5 июнь — Федерико Гарсиа Лорка таваллуд топган кун

     Бешоғочдаги боғда бўлган улфати чортангдан чиқиб, ҳеч биримиз уйга кетгимиз келмай, автобус бекати четидаги темир тўсиқларда қушлардек қатор тизилишганча қизғин суҳбатимизни давом эттирдик. Шавкат Лорка таржимасига энди киришган кезлар эди.
– Мен Лоркани сиздан зўр таржима қиламан, – дедим ҳазиллашиб унга.

Хуршид Даврон
УНИНГ ЧОЛҒУСИ – ЮРАГИ ЭДИ…

     Менга ўхшаб рус тилидан бошқа тилни билмаганларни Федерико Лорка шеърияти билан илк бор таништирган таниқли таржимон Анатолий Гелескул шоир ҳаёти ва шеъриятига бағишлаган мақолаларининг бирида шундай ёзади: “Лорканинг хоки туроби қаердалигини ҳеч ким билмайди. Аммо унинг ўқлар тешган жасади шоир севган ватан тупроғида ва мабодо кун келиб ўша жой топилса, мабодо кун келиб қабр устига хотира тоши қўйиладиган бўлса, мен шу тошга бошқа бир улуғ шоир, масофа билан ўлчанганда Испаниядан жуда йироқда бўлган юрт­нинг фарзанди – ўзбек Алишер Навоий­нинг ушбу сатр­ларини ёздирган бўлардим: “…туфроқ ила тенг ўлмишам”.

Афсуски, Гелескулнинг бу сўзлари Лоркани илк маротаба ўзбек тилига таржима қилган Шавкат Раҳмон ўлимидан анча вақт ўтгач ёзилган. Шавкат тирик бўлганда бу сўзлар уни беҳад қувонтирган бўларди, деб ўйлайман.

Федерико Лорка шеърияти ҳақида ёзган одам борки, унинг шеърларини албатта мусиқага ўхшатади. Гарчи шоир мусиқий таҳсил олган бўлса-да, биографлари унинг машшоқлиги хусусида ёзса-да, аслида Лорка мусиқа соҳасида эътиборли бир ютуққа эришмаган. Унинг чолғуси – юраги эди. Унинг шеърлари ана шу юрак тубидан кўринмас булоқ каби, улуғвор дарё каби қоғозга қуйилган; бу сатрлар шоир юрагини бирон сония бўлса-да тарк этмаган ўтли муҳаббатдан яраларди.

Бошланяпти
гитар ноласи.
Синаяпти
тонг пиёласи.
Бошланяпти
гитар ноласи.
О, кутмагин ундан
сукутни!
Сўрамагин ундан
сукутни!
Тиним билмай йиғлар гитара,
йиғлагандай дарёларда сув,
йиғлагандай денгизда шамол,
сукут сўраб ялинма энди!
Шундай йиғлар тонгни қўмсаб шом,
шундай йиғлар нишонсиз ўқлар,
шундай йиғлар ловиллаган қум
тароватли гулларни йўқлаб.
Илон нишин таҳликасида
қушлар шундай ўлар жонсарак.
О гитара, шўрлик гитара,
бешта ханжар санчилган юрак!

Федерико Лорканинг бетакрор овози бежиз Шавкат Раҳмон таржимасида ўзбек тилида жарангламаган. Аввалан, уларнинг шеър ва шоирлик масъулияти бобидаги эътиқодлари ҳамоҳанг эди. “Энг қайғули шодлик” китобига ёзган сўзбошисида Шавкат Лорканинг қуйидаги сўзларини алоҳида қайд этган: “Яхшиямки, санъат – санъат учун деган ғоянинг мағзи пуч, акс ҳолда бундан-да шафқатсиз ғоя бўлмасди. Бу сохта санъатнинг ўзигагина дахлдор соф санъатга бирортаям виждонли одам ишонмайди. Зиддиятли давримизда ижодкор халқ кулса кулиб, йиғласа йиғламоғи, ўз бинафшаларидан воз кечмоғи, белигача ботқоққа ботиб бўлсаям бинафша излаётганларга кўмаклашмоғи шарт”. Бу фақат Лорканинг эмас, Шавкат Раҳмоннинг ҳам ижодий ва ҳаётий матлаби эди.

Асл таржимон ўзи таржима қилишни истаган шоирни кўр-кўрона танламайди. Ўзининг ижодий кечинмалари ва ҳаётий матлабларига кўра танлайди.

Шавкат Лоркадан шеърлари таржимаси билан жуда узоқ вақт шуғулланди. Дастлабки таржималарининг кўпидан воз кечди. Унинг ўзи бу ҳақда шундай ёзган эди: “Ўйлаб қарасам, Лорканимас, Лорканинг таржималарини таржима қилганим аёнлашди. Рус мутаржимлари, шубҳасиз, энг сўнгги имкониятларини ишлатиб меҳнат қилган бўлсалар ҳам, Лорка шеър­ларининг асл қиёфасини кўриш иштиёқида ёнавердим”. Лорка шеърларининг асл қиёфасини фақат шеър ёзилган тилгина бера олишини англагани учун Шавкат испан тилини ўрганишга киришди, Испанияга сафар қилди. Айнан ана шу узоқ йиллик меҳнат ва беқиёс муҳаббат натижаси ўлароқ “Энг қайғули шодлик” китоби майдонга келди. Китобнинг номи ҳам Лорканинг “Энг қайғули шодлик шоир бўлишдир, қолгани ҳисобмас” деган сўзларидан олинган эди.

– Биласизми, Хуршид, мен нима учун Лоркани яхши кўраман? – деган эди Шавкат Раҳмон Сулаймон тоғининг тепасида оқшом чўкаётган Ўшни томоша қилиб, суҳбатлашиб ўтирганимизда, – Унинг шеърияти мени ватан ва миллатни севишга ўргатди.

– Нима, олдинлари ватанни севмаганмисиз? – дедим кулиб мен.

Шавкат ҳам жилмайди.Тугай деб қолган сигарета тутунини ичига чуқур тортди-да, гапида давом этди:
– Лоркага ўхшаб озодлик учун ўлиш қўлимиздан келадими? Унинг илк шеърларидаёқ ватан озодлиги йўлида ўлмоқни тақдир деб билган инсонни кўрасиз. Лорка йигирма ёшида ватанини кезиб улгурган эди. Унинг шу ёшда Кастилия бўйлаб қилган сафаридан олган таассуротлари акс этган биринчи китоби Испанияга бўлган буюк муҳаббатининг тимсоли. Ўша сафар жараёнида у қанақадир умумий бир миллат эмас, ўзи кўрган, суҳбатлашган одамлар ҳақида ёзиш лозимлигини англади, бу одамларнинг ҳар бирини чин юракдан севишини ҳис этди. Шуни ҳис этдию ёзадиган шеъри ўзгарди. Ана шу ўзи яхши билган, таниган оддий одамларга бўлган муҳаббати – ватанга бўлган улкан муҳаббатга айланди…

Шавкатнинг бу сўзларини эшитиб ўтирарканман, бир йилми-икки йил аввал унга қилган ҳазилимдан уялиб кетдим.

Бешоғочдаги боғда бўлган улфати чортангдан чиқиб, ҳеч биримиз уйга кетгимиз келмай, автобус бекати четидаги темир тўсиқларда қушлардек қатор тизилишганча қизғин суҳбатимизни давом эттирдик. Шавкат Лорка таржимасига энди киришган кезлар эди.

– Мен Лоркани сиздан зўр таржима қиламан, – дедим ҳазиллашиб унга.

У қошини чимириб, жиддий тарзда:
– Қўлингиздан келмайди, – деди.

Мен ҳам бўш келмадим:
– Барибир Лоркани сиздан зўр таржима қиламан!

– Қилиб бўпсиз! – деди Шавкат олдингидан баттар жиддийлик билан.

Баҳсимизни тинглаб ўтирган Усмон Азим (Шавкат кўрмайдиган қилиб, менга “Калланг борми?” дегандай бармоғини боши узра айлантираркан) орага кирди:
– Бўпти! Иккалангга икки кун муҳлат, иккаланг ҳам Лорканинг битта шеърини олиб таржима қиласан, эртадан кейин менга кўрсатасизлар. Ким зўр таржима қилганини мана мен айтаман.

– Қайси шеърни таржима қиламиз? – деб сўради Шавкат.
– Испан миршаблари ҳақидагисини, – дедим мен.
– Мен у шеърни таржима қилиб бўлганман,– деди Шавкат.

Усмон Азим хохолаб юборди, кейин “Ҳаҳ, Шавкат-а!” дегандай бошини чайқаганча:

– Хўп деб қўяқолмайсизми, афанди! Нима, бу билиб ўтирибдими таржима қилган-қилмаганингизни, мана, қилдим деб олиб келаверардингиз-да. Энди гап бундай, Хуршид, сиз ўша шеърни барибир таржима қилиб келасиз. Келишдикми? – деди.

Мен рози бўлдим. Шу билан тарқалдик.

Ўша вақтларда жўраларим “Хуршиднинг боғи” деб атаган Чилонзор Оқтепасига яқин, Анҳор ёқасида жойлашган, Рауф Парфи ҳам бир неча марта тунаб қолиб, “Кулбаи шоҳ” деган ном билан шарафлаган ижарахонамга қайтдиму Лорканинг китобини олиб шеърни икки-уч карра ўқиб чиқдим. Сўнг ичимда “буларга бир кўрсатиб қўяй” деган ўй чўғ бўлиб ёнди шекилли, тонггача ухламай шеърни таржима қилдим.

Хуллас, келишилган муддатда Усмон Азим билан Шавкат Раҳмонга таржимани кўрсатдим. Ҳакам ҳеч бўлмаса дуранг қилса керак деб турсам, Усмон Азим гапни чўзмай:
– Шавкатники яхши экан, – деб қолди-ку!

Асти бўш келмай:
– Меникиям зўр, – дедим унга эмас, Шавкатга қараб.

Шавкат, ҳали-ҳануз баъзан кўз ўнгимда лоп этиб пайдо бўладиган табассуми юзига ёйилди-ю, ҳеч нима демади.

Орадан неча кун ўтди, билмайман, бир куни у мийиғида худди ўша табассум билан менга тикилди-да:
– Гап бор, – деди.

Кейин ўта муҳим бир масаладек, мени четга тортди ва яна жилмайганча:

– Хуршид, анов таржимангиздаги битта сўзни менга берсангиз, – деди.
– Қайси сўзни?

– Мен “О, жарангдор лўли шаҳрим!” деб таржима қилган сатрни сиз “О, жарангдор лўли кентим!” деб ўгирибсиз, ана шу “кент”ни…
– Олаверинг! – дедим дилим ёришиб.

Лоркадан таржималар китоби босмадан чиққач, Шавкат ўз сатрини ўзгартирмаганини кўрдим, аммо сабабини сўраб ўтирмадим.

“Ўлсанг ҳамки, яша!” деган экан Ҳёте. Буюклар учун айтилган бу гап. Федерико Лорка ва Шавкат Раҳмон учун ҳам айтилган.

ГАРСИА ЛОРКА  ШЕЪРИНИНГ
ИККИ ТАРЖИМАСИ

Гарсиа Лорка (Garcia Lorca) Федерико (1898.5.6, Фуэнтевакерос — 1936.19.8, Гранада яқинида) — испан шоири ва драматурги. Унинг ижоди испан халқ оғзаки ижоди анъаналарини янгича талқин этиш асосида шаклланди. «Қўшиқлар» (1927), «Лўлилар романсероси» (1928) каби асарларида оғир ва фожиали воқеа-ҳодисаларни бошидан кечирган жабрдийда кишиларга, оддий меҳнаткашларга ҳамдўстлик ва хайрихоҳлик туйғулари кучли ва ёрқин акс этган. «Шоир Нью-Йоркда» шеърлар тўплами (1935, нашри 1940), «Ажойиб кавушдўз аёл» пьесаси (1930), «Қонли тўй».(1933), «Иерма» (1934) трагедиялари ва «Бернард Альба уйи» (1936) қаҳрамонлик драмасида оддий кишиларнинг золимлар зулмига қарши нафрати ифодаланган. Гранада исёнида фашистлар томонидан отиб ўлдирилган. Асарлари ўзбек тилига ҳам таржима қилинган («Испан жандармлари ҳақида романс», «Гитара», «Театр ҳақида сўз», «Чорраҳа», «Чавандоз қўшиғи» ва б.)

ИСПАН МИРШАБЛАРИ ҲАҚИДА ҚЎШИҚ
Шавкат Раҳмон таржимаси

Қора гулдур каби отлар.
Тақалари ҳам қорадир.
Йилтиллайди пўшларида
бўёқлару шам доғлари.
Кўзларида ёш қолмаган,
қўрғошиндан каллалари.
Лок сирилган жонлариям
ўралгандир тасмаларда.

Камоншакл, шабий шарпа,
ёвуз сафлар ўтар хунук —
қолур мумдай сукунат ва
ваҳиманинг чексиз қуми.
Ўтар, тасир-тусир ўтар
тилка-тилка тун қаъридан,
ғира-шира буржлар ёнар
тўппончалар сумбатидан.

О, лўлилар шаҳристони!
Ясангансан байроқлар-ла.
Олча сувли шиша хумлар,
ой нурлари қовоқларда.
О, лўлилар шаҳристони!
Кўриб сени, унутар ким?
Ўктам долчин миноралар,
анбару ғам-ғусса шаҳри.

Нуқра тун, оқойдин тун
тушар чоғи осмонлардан,
лўлилар кун, новак ясар
лангиллаган сандонларда.
Бошин уриб ҳар қопқага
кишнаб турар ярадор от.
Херес де ла Фронтерада
қичқирворар чинни хўроз.

Яланғоч бод гир айланар
бир чеккада шоду мафтун:
нуқра каби оппоқ-ойдин,
чиройли тун, ажойиб тун.
Юсуф билан Биби Марям
излаб қайроқ тошларини,
суриштириб келар ногоҳ
лўлиларнинг ошёнига.
Марям кўркам кўйлагида
ойимқиздай сузар ларзон,
бодоммағиз, зарқоғоздан
бўйнидаги қат-қат маржон.

Бир кифтида заррин пўши,
Юсуф тўхтар тўкиб виқор,
сал наридан Педро Домек,
ҳам уч эрон султони бор.
Чўчиб кетар лайлак каби
томда хаёл сурган қамар.
Босар баланд айвонларни
фонуслар ва байроқчалар.
Кўзгуларнинг қаърларида
додлар пойсиз раққосалар.
Херес де ла Фронтерада
соя ва сув, сув ва соя.

О, лўлилар шаҳристони!
Ясангансан байроқлар-ла.
Сўндир яшил дарчаларни,
келди ёвуз айғоқчилар.
О, лўлилар шаҳристони!
Кўриб сени унутар ким?
Денгизлардан олис ерда
сочинг ёзиб ётасан жим.

Кириб келар гурас-гурас,
шаҳар байрам қилади шод.
Эрмангулнинг қари товши
ўқдонларда қўзғалар бот.
Кириб келар гурас-гурас,
пўшлари-да қора, қўшқат,
улар учун ҳатто буржлар
қаболлардай порлар фақат.

Хавф-хатарга очиқ шаҳар
чийлар экан бетин қопқа,
бирданига қирқта қаттол
кириб келар улкан қопга.
Тўхтаб қолар соатлар-да,
ногаҳ тўнар шиша хумлар,
синчиклаган ёв кўзлардан
сувлар музга дўнар зумда.
Сиртмоғидан парпираклар
ерга қулар чўзиқ доддан.

Қиличлардан қиймаланган
бодни топтаб ўтар отлар.
Изғиб лўли кампирлар-да,
обкетар от, жандаларин,
сочларини шамол титган,
жиринглар мис тангалари.
Ёпинчлар тор кўчаларни
тўсар тиғиз тиқин мисол,
қора бўрон қайчиларин
ортларидан ёпар беҳол.

Байтуллаҳм қопқасини
кўзлаб борар авом лўли,
Юсуф пўшин ўлган қизга
кафан мисол ёпиб қўйди.
Туни билан ўқ товшидан
таранглашиб турди ҳаво.
Марям буржлар сўлаги-ла
гўдакларга берар даво.
Жандармлар изғийди оч
тунга тағин экиб олов,
гулхан ичра ёнар ўсмир
ва яланғоч гўзал хаёл.

Сўйиб Роза Камборонинг
маммаларин жандармлар,
қўйиб кетар дарвозасин
токчасига лаганларда.
Бошқа қизлар эса қочар,
жонҳолатда қочар войлаб —
портлаб қора атиргуллар
яшнаётган мудҳиш жойдан.
Шудгорларнинг қатламидай
чўккан чоғи сопол томлар,
тошдай совуқ чеҳрасини
эгилганча тўсар тонг-да.

О, лўлилар шаҳристони!
Жандармлар кетар санғиб
сукунатнинг шум ғоридан,
қамраб олди сени ёнғин.

О, лўлилар шаҳристони!
Кўриб сени, унутар ким?
Юзларимдан изласинлар
ой ҳам саҳро жилвасини.

ИСПАН МИРШАБЛАРИ ҲАҚИДА ҚЎШИҚ
Хуршид Даврон таржимаси

Тулпорлари  қора-қора,
Қора изли туёқлари.
Бинафшаранг ёпинғичда
Ялтирайди мум доғлари.
Калласи зил — қўрғошиндай,
Йиғламоқни билмас миршаб.
Юрагин  чарм коплагандай,
Ғам-ла дилин тилмас миршаб.

Шарпалардай мудроқ, букри —
Элтар миршаблар тўдаси
Сукунатнинг елим шомин
Ва даҳшатнинг қум подасин.
Улардан ҳеч қочиб бўлмас,
Милтиқларин — арвоҳларин
Хира буржин ёпиб, бесас
Елар, чақнаб нигоҳлари.

О, жарангдор лўли кенти!
Рангин туғлар, қайга боқма.
Сарғаяр ой, қовоқ ранги,
Ўйнаб ётар олуча май.
Ким-ки кўрса васлинг бир бор
Бутун умр бўлар банди.
Ёввойиранг, тарғил минор,
Оловли мушк, қайғу кенти.

Афсунгар тун қучоғида
Чиқар мовий оқшом жони
Ва лўлилар парчинлашар
Заррин қуёш, ўткир ёйни.
Ҳар эшикнинг олдида жим
Ярадор от бўзлар нохос.
Хереса-де-ла-Фронтера
Узра куйлар чинни хўроз.
Қип-яланғоч, қайноқ шамол
Хилватлардан ўрлар бу он
Афсунгар тун бағридаги
Кумуш кўзли оқшом томон.

Йўқотганча сафойилин
Лўли қишлоқ томон бу дам,
Ғамгингина боришмоқда
Юсуф ила Биби Марьям.
Мария-чи — қандаки гул,
Шоҳ қизидай, гул яноқлар,
Либосида ялтирайди
Қаҳварангли тақинчоқлар.
Лўлиларни қутлар Юсуф —
Зардўз ёқали чакмони.
Изидан-чи Педро Домек*
Ва Машриқнинг уч султони.

Мудраётган лайлак каби
Осмонда ой қотиб турар.
Уйқу босган бодпирпирак
Узра учар шуъла-туғлар.
Ва қадимий ойналарда
Рақққос — Арвоҳ  қилар нола.
Хереса-де-ла-Фронтера
Аро ёш тун, шабнам, ялла.

О, жарангдор лўли кенти!
Ёнар байроқ, гул, ҳашамлар…
Дарчаларнинг нурин бекит,
Яқинлашди ғар миршаблар,
Унутсамми, сени шаҳрим!
Ухларсан тинч, ифор исли
Сочларингни тошга ёйиб
Қўмсаб денгиз ҳавосини.

Кириб келар қора тўда,
Шаҳар куйлар, рақсга тушар.
Алафларнинг қотган сасин
Уйғотади патронтошлар.
Кириб келар қора тўда,
Ўлим истар улар қони,
Этикларин маҳмузлари
Эслатади каҳкашонни.

Хавф-хатарни сезмас шаҳар,
Чорбоғларда шод фуқаро.
Қирқ чавандоз баттол миршаб
Санчилар  куй, қўшиқ аро.
Минорада соат шу тоб
Тўхтар миршаб нигоҳидан.
Қайнаб турган асрий шароб
Яхлаб қолар бурғоғида.
Бақириқдан ерга, ногоҳ
Бодпирпирак қулар беҳол.
Қиличларнинг дами кесиб
Йўлакларда титрар шамол.

Соя ва нур ғорларида
Мудрар лўли кампирлари.
Мудроқ сочга осилган мис
Чақаларда ойнинг нури.
Ёпинғичлар қанотлари
Соя каби қилар зўғим
Ва қора ел қайчилари
Ёпилар от ортидан жим.

Бойтуллаҳм  қопқасида
Лўлилар лол, турар тўп-тўп.
Бўғизланган қиз устида
Қўлин чўзиб йиғлар Юсуф.
Милтиқ тўла тун ушбу дам
Бузар ҳаво ҳадигини.
Болаларга Биби Марьям
Суркар юлдуз сўлагини.

Тун бағрига олов сочиб
Елмоқдадир қора тўда.
Гулханларда ўйнар эртак —
Қип-яланғоч ва ошифта.
Гулдек Роса Камборьонинг
Кўкрагини кесди пичоқ  —
Остонада  жуфт мис жомдай
Титраб турар улар бу чоқ.

Раққос  қизлар сочларини
Ўраб тортар қирқта миршаб,
Тун бағрида қора борут
Атргулдай портлар яшнаб.
Шудгорланган дала каби
Тақир бўлиб қолгач шаҳар,
Тошдек қотган совуқ юзин
Буриб қотиб қолар  саҳар.

О, менинг жон лўли кентим!
Тунд миршаблар тонг чоғида
Жўнар сукут лахми аро,
Сен эса ўт қучоғида.
Унутсамми, сени шаҳрим!
Энди менинг кўзларимдан
Қидиришсин олис шуъланг,
Ою саҳро рақсини ҳам.

* Андазулиялик шароб ишлаб чиқарувчи.

Xurshid Davron
UNING CHOLG’USI – YURAGI EDI…

Menga o’xshab rus tilidan boshqa tilni bilmaganlarni Federiko Lorka she’riyati bilan ilk bor tanishtirgan taniqli tarjimon Anatoliy Geleskul shoir hayoti va she’riyatiga bag’ishlagan maqolalarining birida shunday yozadi: “Lorkaning xoki turobi qaerdaligini hech kim bilmaydi. Ammo uning o’qlar teshgan jasadi shoir sevgan vatan tuprog’ida va mabodo kun kelib o’sha joy topilsa, mabodo kun kelib qabr ustiga xotira toshi qo’yiladigan bo’lsa, men shu toshga boshqa bir ulug’ shoir, masofa bilan o’lchanganda Ispaniyadan juda yiroqda bo’lgan yurtning farzandi – o’zbek Alisher Navoiyning ushbu satrlarini yozdirgan bo’lardim:“…tufroq ila teng o’lmisham”.

Afsuski, Geleskulning bu so’zlari Lorkani ilk marotaba o’zbek tiliga tarjima qilgan Shavkat Rahmon o’limidan ancha vaqt o’tgach yozilgan. Shavkat tirik bo’lganda bu so’zlar uni behad quvontirgan bo’lardi, deb o’ylayman.

Federiko Lorka she’riyati haqida yozgan odam borki, uning she’rlarini albatta musiqaga o’xshatadi. Garchi shoir musiqiy tahsil olgan bo’lsa-da, biograflari uning mashshoqligi xususida yozsa-da, aslida Lorka musiqa sohasida e’tiborli bir yutuqqa erishmagan. Uning cholg’usi – yuragi edi. Uning she’rlari ana shu yurak tubidan ko’rinmas buloq kabi, ulug’vor daryo kabi qog’ozga quyilgan; bu satrlar shoir yuragini biron soniya bo’lsa-da tark etmagan o’tli muhabbatdan yaralardi.

Boshlanyapti
gitar nolasi.
Sinayapti
tong piyolasi.
Boshlanyapti
gitar nolasi.
O, kutmagin undan
sukutni!
So’ramagin undan
sukutni!
Tinim bilmay yig’lar gitara,
yig’laganday daryolarda suv,
yig’laganday dengizda shamol,
sukut so’rab yalinma endi!
Shunday yig’lar tongni qo’msab shom,
shunday yig’lar nishonsiz o’qlar,
shunday yig’lar lovillagan qum
tarovatli gullarni yo’qlab.
Ilon nishin tahlikasida
qushlar shunday o’lar jonsarak.
O gitara, sho’rlik gitara,
beshta xanjar sanchilgan yurak!

Federiko Lorkaning betakror ovozi bejiz Shavkat Rahmon tarjimasida o’zbek tilida jaranglamagan. Avvalan, ularning she’r va shoirlik mas’uliyati bobidagi e’tiqodlari hamohang edi. “Eng qayg’uli shodlik” kitobiga yozgan so’zboshisida Shavkat Lorkaning quyidagi so’zlarini alohida qayd etgan: “Yaxshiyamki, san’at – san’at uchun degan g’oyaning mag’zi puch, aks holda bundan-da shafqatsiz g’oya bo’lmasdi. Bu soxta san’atning o’zigagina daxldor sof san’atga birortayam vijdonli odam ishonmaydi. Ziddiyatli davrimizda ijodkor xalq kulsa kulib, yig’lasa yig’lamog’i, o’z binafshalaridan voz kechmog’i, beligacha botqoqqa botib bo’lsayam binafsha izlayotganlarga ko’maklashmog’i shart”. Bu faqat Lorkaning emas, Shavkat Rahmonning ham ijodiy va hayotiy matlabi edi.Asl tarjimon o’zi tarjima qilishni istagan shoirni ko’r-ko’rona tanlamaydi. O’zining ijodiy kechinmalari va hayotiy matlablariga ko’ra tanlaydi.

Shavkat Lorkadan she’rlari tarjimasi bilan juda uzoq vaqt shug’ullandi. Dastlabki tarjimalarining ko’pidan voz kechdi. Uning o’zi bu haqda shunday yozgan edi: “O’ylab qarasam, Lorkanimas, Lorkaning tarjimalarini tarjima qilganim ayonlashdi. Rus mutarjimlari, shubhasiz, eng so’nggi imkoniyatlarini ishlatib mehnat qilgan bo’lsalar ham, Lorka she’rlarining asl qiyofasini ko’rish ishtiyoqida yonaverdim”. Lorka she’rlarining asl qiyofasini faqat she’r yozilgan tilgina bera olishini anglagani uchun Shavkat ispan tilini o’rganishga kirishdi, Ispaniyaga safar qildi. Aynan ana shu uzoq yillik mehnat va beqiyos muhabbat natijasi o’laroq “Eng qayg’uli shodlik” kitobi maydonga keldi. Kitobning nomi ham Lorkaning “Eng qayg’uli shodlik shoir bo’lishdir, qolgani hisobmas” degan so’zlaridan olingan edi.

– Bilasizmi, Xurshid, men nima uchun Lorkani yaxshi ko’raman? – degan edi Shavkat Rahmon

Sulaymon tog’ining tepasida oqshom cho’kayotgan O’shni tomosha qilib, suhbatlashib o’tirganimizda,

– Uning she’riyati meni vatan va millatni sevishga o’rgatdi.
– Nima, oldinlari vatanni sevmaganmisiz? – dedim kulib men.

Shavkat ham jilmaydi.Tugay deb qolgan sigareta tutunini ichiga chuqur tortdi-da, gapida davom etdi:

– Lorkaga o’xshab ozodlik uchun o’lish qo’limizdan keladimi? Uning ilk she’rlaridayoq vatan ozodligi yo’lida o’lmoqni taqdir deb bilgan insonni ko’rasiz. Lorka yigirma yoshida vatanini kezib ulgurgan edi. Uning shu yoshda Kastiliya bo’ylab qilgan safaridan olgan taassurotlari aks etgan birinchi kitobi Ispaniyaga bo’lgan buyuk muhabbatining timsoli. O’sha safar jarayonida u qanaqadir umumiy bir millat emas, o’zi ko’rgan, suhbatlashgan odamlar haqida yozish lozimligini angladi, bu odamlarning har birini chin yurakdan sevishini his etdi. Shuni his etdiyu yozadigan she’ri o’zgardi. Ana shu o’zi yaxshi bilgan, tanigan oddiy odamlarga bo’lgan muhabbati – vatanga bo’lgan ulkan muhabbatga aylandi…

Shavkatning bu so’zlarini eshitib o’tirarkanman, bir yilmi-ikki yil avval unga qilgan hazilimdan uyalib ketdim.Beshog’ochdagi bog’da bo’lgan ulfati chortangdan chiqib, hech birimiz uyga ketgimiz kelmay,
avtobus bekati chetidagi temir to’siqlarda qushlardek qator tizilishgancha qizg’in suhbatimizni davom ettirdik. Shavkat Lorka tarjimasiga endi kirishgan kezlar edi.

– Men Lorkani sizdan zo’r tarjima qilaman, – dedim hazillashib unga.

U qoshini chimirib, jiddiy tarzda:
– Qo’lingizdan kelmaydi, – dedi.

Men ham bo’sh kelmadim:
– Baribir Lorkani sizdan zo’r tarjima qilaman!
– Qilib bo’psiz! – dedi Shavkat oldingidan battar jiddiylik bilan.

Bahsimizni tinglab o’tirgan Usmon Azim (Shavkat ko’rmaydigan qilib, menga “Kallang bormi?”  deganday barmog’ini boshi uzra aylantirarkan) oraga kirdi:
– Bo’pti! Ikkalangga ikki kun muhlat, ikkalang ham Lorkaning bitta she’rini olib tarjima qilasan, ertadan keyin menga ko’rsatasizlar. Kim zo’r tarjima qilganini mana men aytaman.

– Qaysi she’rni tarjima qilamiz? – deb so’radi Shavkat.
– Ispan mirshablari haqidagisini, – dedim men.
– Men u she’rni tarjima qilib bo’lganman,– dedi Shavkat.

Usmon Azim xoxolab yubordi, keyin “Hah, Shavkat-a!” deganday boshini chayqagancha:
– Xo’p deb qo’yaqolmaysizmi, afandi! Nima, bu bilib o’tiribdimi tarjima qilgan-qilmaganingizni, mana, qildim deb olib kelaverardingiz-da. Endi gap bunday, Xurshid, siz o’sha she’rni baribir tarjima qilib kelasiz. Kelishdikmi? – dedi.Men rozi bo’ldim. Shu bilan tarqaldik.

O’sha vaqtlarda jo’ralarim “Xurshidning bog’i” deb atagan Chilonzor Oqtepasiga yaqin, Anhor yoqasida joylashgan, Rauf Parfi ham bir necha marta tunab qolib, “Kulbai shoh” degan nom bilan sharaflagan ijaraxonamga qaytdimu Lorkaning kitobini olib she’rni ikki-uch karra o’qib chiqdim. So’ng ichimda “bularga bir ko’rsatib qo’yay” degan o’y cho’g’ bo’lib yondi shekilli, tonggacha uxlamay she’rni tarjima qildim.

Xullas, kelishilgan muddatda Usmon Azim bilan Shavkat Rahmonga tarjimani ko’rsatdim. Hakam hech bo’lmasa durang qilsa kerak deb tursam, Usmon Azim gapni cho’zmay:
– Shavkatniki yaxshi ekan, – deb qoldi-ku!

Asti bo’sh kelmay:
– Menikiyam zo’r, – dedim unga emas, Shavkatga qarab.

Shavkat, hali-hanuz ba’zan ko’z o’ngimda lop etib paydo bo’ladigan tabassumi yuziga yoyildi-yu, hech nima demadi.Oradan necha kun o’tdi, bilmayman, bir kuni u miyig’ida xuddi o’sha tabassum bilan menga tikildi-da:
– Gap bor, – dedi.

Keyin o’ta muhim bir masaladek, meni chetga tortdi va yana jilmaygancha:
– Xurshid, anov tarjimangizdagi bitta so’zni menga bersangiz, – dedi.

– Qaysi so’zni?
– Men “O, jarangdor lo’li shahrim!” deb tarjima qilgan satrni siz “O, jarangdor lo’li kentim!” deb o’giribsiz, ana shu “kent”ni…
– Olavering! – dedim dilim yorishib.

Lorkadan tarjimalar kitobi bosmadan chiqqach, Shavkat o’z satrini o’zgartirmaganini ko’rdim, ammo sababini so’rab o’tirmadim.

“O’lsang hamki, yasha!” degan ekan Hyote. Buyuklar uchun aytilgan bu gap. Federiko Lorka va Shavkat Rahmon uchun ham aytilgan.

GARSIA LORKA
SHE’RINING IKKI TARJIMASI

Garsia Lorka (Garcia Lorca) Federiko (1898.5.6, Fuentevakeros — 1936.19.8, Granada yaqinida) — ispan shoiri va dramaturgi. Uning ijodi ispan xalq og’zaki ijodi an’analarini yangicha talqin etish asosida shakllandi. «Qo’shiqlar» (1927), «Lo’lilar romanserosi» (1928) kabi asarlarida og’ir va fojiali voqea-hodisalarni boshidan kechirgan jabrdiyda kishilarga, oddiy mehnatkashlarga hamdo’stlik va xayrixohlik tuyg’ulari kuchli va yorqin aks etgan. «Shoir N`yu-Yorkda» she’rlar to’plami (1935, nashri 1940), «Ajoyib kavushdo’z ayol» p`esasi (1930), «Qonli to’y».(1933), «Ierma» (1934) tragediyalari va «Bernard Al`ba uyi» (1936) qahramonlik dramasida oddiy kishilarning zolimlar zulmiga qarshi nafrati ifodalangan. Granada isyonida fashistlar tomonidan otib o’ldirilgan. Asarlari o’zbek tiliga ham tarjima qilingan («Ispan jandarmlari haqida romans», «Gitara», «Teatr haqida so’z», «Chorraha», «Chavandoz qo’shig’i» va b.)

ISPAN MIRSHABLARI HAQIDA QO’SHIQ
Shavkat Rahmon tarjimasi

Qora guldur kabi otlar.
Taqalari ham qoradir.
Yiltillaydi po’shlarida
bo’yoqlaru sham dog’lari.
Ko’zlarida yosh qolmagan,
qo’rg’oshindan kallalari.
Lok sirilgan jonlariyam
o’ralgandir tasmalarda.

Kamonshakl, shabiy sharpa,
yovuz saflar o’tar xunuk —
qolur mumday sukunat va
vahimaning cheksiz qumi.
O’tar, tasir-tusir o’tar
tilka-tilka tun qa’ridan,
g’ira-shira burjlar yonar
to’pponchalar sumbatidan.

O, lo’lilar shahristoni!
Yasangansan bayroqlar-la.
Olcha suvli shisha xumlar,
oy nurlari qovoqlarda.
O, lo’lilar shahristoni!
Ko’rib seni, unutar kim?
O’ktam dolchin minoralar,
anbaru g’am-g’ussa shahri.

Nuqra tun, oqoydin tun
tushar chog’i osmonlardan,
lo’lilar kun, novak yasar
langillagan sandonlarda.
Boshin urib har qopqaga
kishnab turar yarador ot.
Xeres de la Fronterada
qichqirvorar chinni xo’roz.

Yalang’och bod gir aylanar
bir chekkada shodu maftun:
nuqra kabi oppoq-oydin,
chiroyli tun, ajoyib tun.
Yusuf bilan Bibi Maryam
izlab qayroq toshlarini,
surishtirib kelar nogoh
lo’lilarning oshyoniga.
Maryam ko’rkam ko’ylagida
oyimqizday suzar larzon,
bodommag’iz, zarqog’ozdan
bo’ynidagi qat-qat marjon.

Bir kiftida zarrin po’shi,
Yusuf to’xtar to’kib viqor,
sal naridan Pedro Domek,
ham uch eron sultoni bor.
Cho’chib ketar laylak kabi
tomda xayol surgan qamar.
Bosar baland ayvonlarni
fonuslar va bayroqchalar.
Ko’zgularning qa’rlarida
dodlar poysiz raqqosalar.
Xeres de la Fronterada
soya va suv, suv va soya.

O, lo’lilar shahristoni!
Yasangansan bayroqlar-la.
So’ndir yashil darchalarni,
keldi yovuz ayg’oqchilar.
O, lo’lilar shahristoni!
Ko’rib seni unutar kim?
Dengizlardan olis yerda
soching yozib yotasan jim.

Kirib kelar guras-guras,
shahar bayram qiladi shod.
Ermangulning qari tovshi
o’qdonlarda qo’zg’alar bot.
Kirib kelar guras-guras,
po’shlari-da qora, qo’shqat,
ular uchun hatto burjlar
qabollarday porlar faqat.

Xavf-xatarga ochiq shahar
chiylar ekan betin qopqa,
birdaniga qirqta qattol
kirib kelar ulkan qopga.
To’xtab qolar soatlar-da,
nogah to’nar shisha xumlar,
sinchiklagan yov ko’zlardan
suvlar muzga do’nar zumda.
Sirtmog’idan parpiraklar
yerga qular cho’ziq doddan.
Qilichlardan qiymalangan
bodni toptab o’tar otlar.
Izg’ib lo’li kampirlar-da,
obketar ot, jandalarin,
sochlarini shamol titgan,
jiringlar mis tangalari.
Yopinchlar tor ko’chalarni
to’sar tig’iz tiqin misol,
qora bo’ron qaychilarin
ortlaridan yopar behol.

Baytullahm qopqasini
ko’zlab borar avom lo’li,
Yusuf po’shin o’lgan qizga
kafan misol yopib qo’ydi.
Tuni bilan o’q tovshidan
taranglashib turdi havo.
Maryam burjlar so’lagi-la
go’daklarga berar davo.
Jandarmlar izg’iydi och
tunga tag’in ekib olov,
gulxan ichra yonar o’smir
va yalang’och go’zal xayol.

So’yib Roza Kamboroning
mammalarin jandarmlar,
qo’yib ketar darvozasin
tokchasiga laganlarda.
Boshqa qizlar esa qochar,
jonholatda qochar voylab —
portlab qora atirgullar
yashnayotgan mudhish joydan.
Shudgorlarning qatlamiday
cho’kkan chog’i sopol tomlar,
toshday sovuq chehrasini
egilgancha to’sar tong-da.

O, lo’lilar shahristoni!
Jandarmlar ketar sang’ib
sukunatning shum g’oridan,
qamrab oldi seni yong’in.

O, lo’lilar shahristoni!
Ko’rib seni, unutar kim?
Yuzlarimdan izlasinlar
oy ham sahro jilvasini.

ISPAN MIRSHABLARI HAQIDA QO’SHIQ
Xurshid Davron tarjimasi

Tulporlari qora-qora,
Qora izli tuyoqlari.
Binafsharang yoping’ichda
Yaltiraydi mum dog’lari.
Kallasi zil — qo’rg’oshinday,
Yig’lamoqni bilmas mirshab.
Yuragin charm koplaganday,
G’am-la dilin tilmas mirshab.

Sharpalarday mudroq, bukri —
Eltar mirshablar to’dasi
Sukunatning yelim shomin
Va dahshatning qum podasin.
Ulardan hech qochib bo’lmas,
Miltiqlarin — arvohlarin
Xira burjin yopib, besas
Yelar, chaqnab nigohlari.

O, jarangdor lo’li kenti!
Rangin tug’lar, qayga boqma.
Sarg’ayar oy, qovoq rangi,
O’ynab yotar olucha may.
Kim-ki ko’rsa vasling bir bor
Butun umr bo’lar bandi.
Yovvoyirang, targ’il minor,
Olovli mushk, qayg’u kenti.

Afsungar tun quchog’ida
Chiqar moviy oqshom joni
Va lo’lilar parchinlashar
Zarrin quyosh, o’tkir yoyni.
Har eshikning oldida jim
Yarador ot bo’zlar noxos.
Xeresa-de-la-Frontera
Uzra kuylar chinni xo’roz.
Qip-yalang’och, qaynoq shamol
Xilvatlardan o’rlar bu on
Afsungar tun bag’ridagi
Kumush ko’zli oqshom tomon.

Yo’qotgancha safoyilin
Lo’li qishloq tomon bu dam,
G’amgingina borishmoqda
Yusuf ila Bibi Mar`yam.
Mariya-chi — qandaki gul,
Shoh qiziday, gul yanoqlar,
Libosida yaltiraydi
Qahvarangli taqinchoqlar.
Lo’lilarni qutlar Yusuf —
Zardo’z yoqali chakmoni.
Izidan-chi Pedro Domek*
Va Mashriqning uch sultoni.

Mudrayotgan laylak kabi
Osmonda oy qotib turar.
Uyqu bosgan bodpirpirak
Uzra uchar shu’la-tug’lar.
Va qadimiy oynalarda
Raqqqos — Arvoh qilar nola.
Xeresa-de-la-Frontera
Aro yosh tun, shabnam, yalla.

O, jarangdor lo’li kenti!
Yonar bayroq, gul, hashamlar…
Darchalarning nurin bekit,
Yaqinlashdi g’ar mirshablar,
Unutsammi, seni shahrim!
Uxlarsan tinch, ifor isli
Sochlaringni toshga yoyib
Qo’msab dengiz havosini.

Kirib kelar qora to’da,
Shahar kuylar, raqsga tushar.
Alaflarning qotgan sasin
Uyg’otadi patrontoshlar.
Kirib kelar qora to’da,
O’lim istar ular qoni,
Etiklarin mahmuzlari
Eslatadi kahkashonni.

Xavf-xatarni sezmas shahar,
Chorbog’larda shod fuqaro.
Qirq chavandoz battol mirshab
Sanchilar kuy, qo’shiq aro.
Minorada soat shu tob
To’xtar mirshab nigohidan.
Qaynab turgan asriy sharob
Yaxlab qolar burg’og’ida.
Baqiriqdan yerga, nogoh
Bodpirpirak qular behol.
Qilichlarning dami kesib
Yo’laklarda titrar shamol.

Soya va nur g’orlarida
Mudrar lo’li kampirlari.
Mudroq sochga osilgan mis
Chaqalarda oyning nuri.
Yoping’ichlar qanotlari
Soya kabi qilar zo’g’im
Va qora yel qaychilari
Yopilar ot ortidan jim.

Boytullahm qopqasida
Lo’lilar lol, turar to’p-to’p.
Bo’g’izlangan qiz ustida
Qo’lin cho’zib yig’lar Yusuf.
Miltiq to’la tun ushbu dam
Buzar havo hadigini.
Bolalarga Bibi Mar`yam
Surkar yulduz so’lagini.

Tun bag’riga olov sochib
Yelmoqdadir qora to’da.
Gulxanlarda o’ynar ertak —
Qip-yalang’och va oshifta.
Guldek Rosa Kambor`oning
Ko’kragini kesdi pichoq —
Ostonada juft mis jomday
Titrab turar ular bu choq.

Raqqos qizlar sochlarini
O’rab tortar qirqta mirshab,
Tun bag’rida qora borut
Atrgulday portlar yashnab.
Shudgorlangan dala kabi
Taqir bo’lib qolgach shahar,
Toshdek qotgan sovuq yuzin
Burib qotib qolar sahar.

O, mening jon lo’li kentim!
Tund mirshablar tong chog’ida
Jo’nar sukut laxmi aro,
Sen esa o’t quchog’ida.
Unutsammi, seni shahrim!
Endi mening ko’zlarimdan
Qidirishsin olis shu’lang,
Oyu sahro raqsini ham.

* Andazuliyalik sharob ishlab chiqaruvchi.

Federiko Garsia Lorka. Eng qayg’uli shodlik. Shavkat Rahmon tarjimalari by Khurshid Davron on Scribd