimasi

Ernst Heminguey — dunyoga mashhur amerikalik yozuvchi. U 1899 yilning21 iyulida AQShning Illinoys shahrida dunyoga kelgan. Nobel mukofoti laureati (1954). 1917 yildan Kanzas-Sitida jurnalist sifatida ish boshlagan. 1-jahon urushi qatnashchisi (1914-18). Heminguey 1928 yilgacha Parijda, 1939-60 yillarda Kubada yashadi. 1961 yilning 2 iyulida AQShning Aydaxo shahrida o’z jonig qasd qilgan.
Adibning dastlabki hikoyalar kitobi — «Bizning zamonda» (1924). «Quyosh chiqadi» (1926, inglizcha nashrlarda «Fiesta» nomi bilan chop etilgan), «Alvido, qurol!» (1929) romanlarida urushning bemisl mantiqsizliklari, inson haqhuquqlari, erkiga tajovuz, ayni paytda, insoniy mardlik, qadrqimmat va muxabbatning har qanday yovuz kuchlardan ustunligi yorqin ifodalangan. 1930-yillarning 1-yarmida Heminguey ijodida tushkunlikni kuzatish mumkin. Shu davrda yozuvchi hayot yo’lini qayta mulohaza qilib ko’rishga, o’z ijodining muayyan yo’nalishlarini aniqlashga intiladi. Natijada «Peshindan keyingi o’lim» (1932), «Afrikaning yashil tepaliklari» (1935), «G’olibga bayroq berilmaydi» (1933) hikoyalar to’plami dunyo yuzini ko’radi. «Ho’kizning shoxi», «Frensis Makomberning baxti», «Kilimanjaro qorlari» (1936) hikoyalari, «To’qchilik va yo’qchilik» (1937) romanida Xeminguey ijodiy yuksalishi ko’zga tashlanadi. Heminguey asarlarida dastlabki jurnalistik kuzatuv o’rnini tahliliy, qiyosiy mulohaza va mushohadalar egallaydi. U har qanday urushni qoralaydi, shu tufayli insoniyat aziyat chekayotganiga e’tibor qaratadi. Inson huquqlari yo’lida, ozodlik kurashida yolg’iz maydonga tushishning halokatli oqibatlarga olib kelishini oddiy kishilar obrazi orqali ifodalaydi.Heminguey 1931—39 -yillari ispan xalqining milliy ozodlik kurashida harbiy muxbir sifatida qatnashadi. Shu yillarda uning bir necha ocherk va reportajlari, «Motam qo’ng’irog’i» (1940) romani chop etiladi. Bu asarlardagi qahramonlar xalq ozodligi yo’lida fashizmga qarshi kurashadilar, insoniyat taqdiri uchun o’zlarining mas’ul ekanliklarini qalban his etadilar, kishilar bilan birga iztirobga tushadilar, xavf-xatardan qutulish choralarini izlaydilar.2-jahon urushidan keyin adib ijodida yangi davr boshlangan. Biroq bu davrda yuzaga kelgan «Xavfli yoz» va «Okeandagi orollar» romanlari avvalgilariga qaraganda badiiy jihatdan ancha bo’sh asarlar sanaladi. Lekin ma’lum muddat o’tib, Heminguey insonning ruhiy holatini tadqiq etish bilan jamiyatdagi mavjud vaziyatni ochib berishga qodir asarlarni yaratdi. Badiiy jihatdan ancha yuksak bo’lgan «Daryoning naryog’ida, daraxtlar soyasida» (1950) romani, «Chol va dengiz» (1952) qissasi unga katta shuhrat keltirdi. Heminguey 20-asrda o’zigagina xos bo’lgan qat’iy xolislikka asoslangan xarakterli uslubni yaratdiki, keyinchalik Amerika qit’asidan yetishib chiqqan yozuvchilar bu uslubga tez-tez murojaat qiladigan bo’lishdi.
«Chol va dengiz», «Alvido, qurol!» va boshqa asarlari o’zbek tiliga tarjima qilingan.

O‘rinda yotarkanmiz, u derazani yopish uchun xonaga kirdi, ko‘zimga kasaldek ko‘rindi. Yuzlari bo‘zday oppoq, og‘riqning zo‘rligidan bazo‘r harakat qilar, qaltirardi.
— Nima bo‘ldi, toychoq?
— Boshim og‘riyapti.
— Borib yot.
— Yo‘q. Tuzukman.
— Joyingga borib yot. Hozir kiyinib, oldingga tushaman.
Men pastga tushganimda u kiyinib o‘choq yonida o‘tirardi. To‘qqiz yashar murg‘akning rangida rang yo‘q edi. Peshonasiga qo‘limni qo‘yib, harorati borligini bil-dim.
— Kirib yot,— dedim unga.
— Kasalsan.
— Tuzukman,— dedi u.
Ko‘p o‘tmay doktor keldi, bolaning isitmasini o‘lchadi.
— Qancha?— deb so‘radim undan.
— Haddan ortiq baland… Bir yuzu ikki.
Doktor ko‘rsatma berib, uch xil dori qoldirdi, Bolani tumov deb aytdi, o‘tib ketadi, harorati u qadar xavotirli emas dedi. Xonamga qaytib, bolaning haro-ratini yozib qo‘ydim-da, dori berilgan vaqtni belgila-dim.
— Biron narsa o‘qib beraymi?
— Mayli. Agar xohlasangiz,— dedi bola.
Uning yuzi.oppoq ko‘zlari kirtayib ketgandi. To‘shakka mixlanib xayol suradi, xolos. Men Xovard Paylning «Dengiz qaroqchilari haqida doston»idan eng qiziq hikoyani o‘qib berdim, biroq uning bunga mutlaqo e’ti-borsizligi sezilib turardi.
— Qalaysan, toychoq? — deb so‘radim undan.
— Hamishagidek,— deya javob berdi u.
Men uning oyoq tomoniga cho‘kib, keyingi dori berish vaqtiga qadar kitob o‘qidim. Uxlab qolar, deb o‘ylovdim, qaydam — karavot oyog‘iga tikilib, jimgina yotibdi.
— Nega uxlamayapsan? Dori ichiladigan payt o‘zim uyg‘otaman.
— Uxlamaganim yaxshi… Siz ketavering, dada… agar malol kelayotgan bo‘lsa…
— Yo‘g‘-e, nima deyapsan, o‘g‘lim.
— Ha, anglashimcha… agar malol kelsa… yonimda turmaysiz…
Ehtimol, u alahsirayotgandir, deb o‘yladim va soat o‘n birda beriladigan dorisini ichirib, tashqariga chiqdim.
Bola xonasiga hech kimni kiritmayapti, deb aytishdi.
— Kirmang, kasali yuqishi mumkin,— deyishdi. Men ichkariga kirib, asta karavotga yaqinlashdim.
Uning qovog‘i isitmadan pir-pir uchar, hanuz ko‘zi karavot oyog‘ida edi. Haroratini o‘lchadim.
— Qancha?— deb so‘radi u.
— Ancha tushibdi.
— Demak, najot yo‘q…— deya xo‘rsindi u.
— Kim shunday dedi? Harorating joyida… Qo‘rqinchli joyi yo‘q.
— Qo‘rqayotganim yo‘q,— dedi u,— lekin… o‘ylaganim sari…
— O‘ylama.
— Bo‘lmayapti-da,— dedi u va menga qadaldi. U nimadandir qattiq siqilardi.
— Manovini suv bilan ich.
— Foydasi bormikan?
— Albatta-da, foydasi bor.
O‘tirib, yana «Qaroqchilar»ni o‘qiy boshladim, lekin uning quloq solmayotganini ko‘rib to‘xtadim.
— Men qachon o‘laman, ota?— deb so‘radi u.
— Nima?!
— Men qachon o‘laman?
— Sen… o‘lmaysan… Nima bo‘ldi o‘zi senga?
— Mengami? Uning: «Haddan ortiq baland», deganini eshitdim…
— Odamlar qirq daraja isitmaga chidaydi-ku. Ahmoqona xayollarni qo‘y.
— Men bilaman o‘lishimni, Farangistondaligimiz-da maktabdosh bolalar menga qirq to‘rt daraja harorat bilan yasholmaysan, deb aytishgan. Meniki — bir yuzu ikki.
U tun bo‘yi, hatto ertalabki soat to‘qqizgacha o‘zining o‘limini kutib yotgan ekan.
— Ay, toychog‘im-a,— dedim men.— Sen o‘lmaysan. Axir o‘lchagichlar har xil bo‘ladi-ku. Xuddi milya bilan kilometrdek. U o‘lchagichda o‘ttiz yetti daraja binoyi harorat hisoblanadi, bunda esa to‘qson sakkiz daraja.
— Rostdan-a?— dedi u hayratlanib.
— Haqqast rost. O‘ylab ko‘r, mashinada o‘n yetti milya yursak, qancha kilometr bo‘ladi?
— Ha…
U bo‘lak karavot oyog‘iga tikilib xo‘rsinmay qo‘ydi. Yuziga ham rang kirgandek bo‘ldi. Keyingi kuni esa arzimas narsani ko‘ngliga olib, xarxasha qildi…