Меҳмонхона қоровули лавозимида ишлаб, ижарада одмигина ҳаёт кечираётган Граймснинг кутилмаган “бахтсиз фожиа” сабаб улкан сармояга эга бўлиб қолиши унинг одатий турмуш тарзини бутунлай ўзгартириб юборади. Ўзи билган ва билмаган “америкача ҳаёт”ни бошидан кечиради, оқибатда “ўзлиги”ни йўқотиб қўяди. Унинг ҳаётдан англаганлари, қалбида туғилган хулосалари билан танишган киши беихтиёр бу қаҳрамонга нисбатан қалбида ачиниш ҳиссини туяди. Зеро, ҳаётда пул, бойлик, давлат орттиришдан кўра муҳимроқ ишлар ҳам бор…

Ўзининг илк романи — “Ёш арслонлар” биланоқ адабиёт шинавандаларига танилиб улгурган Ирвин Шоу “Бой, фақир”, “Қашшоқ ўғри”, “Византия оқшоми” асарларини ижтимоий ҳаётнинг долзарб муаммоларига бағишлади. Унинг “Тунги дарбон” асарида ҳам Америка ва умуман бугунги Ғарб ҳаётининг манзаралари, турли тоифага мансуб шахсларнинг маънавий дунёси ўз ифодасини топган. Саҳифа қуйисида  роман билан тўлиқ танишишдан шу асардан сараланган парчаларни мутолаа қилинг. 

ИРВИН ШОУ
ТУНГИ ДАРБОН
Романдан сараланган сатрлар

Ирвин Шоу (ингл. Irwin Shaw; ҳақиқий исми — Ирвин Гилберт Шамфорофф; 27 февраль 1913, Нью-Йорк — 16 май 1984, Давос) — америкалик ёзувчи ва киносценарист. «Ёш шерлар» романи уни машҳур қилган.Шоу Нью-Йоркда Россиядан келган яҳудий эмигрантлар оиласида туғилган. 1934 йили Бруклин коллежини битирган. Шоу 1935 йилдан ёзишни бошлаган. Дастлаб радио ва кино учун сценарийлар ёзган.Унинг биринчи романи «Ёш шерлар» 1949 йили нашр этилган. Роман 1958 йили экранлаштирилган.1951 йили Шоу Европага кетади ва сўнгги 25 йилни Париж ва Швейцарияда ўтказади. Ирвин Шоунинг «Қамал» (пьеса, 1937), «Бременлик денгизчи» (ҳикоялар тўплами, 1939), «Шаҳримизга хуш келибсиз» (ҳикоялар тўплами, 1941), «Қотиллар» (пьеса, 1944), «Ишон, лекин текшир» (ҳикоялар тўплами, 1950), «Люси Краун» (роман, 1956), «Бошқа шаҳарда икки ҳафта» (роман, 1960), «Византия оқшоми» (роман, 1973), «Тунги дарбон» (роман,1975), «Тепалик чўққиси» (роман, 1979) асарлари машҳур.

Ҳамма фанларнинг ичида тарих умрбоқий фан.

* * *

Ҳаёт ва одамлараро муносабат масаласида инглиз адабиётидан шунга ишонч ҳосил қилдимки, сенинг феъл-атворинг — сенинг қисматинг, сенинг ютуқ ва омадсизликларинг эса сенинг фазилатинг ва қусурларинг оқибати.

* * *

Инсон қисматини унинг феъл-атвори белгилармиш. Иккинчи жаҳон урушида ҳалок бўлган ўттиз миллион европаликнинг қисмати ёхуд Калькутта кўчаларида очликдан ўлганларнинг ёки бўлмаса, тириклайин чўғ оқими остида қолган кўҳна Помпей фуқароларининг қисмати ҳам уларнинг феъл-атвори оқибатими?

* * *

Ўзимга ўзим савол берардим: хўш, қандай яшаяпман? Беташвиш. Айни пайтда, нопок. Сийқа сўз, лекин шу топда миямга бошқа сўз келмади. Ўттиз уч ёшни уриб қўйган бўлсангу, қандай одам эканингни билмасанг – бундан ёмони йўқ.

* * *

Ана холос! Швейцарияда пуллар илмий даражаси бор кишилар назоратида сақланаркан. Дарвоқе, нега шундай бўлмаслиги керак? Ахир пул – ҳам дард, ҳам даво.

* * *

Билдимки, кимнинг пули бўлса, ўшанинг ошиғи олчи. Пул кишига эрк беради. Камбағал одам эса ўртага тушган сичқондай бир жойда айланаверади. Чиқиб кетолмайди. Уни очлик ҳаракатга келтириб туради. Тўғри, битта-иккитаси чиқиб кетиши мумкин. Ё тасодифан ёки бизга ўхшаб омади чопиб. Бундан ташқари, шундай одамлар борки, улар нуқул ҳокимиятга интилади, пасткашлик қилади, атрофидагиларни сотади, ўз мақсади йўлида дуч келган одамни босиб-янчиб ўтишдан тоймайди.

* * *

Пул билан камтарлик — ўт билан сув. Пайқаган бўлсангиз керак, пулни яхши кўраман, лекин умримни сарф қилиб, уни йиғиб ётишни ёқтирмайман. Пулни қулай жойдан топиш керак. Белгиланган қонун ва ахлоқий сафсаталар талабидан холи менга ўхшаган бегона кишилар онда-сонда кириб турадиган жойдан топиш керак.

* * *

Ўтган замонларда кишининг шон-шавкати кибр-ҳаво билан эмас, унинг довюраклиги, олижаноблиги, жисмонан бақувватлиги, эътиқоди ва ҳалол-покизалиги билан ўлчанарди. Аммо кўпчилигимиз нимага амал қилишни билмайдиган, юксалаяпмизми ё тубанлашаяпмизми, олға кетаяпмизми ё ортга чекинаяпмизми, севамизми ё нафратланамизми, жирканамизми ё сажда қиламизми – мана шу хил саволларга дадил жавоб бера олмайдиган бизнинг замонамизда, ҳеч бўлмаса, менга ўхшаган одамлар учун кибр-ҳаво яшашнинг муҳим дастагидай туюлади.

* * *

Ахлоқ бир бутун тушунча. Уни қовундай кесиб-кесиб, ликопчаларга тақсимлаб бўлмайди. Ҳақиқатнинг кўзига тик қарашимиз керак.

* * *

Рақобатлашардик, феъл-атворимиздаги тафовут ҳам таъсир этмай қолмасди. Сиздаги қизиққонлик билан мендаги тажриба посангини бараварлаштириб туради.

* * *

Биз ҳаётий аҳамиятга молик нарсалар кун сайин танқислашаётган замонда яшаяпмиз. Дуккакли ўсимликлар, олтин, қанд, ғалла, нефть ва ҳоказо. Дунё иқтисоди аҳолининг кўпайиб кетишидан, урушлар, эртанги кун хавотири ва умидсизликдан, чайқовчилик ва пулнинг қадрсизланишидан азият чекмоқда. Шуларни илғаган ҳар қандай соғлом фикрли киши эртага бундан баттар бўлиши мумкинлигини ҳис этмай иложи йўқ.

Дилфуза ЖУМАЕВА тайёрлади.
“Қашқадарё” газетаси № 025 (15250) 28.02.2017

Mehmonxona qorovuli lavozimida ishlab, ijarada odmigina hayot kechirayotgan Graymsning kutilmagan “baxtsiz fojia” sabab ulkan sarmoyaga ega bo‘lib qolishi uning odatiy turmush tarzini butunlay o‘zgartirib yuboradi.O‘zi bilgan va bilmagan “amerikacha hayot”ni boshidan kechiradi, oqibatda “o‘zligi”ni yo‘qotib qo‘yadi. Uning hayotdan anglaganlari, qalbida tug‘ilgan xulosalari bilan tanishgan kishi beixtiyor bu qahramonga nisbatan qalbida achinish hissini tuyadi. Zero, hayotda pul, boylik, davlat orttirishdan ko‘ra muhimroq ishlar ham bor…

O‘zining ilk romani — “Yosh arslonlar” bilanoq adabiyot shinavandalariga tanilib ulgurgan Irvin Shou “Boy, faqir”, “Qashshoq o‘g‘ri”, “Vizantiya oqshomi” asarlarini ijtimoiy hayotning dolzarb muammolariga bag‘ishladi. Uning “Tungi darbon” asarida ham Amerika va umuman bugungi G‘arb hayotining manzaralari, turli toifaga mansub shaxslarning ma’naviy dunyosi o‘z ifodasini topgan. Sahifa quyisida roman bilan to‘liq tanishishdan shu asardan saralangan parchalarni mutolaa qiling.

IRVIN SHOU
TUNGI DARBON
Romandan saralangan satrlar

Irvin Shou (ingl. Irwin Shaw; haqiqiy ismi — Irvin Gilbert Shamforoff; 27 fevral 1913, Nyu-York — 16 may 1984, Davos) — amerikalik yozuvchi va kinossenarist. «Yosh sherlar» romani uni mashhur qilgan.Shou Nyu-Yorkda Rossiyadan kelgan yahudiy emigrantlar oilasida tug‘ilgan. 1934 yili Bruklin kollejini bitirgan. Shou 1935 yildan yozishni boshlagan. Dastlab radio va kino uchun ssenariylar yozgan.Uning birinchi romani «Yosh sherlar» 1949 yili nashr etilgan. Roman 1958 yili ekranlashtirilgan.1951 yili Shou Yevropaga ketadi va so‘nggi 25 yilni Parij va Shveysariyada o‘tkazadi. Irvin Shouning «Qamal» (pyesa, 1937), «Bremenlik dengizchi» (hikoyalar to‘plami, 1939), «Shahrimizga xush kelibsiz» (hikoyalar to‘plami, 1941), «Qotillar» (pyesa, 1944), «Ishon, lekin tekshir» (hikoyalar to‘plami, 1950), «Lyusi Kraun» (roman, 1956), «Boshqa shaharda ikki hafta» (roman, 1960), «Vizantiya oqshomi» (roman, 1973), «Tungi darbon» (roman,1975), «Tepalik cho‘qqisi» (roman, 1979) asarlari mashhur.

Hamma fanlarning ichida tarix umrboqiy fan.

* * *

Hayot va odamlararo munosabat masalasida ingliz adabiyotidan shunga ishonch hosil qildimki, sening fe’l-atvoring — sening qismating, sening yutuq va omadsizliklaring esa sening fazilating va qusurlaring oqibati.

* * *

Inson qismatini uning fe’l-atvori belgilarmish. Ikkinchi jahon urushida halok bo‘lgan o‘ttiz million yevropalikning qismati yoxud Kalkutta ko‘chalarida ochlikdan o‘lganlarning yoki bo‘lmasa, tiriklayin cho‘g‘ oqimi ostida qolgan ko‘hna Pompey fuqarolarining qismati ham ularning fe’l-atvori oqibatimi?

* * *

O‘zimga o‘zim savol berardim: xo‘sh, qanday yashayapman? Betashvish. Ayni paytda, nopok. Siyqa so‘z, lekin shu topda miyamga boshqa so‘z kelmadi. O‘ttiz uch yoshni urib qo‘ygan bo‘lsangu, qanday odam ekaningni bilmasang – bundan yomoni yo‘q.

* * *

Ana xolos! Shveysariyada pullar ilmiy darajasi bor kishilar nazoratida saqlanarkan. Darvoqe, nega shunday bo‘lmasligi kerak? Axir pul – ham dard, ham davo.

* * *

Bildimki, kimning puli bo‘lsa, o‘shaning oshig‘i olchi. Pul kishiga erk beradi. Kambag‘al odam esa o‘rtaga tushgan sichqonday bir joyda aylanaveradi. Chiqib ketolmaydi. Uni ochlik harakatga keltirib turadi. To‘g‘ri, bitta-ikkitasi chiqib ketishi mumkin. Yo tasodifan yoki bizga o‘xshab omadi chopib. Bundan tashqari, shunday odamlar borki, ular nuqul hokimiyatga intiladi, pastkashlik qiladi, atrofidagilarni sotadi, o‘z maqsadi yo‘lida duch kelgan odamni bosib-yanchib o‘tishdan toymaydi.

* * *

Pul bilan kamtarlik — o‘t bilan suv. Payqagan bo‘lsangiz kerak, pulni yaxshi ko‘raman, lekin umrimni sarf qilib, uni yig‘ib yotishni yoqtirmayman. Pulni qulay joydan topish kerak. Belgilangan qonun va axloqiy safsatalar talabidan xoli menga o‘xshagan begona kishilar onda-sonda kirib turadigan joydan topish kerak.

* * *

O‘tgan zamonlarda kishining shon-shavkati kibr-havo bilan emas, uning dovyurakligi, olijanobligi, jismonan baquvvatligi, e’tiqodi va halol-pokizaligi bilan o‘lchanardi. Ammo ko‘pchiligimiz nimaga amal qilishni bilmaydigan, yuksalayapmizmi yo tubanlashayapmizmi, olg‘a ketayapmizmi yo ortga chekinayapmizmi, sevamizmi yo nafratlanamizmi, jirkanamizmi yo sajda qilamizmi – mana shu xil savollarga dadil javob bera olmaydigan bizning zamonamizda, hech bo‘lmasa, menga o‘xshagan odamlar uchun kibr-havo yashashning muhim dastagiday tuyuladi.

* * *

Axloq bir butun tushuncha. Uni qovunday kesib-kesib, likopchalarga taqsimlab bo‘lmaydi. Haqiqatning ko‘ziga tik qarashimiz kerak.

* * *

Raqobatlashardik, fe’l-atvorimizdagi tafovut ham ta’sir etmay qolmasdi. Sizdagi qiziqqonlik bilan mendagi tajriba posangini baravarlashtirib turadi.

* * *

Biz hayotiy ahamiyatga molik narsalar kun sayin tanqislashayotgan zamonda yashayapmiz. Dukkakli o‘simliklar, oltin, qand, g‘alla, neft va hokazo. Dunyo iqtisodi aholining ko‘payib ketishidan, urushlar, ertangi kun xavotiri va umidsizlikdan, chayqovchilik va pulning qadrsizlanishidan aziyat chekmoqda. Shularni ilg‘agan har qanday sog‘lom fikrli kishi ertaga bundan battar bo‘lishi mumkinligini his etmay iloji yo‘q.

Dilfuza JUMAYEVA tayyorladi.
“Qashqadaryo” gazetasi № 025 (15250) 28.02.2017

Irvin Shou. Tungi darbon. Roman by Khurshid Davron on Scribd