Сонет атамаси италянча «Sonetto» ва провансал лаҳжасидаги «Sonet» сўзларидан келиб чиққан бўлиб, қўшиқ, жарангдор қўшиқ маъноларини англатади. У мустақил шеърий жанр сифатида дастлаб Ситсилия мактаби шоирларидан Жакомо да Лентини томонидан XIII асрнинг бошларида қўлланилган. Хўш, нима учун сонет ўрта асрларда, ундан аввал ёки кейин пайдо бўлмаган? Бундай қатъий қонун асосидаги бадиий асарнинг пайдо бўлишига нималар туртки берган? (Абдулла Шернинг сонет ҳақидаги мақоласининг давомини мана бу саҳифада ўқинг)

Ҳайнрих Ҳайне
СОНЕТЛАР
Немис тилидан Абдулла Шер таржималари

А. В. Шлегелга

Эгнида бели тор рапрап оқ кўйлак,
Юзлари бўялган, серқилиқ, там-там,
Этиги қўштумшуқ, ўртиги кўркам,
Арибел, бошида чўққайма турмак.

Шунақа ясаниб келди оқбилак,
Сохта илҳом бир пайт қошингга хуррам.
Аммо сен бормадинг бу йўлдан беғам,
Долғали қисматни ҳис этдинг бешак.

Сўнг қадим саҳрода сен кўрдинг қаср,
Қаср нчра сеҳрли уйқуга асир,
Ётарди юзларн мармардек барно.

У сен деб уйғонди, сочди гул исин, —
Олмоннинг ҳақиқий илҳом париси
Бағрингга ташланди яйраб руҳафзо!

Онам Фон Гелдерн Қизи Б. Ҳайнега

I

Бошимни тутаман доимо мағрур,
Ҳеч қачон енгилмас ўжар идроким;
Қиролнинг қошида туриб ҳаттоким
Кўзимни мен ерга олмайман бир қур.

Мен яна, онажон, таъкидлай масрур:
Бўй эгмам ҳеч кимга тирикман токим!
Ва лекин қошингда, жилмайганча жим,
Бош букиб тураман доимо махмур.

Ул сенинг руҳингми — келади ғолиб?
Ул сенинг руҳингми — ғулғула солиб,
Ёритар қалбимни чақин мисоли?

Бошимни эгаман доим, эҳтимол,
Келтирганим учун сенга кўп малол,
Кечирганинг учун барини дарҳол?

II

Савдойи хаёлда сени тарк этдим,
Айланмоқ истадим бутун дунёни,
Изладим ўйимда кулган барнони,
Муҳаббат лаззатин тотай деб кетдим.

Муҳаббат изладим, кўксимни ситдим,
Қоқдим ҳар эшикни тилаб вафони:
Аммо мен доимо фақат жафони
Ва совуқ нафратни кўриб қон ютдим.

Муҳаббат изладим ҳар кўйда йиғлаб,
Топмадим, афсуски, бағримни тиғлаб
Ва қайтдим мен уйга бемор оқибат.

Ўшанда сен чиқдинг қучоғинг очиб,
Кўзингда чақнарди инжулар сочиб
Мен узоқ излаган буюк муҳаббат.

Ҳ. Ш. га

Ажиб китобчани очганим заҳот
Мени бот қутлайди ул таниш жаҳон,
Бебаҳо суратлар бўлиб намоён,
Болалик кунларга учар хотирот.

Ул юксак жомеъни кўраман мен бот,
Кўкка бош уради олмоний имон,
Арғанун садоси жаранглар комрон,
Мулойим овозлар жўр бўлар кушод.

Кўраман жомеънинг ёвларини ҳам,
Корчалон пасткашлар ҳални ўчирар, —
Нақшинкор гулларни тирнаб, кўчирар.

Майлига, ёпишиб эманга бу дам
Ям-яшил баргларни юлсинлар, бироқ,
Яна баҳор келса кўкаргай япроқ!

Христиан Зёте Учун Нақшин Сонетлар

I

Эгилиб тақмайман тўнкага гултож
Олтинга беланган бўлса ҳам агар:
Қўлимни чўзмайман бойга таъмагар,
Номардга ўзимни қилмайман муҳтож.

Мен бузуқ аёлга очмайман қулоч
Фаҳшини яширса ҳамки безаклар;
Айбдор қилмайман, оломон магар
Такаббур ҳокимга сезса эҳтиёж.

Биламан, чўрт синар мағрур, чўнг эман,
Навда-чи, қутилар эгилиш билан, —
Табиат ҳайқириб, турганда бўрон.

Навданинг қисмати, ва лекин аён:
Бир куни у ҳасса — силлиқ, ялтироқ,
Ё кўйлак чангини қоқувчи таёқ!

II

Бир ниқоб келтиринг, энди мен кияй,
Чапани бир ниқоб, тўпори ниқоб;
Артистча безакдор, қимматли кимхоб
Ниқобни энди мен буткул ирғитай.

Оддий сўз, жўн одат берингки шундай,
Гуноҳкор бандадек қилайин хитоб
Ва гўзал қочирим, киборий одоб,
Сохта қилиқлардан бош олиб кетай.

Ниқоблар базмига кирдим чамаси,
Олмоннинг қироли, роҳиб, жўмарди
Масхарабозлардек хўп айланарди.

Ёғоч тиғ ўқталди менга ҳаммаси.
Ҳазил бу. Чунки мен битта зарб уриб,
Ниқобларни фиртсам қочарлар қўрқиб.

III

Куламан — кўзимга бузоқдек ҳар дам
Бақрайган нодоннииг устидан мен жим;
Куламан — гирдимда менинг мулойим
Айланиб, ҳидлаган қув тулкидан ҳам.

Куламан — ўзимга билимдон ҳакам
Санаган такаббур маймундан доим;
Кулгили — заҳрини яширган хоин
Мардликдан бебаҳра ул овуз одам.

Зеро бахт уйининг бебаҳо, порлоқ
Ғазнасин бешафқат тақдирнинг қўли
Ирғитган пайтида оёқ тагига

Ва кейин покиза мард юрагига
Тиғ уриб тилганда, онг яхши йўли —
Барини устидан қаҳқаҳа урмоқ

IV

Савдойи бошимда айланар эртак,
Эртакки, қўшиқ бор унда бирам чўх.
Бу қўшиқ ичра бор бир қиз мисли чўғ —
Ловуллаб яшайди, сочи жамалак.

Ул гўзал қизчада бор эрур юрак,
Лекин, ул юракда, афсус, севги йўқ,
Ул юрак бир парча муз каби совуқ,
Қаърида кибр бор — на ҳис, на истак!

Боқ, гувлар бошимда эртак сас бориб.
Ундаги қўшиқчи солади қўрқув,
Қиз эса қиқирлар аста, бошафқат.

Тинчирми бу азоб бошимни ёриб, —
Ақлдан озмасам бўлди мен, ёҳу,
Рўй бериб фожиа, ҳақиқий даҳшат!

V

Осуда, ғамнишин оқшом чоғлари
Гоҳ янграр ул олис, ул унут наво,
Юзимда кўз ёшим бир оқар дарё,
Яна қон сочади юрак доғлари.

Суюкли ёримнинг гул ёноқлари
Сеҳрли кўзгуда бўлади пайдо,
Лоларанг нимчада, ловуллаб зебо,
Сукунат қўйнида иш тикар пари.

Ўрнидан шарт туриб мана, ногаҳон
Бир тутам тилларанг кокилин шу вақт
Шарт кесиб узатар менга, — бу не бахт!

Ва лекин чанг солар бахтимга шайтон,
Ўшал зар кокилдин ясаб у чилвир
Мени, неча йилки, судрайди, қилвир!

VI

«Мана, бир йилдирки, тенгсиз гулрухсор,
Сен ўпич бермайсан учраган чоғинг».
Сўзим тугамаёқ ғунча дудоғинг
Лабимга ёпишди чўғдек, интизор.

Сўнг юлиб узатдинг кулиб, бахтиёр,
Дарчанг остидаги мирта бутоғин.
«Солгину бир сиқим баҳор тупроғин,
Ўтқаз гултувакка», — дединг ишвакор.

Йилларни йил қувди. Бир сиқим тупроқ
Ул хазон миртадан ёдгор чиринди;
Лабим ҳам унутди бўсанг тотин, боқ.

Боқ, яна ул уйга келдим боумид,
Тун бўйи тикилиб кўзларим тинди,
Фақат тонг отарди, кетдим ноумид.

VII

Сақлангил, дўстгинам: алвасти афтдан,
Ундан-да хавфлироқ, лекин, малакрўй.
Улардан бирини севдиму беўй,
Кўксимда панжани сездим дафъатан.

Сақлангил, дўстгинам, бир хавфдан:
Қари мушукдан ҳам ёши ёвуз ҳўй.
Ўлардан бирига бўлиб жустижўй,
Юрагим тирпалди жезтирноқ кафтдан.

Оҳ, гўзал, қув чирой, сеҳрли дилдор!
Мен шаҳло кўзларга алдандим наҳот?
Юракни тирнамоқ мумкинми, ҳайҳот?!

Оҳ, мушуккинамнинг майин панжаси!
Сизларни лабимга гар боссам бир зум,
Юрак қон бўлса ҳам бахтлиман ўзим!

VIII

Сен кўрдинг, курашдим нозик дид мушук
Ҳамда кўзойнакли лайчалар билан;
Покиза номимни қоралаб тубан,
Ишимга доимо тиқдилар тумшуқ.

Сен кўрдинг, ташланди майдакаш, шумшук,
Аҳли масахарабоз менга дафъатан;
Сен кўрдинг қон оқди минглаб ярадан —
Қалбимга ёпишди неча юз зулук.

Сен турдинг мустаҳкам минордек ҳар чоқ,
Бошинг — бўрон пайти нурафшон маёқ,
Юрагинг мен учун бўлди бандаргоҳ.

Бандаргоҳ йўлида хатар улкандир
Майли, оз кемалар унга киргандир
Ва лекин кирганлар топгайлар паноҳ.

IX

Кўзимга ёш келса, йиғлардим зеро,
Кўкларга учардим соғ бўлсам албат.
Йўқ, бўлар мумкинмас судралмоқ қисмат,
Яшайман илону чаёнлар аро.

Ҳаётим қилсайдинг агар пурзиё
Учардим гардингда мен, моҳи талъат,
Қайноқ нафасингни симириб фақат, —
Йўқ, булар мумкинмас, юрагим танҳо.

Бу танҳо, бу бемор юракдан, эвоҳ,
Қон оқар, сезаман: кетмоқда мадор,
Кўзларим олдини қора босмоқда.

Олислаб бораман сирли титроқда,
Туманли масканда қўл чўзар бедор
Бағрига босай деб мени бир арвоҳ.

Ҳайнрих Ҳайне (Heinrich Heine) (1797.13.12, Дюссельдорф — 1856.17.2, Париж) — немис шоири, публицист, танқидчи ва мутафаккир. Бонн, Гёттинген, Берлин университетларида ўқиган (1819—25). Биринчи шеърий тўплами «Қўшиқлар китоби» (1827) романтизм руҳида ёзилган бўлиб, унда немислар ҳаётидаги мешчанлик, худбинлик қораланади. Кейинги «Йўл манзаралари» (1826-31) насрий асарида ҳам шу йўналишни давом эттириб, инсон эрки, шахсини хўрловчи тартибларга қарши чиқади, бу тартибларни ҳимоя қилувчи кучларни, давлат идораларини танқид қилади. Шундан сўнг Ҳайне Германиянинг ҳукмрон доиралари билан келиша олмай, 1831 йилда Парижга кетишга мажбур бўлади ва у ерда умрининг охиригача сиёсий маҳбус сифатида яшаб қолади. «Француз ишлари» (1832), «Лютеция» (1854) китоблари француз сиёсий ҳаётининг йилномасидан иборат. 1843— 44 йилларда ёзилган «Замонавий шеърлар», шунингдек «Атта Тролль» (1842), «Германия. Қиш эртаги» (1844) поэмалари ўз даврининг илғор асарларидандир. «Атта Тролль» мажозий достон бўлиб, «ҳайвонлар эпоси» тарзида ёзилган, ўткир ҳажвий йўналишга эга. Бунда Пиренея тоғларида яшовчи халқ сиймосида немис мешчанлари ва сохта инқилобчилар фош қилинган. «Германия» достонида эса оғир меҳнат билан яшаётган немис ишчиларининг образи тасвирланган. Шоирнинг ижодий фаолиятида муҳим аҳамиятга эга бўлган «Романсеро» (1851), «Эътироф» (1854) шеърий китоблари ҳам мавжуд. Ҳайненинг асарлари 20-йилларда Чўлпон, 30-йилларда Миртемир ва кейинги йилларда Хайриддин Салоҳ, Абдулла Шер таржимасида ўзбек тилида нашр этилган.

Haynrix Hayne (Heinrich Heine) (1797.13.12, Dyussel`dorf — 1856.17.2, Parij) — nemis shoiri, publitsist, tanqidchi va mutafakkir. Bonn, Gyottingen, Berlin universitetlarida o’qigan (1819—25). Birinchi she’riy to’plami «Qo’shiqlar kitobi» (1827) romantizm ruhida yozilgan bo’lib, unda nemislar hayotidagi meshchanlik, xudbinlik qoralanadi. Keyingi «Yo’l manzaralari» (1826-31) nasriy asarida ham shu yo’nalishni davom ettirib, inson erki, shaxsini xo’rlovchi tartiblarga qarshi chiqadi, bu tartiblarni himoya qiluvchi kuchlarni, davlat idoralarini tanqid qiladi. Shundan so’ng Hayne Germaniyaning hukmron doiralari bilan kelisha olmay, 1831 yilda Parijga ketishga majbur bo’ladi va u yerda umrining oxirigacha siyosiy mahbus sifatida yashab qoladi. «Frantsuz ishlari» (1832), «Lyutetsiya» (1854) kitoblari frantsuz siyosiy hayotining yilnomasidan iborat. 1843— 44 yillarda yozilgan «Zamonaviy she’rlar», shuningdek «Atta Troll`» (1842), «Germaniya. Qish ertagi» (1844) poemalari o’z davrining ilg’or asarlaridandir. «Atta Troll`» majoziy doston bo’lib, «hayvonlar eposi» tarzida yozilgan, o’tkir hajviy yo’nalishga ega. Bunda Pireneya tog’larida yashovchi xalq siymosida nemis meshchanlari va soxta inqilobchilar fosh qilingan.
«Germaniya» dostonida esa og’ir mehnat bilan yashayotgan nemis ishchilarining obrazi tasvirlangan. Shoirning ijodiy faoliyatida muhim ahamiyatga ega bo’lgan «Romansero» (1851), «E’tirof» (1854) she’riy kitoblari ham mavjud. Haynening asarlari 20-yillarda Cho’lpon, 30-yillarda Mirtemir va keyingi yillarda Xayriddin Saloh, Abdulla Sher tarjimasida o’zbek tilida nashr etilgan.

Haynrix Hayne
SONETLAR
Nemis tilidan Abdulla Sher tarjimalari

A. V. Shlegelga

Egnida beli tor raprap oq ko’ylak,
Yuzlari bo’yalgan, serqiliq, tam-tam,
Etigi qo’shtumshuq, o’rtigi ko’rkam,
Aribel, boshida cho’qqayma turmak.

Shunaqa yasanib keldi oqbilak,
Soxta ilhom bir payt qoshingga xurram.
Ammo sen bormading bu yo’ldan beg’am,
Dolg’ali qismatni his etding beshak.

So’ng qadim sahroda sen ko’rding qasr,
Qasr nchra sehrli uyquga asir,
Yotardi yuzlarn marmardek barno.

U sen deb uyg’ondi, sochdi gul isin, —
Olmonning haqiqiy ilhom parisi
Bag’ringga tashlandi yayrab ruhafzo!

Onam Fon Geldern Qizi B. Haynega

I

Boshimni tutaman doimo mag’rur,
Hech qachon yengilmas o’jar idrokim;
Qirolning qoshida turib hattokim
Ko’zimni men yerga olmayman bir qur.

Men yana, onajon, ta’kidlay masrur:
Bo’y egmam hech kimga tirikman tokim!
Va lekin qoshingda, jilmaygancha jim,
Bosh bukib turaman doimo maxmur.

Ul sening ruhingmi — keladi g’olib?
Ul sening ruhingmi — g’ulg’ula solib,
Yoritar qalbimni chaqin misoli?

Boshimni egaman doim, ehtimol,
Keltirganim uchun senga ko’p malol,
Kechirganing uchun barini darhol?

II

Savdoyi xayolda seni tark etdim,
Aylanmoq istadim butun dunyoni,
Izladim o’yimda kulgan barnoni,
Muhabbat lazzatin totay deb ketdim.

Muhabbat izladim, ko’ksimni sitdim,
Qoqdim har eshikni tilab vafoni:
Ammo men doimo faqat jafoni
Va sovuq nafratni ko’rib qon yutdim.

Muhabbat izladim har ko’yda yig’lab,
Topmadim, afsuski, bag’rimni tig’lab
Va qaytdim men uyga bemor oqibat.

O’shanda sen chiqding quchog’ing ochib,
Ko’zingda chaqnardi injular sochib
Men uzoq izlagan buyuk muhabbat.

H. SH. ga

Ajib kitobchani ochganim zahot
Meni bot qutlaydi ul tanish jahon,
Bebaho suratlar bo’lib namoyon,
Bolalik kunlarga uchar xotirot.

Ul yuksak jome’ni ko’raman men bot,
Ko’kka bosh uradi olmoniy imon,
Arg’anun sadosi jaranglar komron,
Muloyim ovozlar jo’r bo’lar kushod.

Ko’raman jome’ning yovlarini ham,
Korchalon pastkashlar halni o’chirar, —
Naqshinkor gullarni tirnab, ko’chirar.

Mayliga, yopishib emanga bu dam
Yam-yashil barglarni yulsinlar, biroq,
Yana bahor kelsa ko’kargay yaproq!

Xristian Zyote Uchun Naqshin Sonetlar

I

Egilib taqmayman to’nkaga gultoj
Oltinga belangan bo’lsa ham agar:
Qo’limni cho’zmayman boyga ta’magar,
Nomardga o’zimni qilmayman muhtoj.

Men buzuq ayolga ochmayman quloch
Fahshini yashirsa hamki bezaklar;
Aybdor qilmayman, olomon magar
Takabbur hokimga sezsa ehtiyoj.

Bilaman, cho’rt sinar mag’rur, cho’ng eman,
Navda-chi, qutilar egilish bilan, —
Tabiat hayqirib, turganda bo’ron.

Navdaning qismati, va lekin ayon:
Bir kuni u hassa — silliq, yaltiroq,
YO ko’ylak changini qoquvchi tayoq!

II

Bir niqob keltiring, endi men kiyay,
Chapani bir niqob, to’pori niqob;
Artistcha bezakdor, qimmatli kimxob
Niqobni endi men butkul irg’itay.

Oddiy so’z, jo’n odat beringki shunday,
Gunohkor bandadek qilayin xitob
Va go’zal qochirim, kiboriy odob,
Soxta qiliqlardan bosh olib ketay.

Niqoblar bazmiga kirdim chamasi,
Olmonning qiroli, rohib, jo’mardi
Masxarabozlardek xo’p aylanardi.

Yog’och tig’ o’qtaldi menga hammasi.
Hazil bu. Chunki men bitta zarb urib,
Niqoblarni firtsam qocharlar qo’rqib.

III

Kulaman — ko’zimga buzoqdek har dam
Baqraygan nodonniig ustidan men jim;
Kulaman — girdimda mening muloyim
Aylanib, hidlagan quv tulkidan ham.

Kulaman — o’zimga bilimdon hakam
Sanagan takabbur maymundan doim;
Kulgili — zahrini yashirgan xoin
Mardlikdan bebahra ul ovuz odam.

Zero baxt uyining bebaho, porloq
G’aznasin beshafqat taqdirning qo’li
Irg’itgan paytida oyoq tagiga

Va keyin pokiza mard yuragiga
Tig’ urib tilganda, ong yaxshi yo’li —
Barini ustidan qahqaha urmoq

IV

Savdoyi boshimda aylanar ertak,
Ertakki, qo’shiq bor unda biram cho’x.
Bu qo’shiq ichra bor bir qiz misli cho’g’ —
Lovullab yashaydi, sochi jamalak.

Ul go’zal qizchada bor erur yurak,
Lekin, ul yurakda, afsus, sevgi yo’q,
Ul yurak bir parcha muz kabi sovuq,
Qa’rida kibr bor — na his, na istak!

Boq, guvlar boshimda ertak sas borib.
Undagi qo’shiqchi soladi qo’rquv,
Qiz esa qiqirlar asta, boshafqat.

Tinchirmi bu azob boshimni yorib, —
Aqldan ozmasam bo’ldi men, yohu,
Ro’y berib fojia, haqiqiy dahshat!

V

Osuda, g’amnishin oqshom chog’lari
Goh yangrar ul olis, ul unut navo,
Yuzimda ko’z yoshim bir oqar daryo,
Yana qon sochadi yurak dog’lari.

Suyukli yorimning gul yonoqlari
Sehrli ko’zguda bo’ladi paydo,
Lolarang nimchada, lovullab zebo,
Sukunat qo’ynida ish tikar pari.

O’rnidan shart turib mana, nogahon
Bir tutam tillarang kokilin shu vaqt
Shart kesib uzatar menga, — bu ne baxt!

Va lekin chang solar baxtimga shayton,
O’shal zar kokildin yasab u chilvir
Meni, necha yilki, sudraydi, qilvir!

VI

«Mana, bir yildirki, tengsiz gulruxsor,
Sen o’pich bermaysan uchragan chog’ing».
So’zim tugamayoq g’uncha dudog’ing
Labimga yopishdi cho’g’dek, intizor.

So’ng yulib uzatding kulib, baxtiyor,
Darchang ostidagi mirta butog’in.
«Solginu bir siqim bahor tuprog’in,
O’tqaz gultuvakka», — deding ishvakor.

Yillarni yil quvdi. Bir siqim tuproq
Ul xazon mirtadan yodgor chirindi;
Labim ham unutdi bo’sang totin, boq.

Boq, yana ul uyga keldim boumid,
Tun bo’yi tikilib ko’zlarim tindi,
Faqat tong otardi, ketdim noumid.

VII

Saqlangil, do’stginam: alvasti aftdan,
Undan-da xavfliroq, lekin, malakro’y.
Ulardan birini sevdimu beo’y,
Ko’ksimda panjani sezdim daf’atan.

Saqlangil, do’stginam, bir xavfdan:
Qari mushukdan ham yoshi yovuz ho’y.
O’lardan biriga bo’lib justijo’y,
Yuragim tirpaldi jeztirnoq kaftdan.

Oh, go’zal, quv chiroy, sehrli dildor!
Men shahlo ko’zlarga aldandim nahot?
Yurakni tirnamoq mumkinmi, hayhot?!

Oh, mushukkinamning mayin panjasi!
Sizlarni labimga gar bossam bir zum,
Yurak qon bo’lsa ham baxtliman o’zim!

VIII

Sen ko’rding, kurashdim nozik did mushuk
Hamda ko’zoynakli laychalar bilan;
Pokiza nomimni qoralab tuban,
Ishimga doimo tiqdilar tumshuq.

Sen ko’rding, tashlandi maydakash, shumshuk,
Ahli masaxaraboz menga daf’atan;
Sen ko’rding qon oqdi minglab yaradan —
Qalbimga yopishdi necha yuz zuluk.

Sen turding mustahkam minordek har choq,
Boshing — bo’ron payti nurafshon mayoq,
Yuraging men uchun bo’ldi bandargoh.

Bandargoh yo’lida xatar ulkandir
Mayli, oz kemalar unga kirgandir
Va lekin kirganlar topgaylar panoh.

IX

Ko’zimga yosh kelsa, yig’lardim zero,
Ko’klarga uchardim sog’ bo’lsam albat.
Yo’q, bo’lar mumkinmas sudralmoq qismat,
Yashayman ilonu chayonlar aro.

Hayotim qilsayding agar purziyo
Uchardim gardingda men, mohi tal’at,
Qaynoq nafasingni simirib faqat, —
Yo’q, bular mumkinmas, yuragim tanho.

Bu tanho, bu bemor yurakdan, evoh,
Qon oqar, sezaman: ketmoqda mador,
Ko’zlarim oldini qora bosmoqda.

Olislab boraman sirli titroqda,
Tumanli maskanda qo’l cho’zar bedor
Bag’riga bosay deb meni bir arvoh.