Қувалик тарихчи дўстим Нодирбек МДА фондидан Мўъминжон Ҳакимнинг ўзбек тилида, араб имлосида ёзилган салкам 1000 саҳифалик “Хотира дафтари”ни буюртма бериб олиб, Қироатхонада бошини кўтармасдан мутолаа қилаётганини кўриб, кулгим қистарди: “Оббо, яна ўша муҳаббатномани ўқияпсизми? Туркистон мухторияти тарихини ким ўрганади? Носирхон тўранинг тақдирномаси яна юз йил чанг босиб ётаверадими?” деб қўярдим норози бўлиб. Нодирбек “Хотира дафтари”дан кўчирма кўтаради ва архив Қироатхонасида кўринмай қолади. Уч-тўрт кундан кейин телефон қилсам: “Фарғонадаман, ака, ҳадеб кўзингизга осий кўринавермай, деб уйда дарсхонамга кириб олиб Мўъминжон Ҳакимнинг “Хотира дафтари”ни… йиғлаб-йиғлаб мутолаа қиляпман”, деди. Баттар энсам қотади. Жиддий мавзу билан жиддий шуғулланаётган забардаст олимнинг аҳволи шу бўлса, додингни кимга айтасан! Академик даражасидаги олим йигит дарсхонасида битта табибнинг шахсий хотираларини ўқиб кўзёш тўкиб ўтирса, подани ким боқади?

Набижон БОҚИЙ
РОҲИЛА
Еру осмон орасида юз йил сақланган
бир муҳаббат қиссаси

Хуршидага бағишланади

Ишқ мулкида гадоу шоҳ бир,
Дайр ичида раҳбару гумроҳ бир.

Ишқ аро дарду балодин ўзга йўқ,
Зулму бедоду жафодин ўзга йўқ…

Алишер Навоийнинг «“Лисону-т-тайр” достонидаги Шайх Санъон ҳикоятидан

————

Садриддин Айнийдан иқтибос:

“Бухоро мадрасаларининг бинолари Ўрта Осиёнинг бошқа жойларидаги мадрасаларга ўхшаган асосан пишиқ ғиштдан икки қаватли ёки бир қаватли қилиб қурилган бўлиб, биз уларнинг намуналарини ҳозир ҳам Бухоро, Самарқанд, Тошкент ва бошқа шаҳарларда кўрмоқдамиз.

У мадрасалар ички-ташқи кенг саҳнга, баланд ва мустаҳкам деворга, ҳашаматли тоқ-равоқ ва гулдасталарга эга бўлиб, баъзиларининг пештоқлари, гунбазлари ва деворлари ранг-баранг кошинлар билан безатилган бўлар эди.

Аммо у мадрасаларнинг асосий турар жойлари – ҳужралари ғоят тор, қоронғи бўлиб, кўпчилиги икки кишининг ётиб туришига зўрға кифоя қиларди. Бу ҳужраларнинг кўпчилиги бир эшикли ва олди равоқли бўлиб, одам ҳам, ҳаво ҳам, зиё ҳам ўша бир эшикдан киради. Ош пишириладиган ўчоқ, сув идиш, юз-қўл ювиладиган жой, кўмир, ўтин, кўпинча мой, гуруч, сабзи-пиёз каби озиқ-овқат захиралари ҳам шу тор ҳужрага жойлаштирилар эди.

Эски замонларда баъзи мадрасаларнинг кутубхоналари ҳам бўлган, мадрасани бино қилган кишилар керакли китобларни сотиб олиб, талабаларнинг истифодалари учун у кутубхоналарга қўйиб, мадраса вақфидан кутубхонадор учун ҳам ҳисса тайин қилганлар.

Мадрасаларнинг ва унга тайин қилинган вақфларнинг вақфномаларида арабча сўзлар ва диний иқтибослар билан қуйидаги мазмунда сўзлар ёзилган бўларди: “Сотилиши, сотиб олиниши, бировга бағишланиши, биров фойдаси учун васият қилиниши ва меросга қолдирилиши мумкин эмас. Бу сўзларга амал қилмай вақф қоидасини ўзгартирган киши Худонинг лаънатига, пайғамбарнинг ва бутун малоикаларнинг лаънатига учрагай …”

***

ХХ аср бошларида (аниқроғи, 1908 йилда) марғилонлик бўз бола Мўъминжон бошланғич мактабни тамомлаб Бухородаги Мир Араб мадрасасига ўқишга киради. Мўъминжон юзига устара урган, мўйлови сабза ура бошлаган йигитча эди. Янги илм толиби ниҳоятда навқирон бўлса-да, бу дунё даққи Юнусдан қолган, биров кириб, биров чиқаётган эски карвонсаройга ўхшарди.

Нисбатан тинч-осуда ҳаёт кечирган Мўъминжон бирдан издиҳомга тушиб қолади: Истанбулда султон олис оролга сургун қилинади, ҳукумат генч турклар ихтиёрига ўтади – Анвар пошо миллий қаҳрамонга айланади, Бухорода “ёш бухороликлар – жадидлар” ғимирлаб қолади, Боғчасаройда чоп этиладиган “Таржумон” газетасини пешқадам талабалар қўлма-қўл мутолаа қила бошлайди.

Хулоса. Мўъминжон тарихий воқеалар ичида ҳаёт кечирарди. У бошини қашлашга вақт тополмасди-ю, лекин бошини ишлатишга албатта вақт топар эди. Мўъминжон мадрасада араб тилининг сарфу наҳви, мантиқ, ақоиди исломий (илми калом), ҳикмат (табиий ва илоҳий), фиқҳи исломий (таҳорат, намоз, рўза, жаноза, ҳаж, закот, никоҳ, талоқ, савдо-сотиқ…) каби мажбурий фанларни қунт билан хатм қилади. Бундан ташқари, Марғилонда Охунжон табибга шогирд тушиб ўрганган касби – ҳакимликни ҳам ташлаб қўймайди; сабоқдош талабалар бетоб бўлиб қолса, уларни қўлидан келганча муолажа қиларди, керакли дори-дармонларни тавсия этарди. Бир йилда Мўъминжоннинг ҳакимлик довриғи Бухоро амирининг қулоғига етиб боради ва уни саройга ҳам таклиф этиб, касби коридан мақсадга мувофиқ равишда фойдалана бошлайдилар. Шу баҳонада Мўъминжоннинг топиш-тутиши ҳам бир қадар яхшиланиб қолади.

Орадан етти йил ўтади. Етти рақамида қандайдир ҳикмат бор. Етти рақамидан ҳушёр бўлиш керак. Мадраса таълими етти йилга етиб, саккизинчи йилга ўтилганда ёзги таътил бошланади. Шу жойдан бир муҳаббат қиссаси бошланади.

Энди сўзни Мўъминжоннинг ўзига бериб, биз оддий ўқувчилар сафидан ўрин оламиз (агар бу воқеалар саҳнага қўйилса, биз ўзимизни томошабинлар қаторига олган бўлардик).

***

Бундан бир неча йил илгари Бухородан келиб Самарқандда турганимда Махдум Хоразмий гузарида домла Мир Котибда хат таълимини машқ қилиб, мураккаб ҳуруфларга (ҳарфлар – Н.Б.) етишганимда Бухорога кетиб қолган эдим. Самарқандга келгач, яна шул орзуни юзага чиқариш учун машқни қолган жойидан давом эттирдим.

1915 йилда бир куни машғулотдан чиқиб, Жийдамозор ёнида Ҳидояи Шариф мусаннифининг қабри бўлиб, бу икки мозор зиёратидан сўнг яҳудийлар маҳалласидан ўтиб, Шоҳизинда мозорига борур эдим. Яҳудийлар ибодатхонаси — калисо дарвозаси очиқ экан. Дарвоза билан мактаб (Ҳедер – бошланғич мактаб) ораси бир айвон. Мактаб-Ҳедер эшиги ҳам очиқ. Эшик рўпарасида бир семиз мўйсафид мактаб муаллими (Меламдн) болаларга таълим берар эди.

Қизиқиб қолдим: “Нималарни таълим берур? Уларнинг мактабида тарбия қанақа экан?”

Дарвоза тагида андак турдим. Кирсам уришиб берурми, деб истиҳола қилдим. Ниҳоят, таваккал қилиб ичкарига кириб, ҳедер эшигигача борган эдим, муаллим-меламдн:
– Бийойад, писарам, бийойад! – деди. – Кел, ўғлим, келавер!

Ичкарига кирдим. Ёнидаги кўрпачадан жой берди. Олдидаги китобини очиб, менга ТАВРОТнинг форсий таржимасини ўқиб берди:

“Аллоҳ таоло на хоб мекунад ва на пинаги”.

Қулоқ солсам, бизнинг Қуръондаги “Оятул курсий”нинг худди ўзи.

***

Биз ровий ҳикоясини шу жойда тўхтатиб, унинг сўзлари нақадар ҳақиқатга мос эканини текшириб кўрамиз (изоҳ биздан Н. Б.).

“Бақара” сураси, 255-оят:
Аллоҳ, Ундан ўзга илоҳ йўқ. У тирикдир ва қаййумдир. Уни мудроқ ҳам, уйқу ҳам олмас. Осмонлару ердаги нарсалар Уникидир. Унинг ҳузурида Ўзининг изнисиз ҳеч ким шафоат қила олмас. У уларнинг олдиларидаги нарсани ҳам, ортларидаги нарсани ҳам билур. Унинг илмидан ҳеч нарсани иҳота қила олмаслар, магар Ўзи хоҳлаганини, холос. Унинг курсиси осмонлару ерни қамраган. У уларни муҳофаза қилишдан чарчамас. Ва У Алий ва Азийм Зотдир .

***

Мен айтдим:
– Бизнинг Қуръонда ҳам араб тили билан худди шунинг ўзи бор,– дедим.

Хулоса. Сўрашиб танишдик. У киши яҳудийларнинг энг катта олими экан. Қуддуси шарифда (Ерусалимда) яҳудийларнинг олий мактабини битириб келган экан. Мени уйига таклиф қилди. Бирга калисо-синагог яқинидаги уйига кирдим.

Уйида хотини, ўн саккиз ва ўн олти яшар иккита қизи бор экан. Улар мени яхши кутиб олди. Биргалашиб ўлтурдик. Хотини тезгина дастурхон сола бошлади.

Товуқ гўштини қуруқ қовуриб, ҳар хил нарсалар билан меҳмондорчилик қилди. Диний эътиқодим билан бидъат аралаш-қуралаш бўлиб кетган эди у пайтларда. Кўнглим тортмади.

– Ҳозиргина овқатланиб келган эдим. Товуқ гўштини ҳам унчалик ёқтирмайман, – деб баҳона қилдим.
Уялганимдан бир бурда нонни кавшаб ўтирдим, бир пиёла чой ичдим.

Катта қизларининг лаби гўштли, бепарво тана аъзоси суярлик эмас. Пала-партишроқ қиз эди.

Кичик қизи ниҳоятда келишган: юзлари оқ рангга андак гулнора ранги қўшилган каби. Аъзолари ўзига ярашган. Лаблари гўёки қизил гул ғунчасига ўхшарди.

Хулоса. Ўз вақтининг энг чиройли қизидир. Қачон менинг кўзим унга тушса, ул менга қараб турганини кўрдим.

Менинг табиб эканимни отаси билиб:
– Бавосир касали билан азобланаман. Бу дарди бедавонинг давоси борму? – деб сўради.
– Ўнг тиззам қақшаб оғрийдур,– деди хотун.

Ўз дардларини маҳаллий турк лаҳжасида биноийдек ифода этар эканлар. Қисман ажабландим, қисман хурсанд бўлдим – маҳаллий тубжой халқни ҳурмат қилмоқ вожибдур.

– Мен албатта илож-дору олиб келурман, – деб ваъда бердим. – Энди менга изн берингизлар, – деб ўрнимдан турдим.

Мени кузатиш учун катта қизлари Мариямдан бошқа ҳамма дарвоза тарафга юрди.

Кичик қиз ёнимга яқинлашиб секингина:
– Боз биёед, – деди маъюс оҳангда. – Яна келинг.

– Мебиём, – дедим астагина. – Келаман.
– Қачон келасиз?

– Тез кунда келаман.
– Раҳмат.

Мен ҳайрон бўлдим, ўйланиб қолдим: “Оё, мени яхши кўриб қолдиму? Йўқ, бу мумкин эмас. Чунки мен мусулмон, у эса яҳудий-ку!”

Ўша кундан бошлаб ҳамма вақт хаёлимдан: “Боз биёед”, деган сўзлари такрор-такрор ўтиб турарди.

Икки кун ўтди. Отаси билан онасига дору тайёрладим. Кечки пайт меламдн-муаллимнинг ҳовлисига кириб бордим. Роҳила ҳаммадан илгари чопиб келиб, хурсанд бўлиб мени кутиб олди. Ўлтурдик. Роҳила рўпарамга ўтириб олиб, мендан ҳеч кўзини узмади. Баъзан кўзига андак ёш келмакчи бўлса, ўзини бошқа нарсаларга машғул қилмакчи бўларди. Икки кун ичида кўзимга хийла сўлигандек кўринди. Роҳиланинг ота-онасига доруларни бердим.

Онаси ошхонага кириб кетади. Отаси ҳам бир нарса учун ўрнидан қўзғалади. Ўн беш дақиқа чамаси иккимиз ёлғиз қолдик.

Илгари ота-онасининг унга мурожаатидан исмини эшитган бўлсам ҳам:
– Отингиз нима?– деб сўрадим.

– Отим Роҳила,– деди-ю, бирдан йиғлаб юборди.
– Нега йиғлайсиз?– дедим.

– Худам,– деди.– Ўзим.
Опаси кирди.

Роҳила кўзёшларини опасига билдирмаслик учун уйдан чиқади.
Опаси қандайдир буюмни олиб, яна ташқарига чиқади.

Роҳила ичкари кириб ўтиради, кўзларини артади:
– Боз миёед,– деди.– Яна келингиз.

– Омадам. Аммо ба падару модаратон малол намеояд? – дедим. – Келаман. Аммо ота-онангизга малол келмасмикан?

– Малоли не, – деди. – Малол келмайди.

– Уч кундан кейин доруларнинг таъсирини билиш учун келурман.

Роҳила бир уҳ тортди-да, яна кўзларига ёш олди.

Менга маълум бўлдики, Роҳила мени чиндан яхши кўриб қолган эди.

– Роҳила, ўзимга қолса, ҳар куни келардим. Бироқ ҳар куни ҳузуримга беморлар келиб туради. Иккинчидан, ота-онангдан хижолат бўламан.

– Ота-онам кейин пушаймон бўлади. Аммо фойдаси бўлмайди.
– Роҳила, жинни бўлдингми! Нега унақа дейсан? Унақа дема.
– Шумо ҳам пушаймон мешавед,– деди.– Сиз ҳам пушаймон қиласиз.

Учинчи кун яна келдим. Роҳила касал бўлиб, кўрпа-тўшак этиб ётиб қолган эди. Анча сўлиб қолгандек кўринди.

Отасининг бавосиридан қон оқиши тўхтаган эди, ўзида хийла енгиллик сезадир.

Онасининг тиззалари оғриқдан тўхтаган, аммо қизининг аҳволини кўриб жиддий саросимага тушиб қолган эди.

Ота-она Роҳиланинг нима учун касал бўлиб қолганини аниқ билиб олган эди.

– Ҳар куни ҳеч бўлмаса бир соат ҳам келишингизни ўтиниб сўраймиз,– деб кўзларига ёш олади онаизор мени кузатиб дарвозахонага чиқиб.– Биз кенжа қизимизни бағоят яхши кўрамиз.

– Эвет,– деб ерга қарайди падар.– Шундоқ,– деб маъюс жилмаяди.– Қуддуси шарифда таҳсил кўриб юрган чоғларим Онадўли турклари лаҳжасини ҳам ўргандим,– деб изоҳ беради.– Чўх гўзал инсонлардир Онадўли турклари.

– Мен-да туркча кўнишиюрим,– дедим.– Истанбулга икки дафъа сафар килмишам, кардашлар эвинда мусофир бўлмишам.

– Сағ ўлсунлар.
–Ватан сағ ўлсун!

Навбатда келганимда ота-она бизни кўпроқ ёлғиз қолдирди. Роҳила билан бемалол суҳбатлашадиган бўлдик.
Марғилонда “Нисобу-с-сибён” китобини ўқиб, ёд олган эдим. Араб тилининг қийин сўзларини ҳам яхши билардим. Фақат малака йўқлиги туфайли арабча эмин-эркин гаплаша олмасдим.

Абусами деган пешқадам йигит:
– Мана буни кўргин,– деб менга битта китоб берди.

Қарасам, китобнинг номи “Баҳр ул муҳаббат фий асрорил-л мавадат” экан. Яъни, “Севги денгизи ва дўстлик сирлари”. Китоб муаллифи машҳур олимлардан Имом Муҳаммад Ғаззолий эди. Асар араб тилининг ширин сўзлари билан шу қадар таъсирли ёзилган эдики, гўё “Юсуф ва Зулайҳо” қиссасини мутолаа қилаётган чоғингиз воқеа-ҳодисаларни кўз олдингизда содир бўлаётгандек ҳис этардингиз. Илоҳий сўзларга сеҳрланиб қолардингиз.

Ҳаводан, деворлардан доим:
“Ҳой, Юсуф, бохабар бўл! Мени эсдан чиқарма! Мен ҳаммасини кўриб тураман. Пайғамбарликдан маҳрум бўлишинг мумкин!” деган сўзлар Юсуфнинг қулоғига эшитилиб турарди.

Ўша китобни қайта-қайта мутолаа қиламан. Ҳар гал ўқиётганимда албатта йиғлаб-йиғлаб олардим. Китоб менга жуда чуқур таъсир қилади, хотирамда ўчмас из қолдиради.

Роҳила билан ёлғиз қолиб суҳбат қуриб ўтирганимизда мен эркакман, у аёл-ку деган хаёлга бормасдим. Бундай гап тасаввуримга сиғмасди: “Муҳаббат мутлақо покиза бўлиши керак!” Чин муҳаббат шундай пок-покиза бўлади. Дарҳақиқат, юксак мартабадаги чин муҳаббат лаззатини айтиб ё гапириб тушунтириб бўлмаса керак. Уни фақат ҳис этиш мумкин. Боз устига, уни фақат бошидан кечирганлар ҳис этади, холос.
Роҳилага фақат қўлимни ушлаб ўтиришга изн берардим. Қизнинг ота-онаси ҳам менинг покиза ва соф туйғуларимни ич-ичидан ҳис этиб туришарди. Улар менга узил-кесил ишонишарди.

Кейинчалик маълум бўладики, улар бизни ёлғиз қолдириб ташқарига чиқиб кетишгач, пухта маскировка-иҳота қилинган махсус тирқишлардан бизни кузатиб, назорат этиб ўтиришар экан.

Бир куни яна Роҳилани кўргани келдим.
– Мулло Абдулмўъмин, бугун битта қариндошимиз тўй қиляпти, никоҳ марсими бўлади. Ҳаммамиз тўйга кетамиз. Роҳила эса тўйга боришга ожиздур. Илтимос, уйда ёлғиз қолмасин. Кечқурун келинг, Роҳиланинг ёнида бўп туринг,– дейди меламдн.

– Хўп бўлади, кечқурун албатта келаман,– дейман.

Кечқурун келдим. Уч-тўрт дона катта-катта анор опкелдим. Роҳиланинг ота-онаси, опаси тўйга кетдилар. Иккимиз уйда ёлғиз қолдик. У хурсанд бўлиб бирдан кулиб юборарди.

– Бутун кеча ёлғиз бўламиз,– деб қўярди хўрсиниб.– Тун бўйи ёлғиз бўламиз. Тонглар отмасайди…
Илгари бир-икки соатдан ортиқ ёлғиз қолмасдик.

– Юрагим сиқиляпти,– деб маъюсланади Роҳила.– Илгари ҳеч бунақа бўлмасди, сиз бўлсангиз хурсанд бўлиб ётардим.

Ҳар ким ўз хаёли билан хийла пайт гап-сўзсиз ўтирдик. Ниҳоят, Роҳила тилга киради:
– Анорни эзиб беринг, сувини ичгим келяпти,– деди.

Анорни эзиб-сиқиб битта чинни косага тўлдириб бердим. Роҳила ётган эди, бошини кўтардим. Косани оғзига тутдим. Андак анор шарбатидан ичиб:
– Нафасимни бирпас ростлаб олай, кейин яна ичаман,– деди.

Қирқинчи фонар ёнар эди. Анор суви тўлдирилган коса фонар соясида анор суви рангининг акси Роҳиланинг юзини бир бўлимига тушиб, хом нуқра каби чеҳраси рангини шундай оққа қизил қўшилишидан тенгсиз кўриниш пайдо бўлдики, ниҳоятда чиройли эди.

Косани жилдирсам, бетининг бўлак парчасига тушди. Демак, коса ичидаги анор суви (миқдори) юзининг ҳаммасини қопламайди. Роҳилага буни сездирмайман. Аста туриб токчадан чинни оқ товоқни олиб, анор сувининг ярмини товоққа қуйиб фонарни пастга туширдим. Юзи, бўйни ва кўйлакларининг ҳаммаси шу ранг тусига киради.

Роҳила ҳам гап нимадалигини тушуниб қолди. Чиройли жилмайди. Мен олдида ўтирибман.
– Ҳозир Зулайҳодан неча баробар чиройлисан, Роҳила!– дедим.

Дарҳол ширин табассму қилди:
– Юсуфдан сиз яхшироқсиз. Ҳеч қандай Юсуфга сизни алмашмасман!– деди.

Шу пайт қўлимнинг кафтини нохос кўкрагига босди. Шундай мулойим бир лаззатки, сезги билан баробар бир катта музни бошимга қўйса, жоним оёқ тирноғларимдан чиқиб кетди.

Қулоғимга: “Ҳой Мўъмин, ҳушёр бўл!” деган товуш эшитилгандай бўлди.

Дарҳол қўлимни тортиб олдим. Қўрққанимданми, ҳаяжонланганимданми, билмадим, нафасим бўғзимга тиқилиб қолди, бемалол нафас ололмасдим.

Қўлимни тортиб олишим билан Роҳила менга тескари қараб ётиб олди. У пиқ-пиқ йиғлай бошлади. Мен бўлсам, лол бўлиб қолдим: назаримда, жуда катта гуноҳ қилиб қўйгандек эдим.

– Сен мени қанча яхши кўрсанг, Роҳила, мен ҳам сени ундан кам яхши кўрмайман, балки ортиқчароқ яхши кўрарман. Лекин ҳаммасини Худо кўриб турибди-ку! Биз бағоят катта гуноҳга журъат қилолмаймиз,– дедим.
Роҳила эса ҳамон йиғидан тўхтамасди:

– Сизнинг кўкрагингизда юрак эмас, тош бордир!– деди.– Юзингиз шундай чиройли бўлишига яраша юрагингиз ҳам андак мулойим бўлганда кошкийди! Шунда мени бул даража азобламас эдингиз.

– Мен мусулмонман, сен яҳудий бўлсанг. Қандай қилиб биз қовуша оламиз, ахир!– дедим.
Бу – менинг энг катта хатойим бўлди. Унинг чин муҳаббатини мен қадрлай олмадим, буюк муҳаббатини баҳолай олмадим. Ожизлик қилдим.

– Иккимиз бошқа шаҳарга қочиб кетамиз. Мен мусулмон бўламан,– деди Роҳила.

– Падаринг яҳудийларнинг катта олими, валий бўлса, биз бу хил хиёнатга йўл қўйсак, ундан кейин ота-онанг яҳудийлар қавми орасида қандай бош кўтариб юради, Роҳила?! Бу томонини ҳам ўйлаяпсанми?! – дедим ҳис-туйғуларини ямлаб ютиб юборган эски воиз каби эзмаланиб.

Шу пандона гапни айтиб қўйдим-у, ўзимни бирдан ёмон кўриб кетдим.

– Оҳҳҳҳҳҳҳҳҳ!– деб юборди Роҳила.– Бу ишимиз отамга бир жазо бўлар эди!– деди.
– Нега ундай дейсан, Роҳила, яна жиннилик қиляпсанми?

– Ўзи аввал нима учун сизни уйимизга бошлаб келди? – деб яна оҳ тортиб юборади.– Кошкийди сиз яҳудийдан, мен мусулмондан туғилган бўлсайдик!– деди.– Худойи таоло одам ва ишқни яратганда нима учун яҳудийнинг ишқини яҳудийга, мусулмоннинг ишқини мусулмонга мойил қилиб, йўналтириб яратмаган экан-а!

– Роҳила, ишқ деган нарса ихтиёрий ҳам эмас, кутиладиган бир нарса ҳам эмасдир. Кутилмаган жойдан кутилмаган бир кишининг бошига нохос тушади-қолади,– дедим.

Аҳмоқона гап айтиб қўйганимни дарҳол англадим. Аммо кеч англадим. Айтилган гап – отилган ўқ. Гап оғиздан, ўқ камондан чиқиб кетгач қайтариб бўлмайди.

– Мен ўлсам йиғлайсизми? – деб сўради Роҳила.

– Роҳила, жинни бўлдингми?! Мунча ҳадеб совуқ гап қиляпсан?! Ахир, яхши гапга ҳам, ёмон гапга ҳам фаришталар “омин” дейди-ку!

– Фаришталар яхши ниятга “омин” демади-ку! Энди, майли, ёмон гапга “омин” деяверсин!– деб юборади жаҳл аралаш.

– Астағфируллоҳ! – деб ёқамга туфлаб қўйдим. – Ундай демагин, жоним! Биз бир умр дўст бўлиб қоламиз.

– Йўқ! – деб ётган жойида бош чайқайди Роҳила.
– Сен турмушга чиқасан, тўйингга албатта келаман,– дедим.

– Тўйимга эмас, таъзиямга келасиз!
– Астағфируллоҳ!

– Ўшанда кўкрак қафасингиздаги тош бир оз эриб, мулойимроқ бўлиб қолади.– Роҳила кўзларига яна ёш олади.

Негадир менинг кўзларимга ёш келмай қўяди. Кўзёшларим қуриб қолдимикан, нима бало!

Роҳиланинг кўзлари илинади, бирпас мизғиб қолади. Мен ҳам Роҳиланинг оёқ томонига бошимни қўйиб ухлаб қоламан.

Азон товуши қулоғимга чалиниб уйғонаман. Аста туриб, қия очиб қўйилган дарвозадан кўчага чиқиб кетаман.

Ўша кеча Роҳиланинг ота-онаси, опаси қачон уйга қайтганини пайқамадим.

Яҳудийлар ҳам эрта тонгда уйғониб, дарвозаларини қия очиб қўйишини ўшанда кўрдим: эрталаб Хизр алайҳиссалом ризқ улашиб юради, кимнинг дарвозаси очилмаган бўлса, ўша хонадон ризқдан бенасиб бўлиб қолади.

Бухорога қайтиб кетишимга тўрт кун қолган эди. Бу хабар Роҳилага қаттиқ зарба бўлишига ақлим етиб турарди. Унинг олдига борганимда кеча охиригача сафарим қариганини унга ётиғи билан айтмоқчи бўлдим-у, лекин ҳеч тилим бормади.

“Агар Бухорога кетишимдан бир кун олдин айтсам, унга қаттиқ зарба бўлади. Яхшиси, уч-тўрт кун олдин айтай. Ўзим бор пайтимда хийла кўникиб олади”, деб ўйладим.

– Роҳила, ўзинг ҳам биласан, мен Бухорога қайтмасам бўлмайди. Бошқа иложим йўқ. Яқин кунларда қайтаман. Имконини топсам, бирор баҳона қилиб яна олдингга келиб кетарман. Ёзда кўпроқ муддатга келаман. Бориб сарой табобатига яқин бўлган кунларимдан эсдалик учун бир суратимни албатта юбораман,– дедим.

Дарҳол кўзларидан дув-дув ёшлар тўкила бошлади. Шундай бўлишини кўнглим сезган эди. Роҳила юзларимга тикилиб қолади. Сўнг оҳ тортиб юборади.

– Ўшал куни сизни кўрмасдан ўлиб қолсам, мен учун яхшироқ бўларди,– деди алам билан.

– Роҳила, яна бемаъни гап қиляпсанми! Худо хоҳласа, янаги ёзда Самарқандга келиб, сенинг бирорта сўзингни ерда қолдирмайман, ҳамма истакларингни бажо келтираман. Дурустми? Ваъда бераман. Нима, ишонмаяпсанми? Унгача мен сенга суратимни юбораман. Бу ёғига сабр қилгин, хўпми? Яхшими?

– Сиз келгунча ўлиб қолсам ҳам сабр қилишим керакми? – деди пичинг аралаш.
– Яна-тағин оғзингдан совуқ гап чиқяптими! – дедим хафа бўлиб.

Роҳила кўзёшларини тия олмасди.
– Мен сенга Бухородан нима юборай?– деб сўрадим.
– Ўзингизни,– деди.

Бу гапни кулгига айлантириб, унинг хаёлини чалғитмоқчи бўлдим:
– Жуда катта конверт буюртма берар эканман-да!
Кулишдик.

Кечанинг иккинчи ярмида кўзлари ўз-ўзидан юмилиб қоларди, бирпас пинак этиб оларди. Тўрт-беш дақиқадан сўнг нохос уйғониб менга қарарди, ёнида ўтирганимни кўриб хотиржам тортарди-да, яна уйқуга кетарди. Шу тариқа тонг оттирамиз.

Ота-онаси келади. Мен улардан жавоб олиб, ижара уйимга кетдим.

Август ойи охирлаб қолади. Биринчи сентябрдан ўқиш бошланур (ҳа, 100 йил олдин Туркистон мадрасаларида ўқув йили Русия маориф тизими билан мослаштирилган эди).

Роҳиланинг ота-онаси билан хайрлашиб, қалбимни батамом забт этган бемор қизни оғир аҳволда қолдириб Бухорога кетдим. Бухорога етиб келиб ўша куниёқ почта билан суратимни Роҳилага жўнатдим.

Кеча-кундуз: “Ўлсам, йиғлайсизми?” деган сўзлари хаёлимдан кетмас эди.

Ҳаёт эса ўз измида, ўз йўналишида давом этарди. Яна мадрасада дарслар бошланади, муолажага алоқадор ишлар ҳам давом этаверади. Ҳамон табиий гиёҳлар аралашмасидан ибн Сино бобо йўл-йўриқлари асосида илож-дору тайёрлаб, ярмини Самарқандга юборар эдим.

Куз фасли. Октябр ойи эди. Самарқандлик Эшон Ҳодихоннинг тавсияномасини кўтариб Самарқанднинг Оқтепа станциясидан Мулло Рустам мингбоши Бухорода пайдо бўлади; сўроқлаб мени топади. Салом-аликдан сўнг хатни қўлимга тутқазади. Илтимоснома экан: “Оқтепа станцияси ёнида (ҳозирги Пролетар станцияси) бир катта бойнинг ўғли касалдир. Илтимос қиламиз, бир келиб кўрсангиз”.

Мен Марғилонга буюртма бериб бир кийимлик жуҳуди сариқ хонатлас олдириб қўйган эдим. Уни бирорта танишим орқали Роҳилага бериб юбормоқчи эдим. Самарқандлик инсонлар таклифини дарҳол қабул қилдим. Мулло Рустам билан Самарқандга жўнаб кетдим. Самарқанд станциясида поезддан тушиб қолиб: “Эртага мени Оқтепа станциясида кутинглар”, деб ҳамроҳимга тайинлаб юбордим.

Йўл-йўлакай Сиёб бозорига кириб ҳар хил ширинликлар харид қилдим. Хонатлас билан миёнчани ҳам қўшиб Роҳила ҳузурига кириб бордим. Бир кеча унинг ёнида қолдим.

Роҳила ўзини хийла олдириб қўйган эди. Аксар вақтини тўшакда ётиб ўтказарди.

– Мана кўрдингми, азизам, биринчи имконият пайдо бўлган заҳоти ёнингга етиб келдим. Сабр қилғил. Кўнглингни чўктирма, хафа бўлмагин. Ёзгача иложини топган заҳотим келиб сендан тез-тез хабар олиб тураман,– деб кўнглини кўтармоқчи бўлдим, тасалли бердим.

– Мана, кеча-кундуз менинг рафиқим бор,– деб кўкрагига босиб ётган суратимни кўрсатди.
Бирдан кўзларидан дув-дув ёшлар оқа бошлади.

Уни юпатмоққа уринаман:
– Кўрдингми, Роҳила, мен ваъдага вафо қилиб, Бухорога борган куним сенга суратимни юбордим. Мана, биринчи имкон пайдо бўлган заҳоти яна ҳузурингга етиб келдим. Ваъдага вафо қилишимни ўзинг кўриб турибсан-ку! Ёзда таътил пайти Самарқандга келиб ёнингдан бир қадам ҳам жилмайман, нима истасанг бажо келтираман. Дурустми, жоним?

– Кошкийди,– деб маъюс жилмаяди.

– Роҳила, бу хонатласни сен учун Марғилондан атайлаб олдирдим. Агар уни устингда кўрсам, Мажнун бўлсам керак! Ранги ҳам сенга мос келади,– дедим.

Қўлимдан дарҳол хонатласни олиб кўкрагига босади, шу тариқа мени хурсанд қилмоқчи бўлади. Аслида, шу тобда латта-путтага ҳеч қандай эҳтиёжи йўқ эди.
Хонатласни кўкрагига маҳкам босиб, кўзларини юмиб олади.

Тун бўйи секин-секин гаплашиб ёнма-ён ётдик. Деярли ухламадик. У гоҳ йиғлаб, гоҳ қиқир-қиқир куларди. Одатдагидек, бармоқларимни ўйнар эди. Ора-орада бирпас мизғиб оларди. Бирдан чўчиб уйғониб кетарди. Юзимга термилиб туриб:

– Келганингиз мени қанчалар хурсанд қилса, кетишингизда дилим вайрон бўлади. Кўнглим шунчалар оғрийдики… Йўқ пайтингиз бир кун бир йилдек туюлади. Сиз буларни билмайсиз. Мени яхши кўришингизга ҳам ишонмайман,– деди.

Ичимда бир нарса чирт этиб узилиб кетгандек бўлади.

Тонг отди. Нонушта қилдик. Роҳила йиғлаб қолади.
Оқтепага бориб беморни кўздан кечирдим, лозим бўлган доруларни тавсия этдим.

Кейин Тошкентга жўнадим. Ҳозирги газета-журнал чопхонаси орқасидаги Русия меҳмонхонасига тушдим. Ҳозирги Ленин музейи ўрнида (хотира ёзилаётган ва охирига етказилган пайтларда ҳозирги Ўзбекистон тарихи музейи ўрнида Ленин музейи бор эди: изоҳ биздан– Н. Б.) қатор аптекалар бўлиб, энг замонавий дору-дармонларни шу ердан топиш мумкин эди. Беш яшик ҳар хил дорулар, тиббиёт асбоблари харид қилдим. Уларни Бухорога почта юки (багаж) этиб жўнатиб юбордим.

Эски шаҳарга бориб заргарлик дўконидан 100 сўмга бриллиант кўзли тилло исирға олдим. Яна бирталай майда-чуйдалар харид қилдим. Сўнг поездга Самарқандгача патта олиб вокзалда вагонга ўтирдим.

Самарқандга етиб бордим.

Яҳудийлар маҳалласида Роҳилалар ҳовлисига кирдим. Роҳила ҳамон касал бўлиб ётган эди. Устига хонатласни ташлаб олибди. Хонатлас сап-сариқ эди, Роҳиланинг юзлари оқ-сариқ эди; ранглар бир-бирига уйғун келган эди. Хонатлас ниҳоятда ярашар экан.

Ота-онасининг ҳузурида Роҳиланинг кафтининг орқасини биринчи марта ошкора ўпдим. У ҳам қўлимни лабига босиб, узоқ қўйиб юбормади. Қўлимни гоҳ юзига ҳам босиб турар эди.

Ота-онасига малол келмаса кошкийди деб хавотирланиб аста кўзимнинг қирини ташласам, улар бир нималарни баҳона қилиб бошқа тарафга қараб ўтиришган экан. Бирдан енгил тин олдим. Ўрнимдан қўзғалдим. Майда-чуйдаларни отасининг қўлига бердим.

– Бу Тошкентдан эсдалик,– дедим.
Қайтиб яна Роҳиланинг ёнига ўтирдим.
Ота-онаси хонадан чиқиб кетишди.

Кўкрак чўнтагимдан бриллиант кўзли исирғани чиқардим. Роҳиланинг қулоғидан ёқут кўзли исирғани аста ечиб олдим, ўрнига бриллиант кўзли исирғани қулоғига тақиб қўйдим.

– Нега мунча пул сарфлайсиз? Ўзимнинг ёқут кўзли исирғам бор-ку!– деди.
– Мен пулни яхши кўрмайман,– дедим.– Кошкийди сенинг кўнглингни шод этсам, Роҳила!

– Раҳмат. Майли, сиз учун тақаман. Энди қулоғимдан асло ечиб олмайман.

У чап қўлимни ўпди.
– Мана, жоним, кўрдингми, ёзги таътилгача яна анча бор, лекин имкон топиб сени кўргани иккинчи марта келдим,– дедим.

– Мени сенсирай бошладингиз!– деб кўрсаткич бармоғини ўқталиб ёлғондакам пўписа қилди.
Кулиб юбордим. У ҳам кулди.

– Кечиринг! Ўзим ҳам билмай қолдим. Қачондан бери сизни сенсирай бошладим, Роҳила?
– Билмасам,– деб яна кулди.– Ҳазиллашдим, энди сизламанг мени, доим сенсирайверинг. Сизласангиз хафа бўламан.

– Бўпти,– дедим.– Ёзгача яна бирор баҳона топиб, албатта Самарқандга келаман. Сен энди хафа бўлма. Сабр қилгин. Ёзда барча истакларингни бажо келтираман.

– Ростданми?– деб сўради у ишонқирамай.– Барча-барча истакларимни бажо келтирасизми?

У нимани назарда тутаётганини сезиб турардим. Унинг оҳу кўзларига тикилиб ўйланиб қолдим. Бир-биримиздан кўз узмай ўтиравердик.

– Ҳа, барча истакларингни бажо келтираман,– дедим жиддий оҳангда.– Мен севаман сени, Роҳила.
Нохос йиғлаб юборди. Бу сафар юпатмадим. Майли, кўнглини бўшатиб олсин.

– Мен Бухорога кўп дорулар, табобатга тегишли асбоб-ускуналар жўнатиб қўйганман Тошкентдан. Бориб олмасам бўлмайди,– дедим.

– Кечикмайсизми, ишқилиб?
– Бухорога бориб сенга дору тайёрлаб юбораман.

Бирдан кўзларидан ёш қуйилиб кела бошлади.

– Менинг касалим дору билан тузаладиган касал эмас. Наинки шу кунгача касалимни билмаган бўлсангиз!
– Биламан,– дедим ерга қараб.
– Дорум ўзингиздир.

Энди менинг кўзларимдан ҳам тирқираб ёш чиқиб кетди.
Юзимни юзларига босдим. Кўзёшларимиз қўшилиб кетди.
Ниҳоят, хайрлашиб вокзалга чиқдим.

Бухорога қайтдим. Роҳиланинг ҳолати бу сафар менга қаттиқ таъсир қилади. Ўзи ҳам, сўзлари ҳам шууримга муҳрланиб қолади. Гоҳ қоматини, бутун вужудини, гоҳ сўзларини эслар эдим. Доим уни ўйлардим. Энди қатъий инондимки, мен Роҳилани чинакамига севиб қолган эдим. Унга ваъда бердим, уйланаман деб ваъда бердим: “Барча-барча истакларингни бажо келтираман”, дедим. Ёзда Роҳиланинг истаклари бажо келтирилади. Хўш, энди нима қиламан? У фақат бир нарсани истайди – ўзини менга бағишламоқчи, вассалом. Висол боғининг мевасидан тўйиб-тўйиб тотмоқ истайди.

Эй Худойим, нега уни яҳудий, мени мусулмон этиб яратдинг? Нега пайғамбарлар можаросини осмони фалакда ҳал этиб қўя қолмасдан, ерга тушириб одамзод ихтиёрига ҳавола этиб қўйдинг? Агар Роҳила менга ўзини бағишлаб, муслима бўлса, Мусо алайҳиссалом қиёматда Роҳилани умматим демайдими? Расулуллоҳ қиёматда Роҳилани умматим дейдими? Расулуллоҳ шафоат қилармикан, йўлингдан адашмаган пайғамбарларни қиёмат куни ёнига олармикан? Пайғамбарларинг қиёматда ўз умматларини ҳимоя қиламан деб даргоҳингни остин-устин этиб юбормайдими, Худойим?

Хулоса. Юрсам ҳам, турсам ҳам хаёлим шу каби фикрлар билан банд эди. Ул ой менинг ишқимда касалдир. Ул моҳитобоннинг муҳаббати чин муҳаббатдир. Агар ул бандаи ожиз шу дард туфайли ўлиб қолса, эй Худойим, даргоҳингда мен гуноҳкор бўламанми? Ўзинг уни яҳудий, мени мусулмон этиб яратиб қўйибсан-ку, Парвардигори олам? Нега бани одамни тенг қилиб яратмадинг?

Бошим торс этиб ёрилиб кетаман дерди.

Унга берган ваъдаларим эсимга тушса, ҳадемай ёз ҳам келади, мен нима қиламан, деб уйқуларим қочиб кетарди. Юриб кетаётган бўлсам, тўхтаб қолардим. Тўхтаб турган бўлсам, мадорим қуриб ўтириб қолардим. Ўтирган бўлсам, чалқанча тушиб ётиб олардим.

Роҳила арабий имлони, мен эсам иброний имлони билганимизда борми, хат ёзишиб бир-биримизнинг аҳволимиздан хабардор бўлиб турар эдик. Хат тафсиф мулоқотдир. Яъни, хат ярим кўришмоққа баробардир.
Бир куни Мир Араб мадрасасидаги ҳужрамнинг эшиги оҳиста чертилди.

– Марҳамат,– дедим.
– Мумкинми?– деб эллик ёшлар чамаси бир нотаниш киши ичкари кириб, одоб билан кўришиб бир четга ўтирди.

У гавдали, калласи катта, ўзи қорачадан келган эди. Қўйнидан бир хат чиқариб менга узатди. Очиб қарасам, Самарқанд уламоларидан илтимоснома экан: “Ушбу хатни олиб борувчи Жиззах қозисидир. Унинг ўғли анчадан бери касал. Биздан сизга илтимоснома ёзиб беришимизни ўтиниб сўради. Агар мумкин бўлса, бир-икки кунга Жиззахга келиб, қозининг ҳожатини чиқарсангиз. Ўзи яхши одам. Илоҳо, ноумид қилмагайсиз”.

Вассалом. Фалоний, Фалоний. Гарчи Фалоний билан Фалонийни яхши танимасам ҳам уларнинг таклифини бажонидил қабул қилдим. Чунки Роҳилани охирги марта кўрганимга икки ойдан ошган эди, унинг аҳволи ҳозир қандай эканини билмасдим. Мана, баҳонаи сабаб ўз оёғи билан келиб ўтирибди. Дарҳол хожамиздан икки кунга рухсат сўраб, ўша куниёқ Жиззахга жўнадик. Самарқандга тушиб ўтишни ҳам режалаштириб олдик.

Самарқандга келдим. Тўғри Роҳиланинг уйига бордим. Ота-онаси мени дарвозахонада кўриб эзилиб-эзилиб йиғлади. Сўнгра ўзларини қўлга олиб кўзларини артдилар. Роҳила ётган уйга мени таклиф қилдилар: у оғир касал эди, калта-калта йўталарди. Роҳиланинг олдига тиз чўкиб ўтирдим, бошини икки қўлим билан оҳиста ҳовучлаб кўтариб пешонасидан қайта-қайта ўпдим. У чап қўлини бўйнимга солди, ўнг қўлини кўкрагимга қўйиб мени ўзига аста тортди. Дарҳол чап юзимни лабига яқинлаштирдим. Юзимдан ўпади деб ўйлаган эдим; у эса юзимни бирпас искади, чуқур-чуқур нафас олиб ҳидларимга тўйиб олгандек бўлди. Сўнг бўйнимни қўйиб юборди.

– Қўлларингизга оғирлигим тушиб, чарчатиб қўймадимми?– деб сўради шивирлаб.

Бу гапи мени тўлқинлантириб юборди; ўпкам тўлиб кетди, кўзларимда ёш ғилтиллади. Бошини аста ёстиққа қўйдим. Пастки лабимни қаттиқ тишлаб бир нуқтага тикилиб қолдим: шу ҳолатида ҳам менга меҳрибонлик қиладир.

Ёнида индамай ўтирдим. Кўзларидан ашк оқа бошлади. Боши остидаги бир жуфт пар ёстиқлар қатидан рўмолчасининг учи чиқиб турган экан, уни оламан деб ёстиқни кўтардим. Икки ёстиқ орасида менинг суратим бор экан. Рўмолча билан кўзёшларини артмоқчи бўлдим.

– Худам,– деб рўмолчани қўлимдан олди. Кўзёшларини нафис ҳаракатлари билан артиб қўйди. Юзларимга маъноли тикилиб қолди.
Ўзимни ноқулай ҳис эта бошладим.

Унинг хаёлини чалғитмоқчи бўлдим:
– Роҳила хонум, мен Жиззахга бориб келдим. Фориш депарасида серсув тоғлар ҳам бор экан. Боғбон Ота ажиб боғ яратибди. Унга ҳавас қилдим. Худо хоҳласа, ёзда сени албатта Боғбон Ота боғига олиб бораман; боққа етмасдан ўнг тарафда тоғдан оқиб тушаётган шифобахш жилға бор экан. Жилға тутзорда ҳовузга тўпланади, одамлар ҳовуз пайновидан оқиб тушаётган сувдан тўйиб-тўйиб ичадилар, чодра тутиб қўйилган пана чертакка пақирлаб сув опкириб кетиб ғусл қиладилар. Афсус, ўша сувдан олиб келолмадим. Мана, фақат ўзимни олиб келдим, холос. Конвертсиз ҳам почта ташийдиган поездда келса бўлар экан. Жиззахда конверт йўқ экан,– деб кулдим.

Роҳила ҳам кулди. Ётган жойида юзлари ойдек сутранг нур таратарди.

– Одамлар чодрада ғусл қиладиларми?– деб сўраб қолди нохос.– Фарзанд истаб борган эр-хотин ўша жойда қўшиладими?

– Э-э йўғ-э! Нега бунақа деяпсан?
– Ўзингиз боя чертакка сув опкириб кетиб ғусл қиладилар демадингизми?

– Дедим…– Бирдан бу сўзнинг бошқа маъноси ҳам борлиги эсимга тушиб кулиб юбордим.– Оббо, сен билан ўйлаброқ гаплашиш керак экан-ку! Сендек оқила қиз бу томондан хавфли бўлар экан. Яъни, сўзингдан тутиб олиб, ҳеч кутилмаган томондан ҳужум қилиб қолиши мумкин. Ҳа!

– Чуқурлашманг,– деб киприк қоқди.– Мен бир оғиз изоҳ сўрадим, холос.

Чаккамни қашладим. Мавзуни бошқа томонга буриш лозим, шекилли.
– Бухородан нима юборай?– дедим.
– Ҳеч нарса даркор эмас,– деб бирпас тин олгач, қўшиб қўйди:– Майли, сазангиз ўлмасин, ўзингизни жўнатиб юбора қолинг.

– Бўпти, каттакон конверт ясатаман буюртма бериб, ўшанга ўзимни солиб юбораман,– дедим.
Одам ҳам сиғадиган конверт ҳақида биз олдин ҳам гаплашган эдик. Роҳила жилмайиб қўйди.
– Яна касал кўргани бордингизми?– деб сўради.– Қаерга бордингиз?

Сафар таассуротларини сўйлаб бердим. Бирдан Жиззах қозиси менга Нарвон Ота қишлоғидан беш таноб ер совға қилганини эслаб қолдим. Чопонимнинг чўнтагидан қози муҳр босиб берган васиқани чиқариб кўрсатдим.

– Сен билан эрта баҳорда Нарвон Ота қишлоғига бориб, еримизни қўш билан ҳайдатиб, ҳар хил кўчатлар экиб қайтамиз. Бодом, ўрик, зардолу, ангур, узум кўчатлари экамиз,– дедим.

Роҳила васиқани томоша қилиб қайтариб берди. Кулимсиради.

– Ўрик билан зардолуни, узум билан ангурни битта пайкалга экиб бўлмайди,– деб менга зимдан қараб қўйди.

– Нима учун?
– Ангур гуллаганда остидан илон ҳам ўтмаслиги керак. Акс ҳолда гулини ташлаб юборади.

– Узум гуллаганда-чи?
– Узум гуллаган пайтда илон инидан олисга кетмасдан болаларини боқаётган бўлади,– деди пинак бузмасдан.

– Зардолу билан ўрикни нега ёнма-ён экиб бўлмайди?
– Сабабини билмайман-у, лекин қандайдир ирими бор,– деди.
Кулиб-кулиб Роҳиланинг бурнини чимчилаб қўйдим.

– Роса улоқтирдинг-а!– дедим.– Ангур билан узум, ўрик билан зардолу битта нарса эканини билмасанг керак деб ўйловдим-да!

– Васиқани нотариусга олиб бориб тасдиқлатиб олинг,– деди Роҳила.– Жиззах қозисининг муҳри босилган васиқа фақат Жиззах депарасида қонуний кучга эга бўлади, Русия ҳукумати идораси бўлмиш нотариус контораси муҳр билан тасдиқлаган ҳужжат эса бутун дунёда қонуний кучга эга бўлади. Ё нотўғрими?

– Тўғри,– дедим.– Мунча ақллисан-а!– деб яна бурнини чимчилаб қўйдим.

Роҳила суратимни ёстиқ устига олиб қўйди. Чеҳраси ёришиб кетди.

– Ҳа, энди суратимдан зерикдингми? Кўкрагингга босиб ётардинг, энди ёстиқ остига тиқиб қўядиган бўпсан? Тинчликми?

– Худо сақласин! Бу сурат менинг умрлик йўлдошим, дилимнинг роҳатидир!– Ёстиқ остидан суратимни олди, кўкрагига босди, устидан силаб-сийпалади.

Сўнг қўлларимни қўлларига олиб сийналарига қаттиқ босди.
– Энди тортиб олмайсизми?

– Тортиб олмайман,– дедим кўзларимни юмиб.– Ёзда келганимда инон-ихтиёримни батамом сенга бераман. Хоҳласанг, пишириб ейсан! Хоҳласанг, хомлигимча еяверасан!

– Қандай ейишни ўзим биламан,– деди.
Кулишдик. Чеҳраси очилиб кетди.

Аҳволи яхши эмас эди. Ўпка сили мадорини олиб қўйган эди. Энди уни баҳоргача тирик кўраманми-йўқми?

Оғир ўй-хаёлларимни унга сездирмасликка ҳаракат қилардим.

Хонага отаси кириб келди.
– Абдулмўъмин, ошхонага чиқсангиз, чой тайёрлаб қўйдим,– деб лутф қилди.

– Буюринг,– деди онаси ҳам тавозе билан энгашиб.
– Нимани буюрай?– дедим. Роҳилага қараб:– Катта конверт буюрайми?– дедим.
Енгил кулги кўтарилди.

– Хоним афандимиз, марҳамат қилсинлар, деяптилар,– деб изоҳ берди меламдн-муаллим.
– Эвет,– деб хижолатомуз жилмайди онаси.

– Хоним Қуддуси шарифда салжуқий турклар билан мулоқотда бўлавериб, аларнинг гўзал лаҳжасини ўзлаштирмиш. Айбга буюрмагайсиз.

– Онажон, дастурхонни шу ерга олиб келинг, менинг олдимда чой ичингизлар,– деб қолди Роҳила.

У мен билан кўпроқ бирга бўлишни истарди. Буни ота-онаси ҳам дарров пайқади, албатта.
Ичкарига бежирим хонтахта олиб кирилди. Онаси бирпасда дастурхон тузади. Бақамти ўтириб чой ичдик, енгилгина тамадди қилдик.

Жиззах сафарим таассуротларини ҳикоя қилиб бердим. Васиқани чўнтагимдан чиқариб кўрсатдим. Роҳила яна нотариус масаласини қўзғади.

– Васиқани қолдиринг, ўзим нотариусга тасдиқлатиб, муҳр бостириб қўяман,– деди отаси.
– Сизга заҳмат бўлмайдими?– деб васиқани узатдим.– Чўх ташаккур эдарам!

– Дорулар учун ҳақ олмаяпсиз…– деб хижолат чекиб қизига қараб қўйди бечора ота.– Бизни бир умрлик қарздор этиб қўйдингиз.

– Яхшиликларингиз биздан қайтмаса, Худойимдан қайтсин,– деди кўзларига ёш олиб онаизор.
– Модари мо…– деб Роҳила гапининг давомини айтмади, фақат бош чайқаб қўйди, холос.

– Ташаккурлар,– дедим таъзим қилиб.– Мен бугун Бухорога етиб бормасам бўлмайди. Икки кунга ижозат сўраб келган эдим. Тоғ йўлини қор босган экан, Жиззахга бориб келишим кўпроқ чўзилиб кетди.

– Йўқ, бугун ҳеч қаёққа кетмайсиз,– деди Роҳила.
– Менга фақат икки кунга рухсат беришган, холос.
– Йўқ, йўқ, бугун ҳам қоласиз!– деди такрор Роҳила.

Ота-онаси кўзларини жавдиратиб менга қараб туришарди; шу тобда улар оёғимга йиқилишга тайёр турарди. Ҳолатимдан ўзим уялиб кетдим.

– Келинг, яна бирор нарсани баҳона қиларсиз,– деди отаси ялингандек бўлиб.– Мен сиз билан нотариусга учрашиб келаман. Шу баҳонада ишингизни ҳам битириб оласиз. Йўқ деманг энди.
Ота-она қизларининг кўнгли учун ҳар нарсага тайёр эди.

Яна бир кун Роҳиланинг олдида қолдим. Муаллим билан нотариус конторасига бориб васиқани ўз номимга қайта расмийлаштириб, махсус дафтарга қайд қилдириб олдим. Нотариус конторасинининг иш битирадиган ходими муаллимнинг ўқувчиси бўлган экан, устозининг иззат-ҳурматини ўрнига қўйди.

Ишимиз битгач, муаллим Ҳедер-бошланғич мактабга йўл олди. Мен уйга ёлғиз қайтдим.
Онаси ҳам Роҳила иккимизни ҳоли қолдириб хонадан чиқиб кетади.

– Битдими ишингиз?– деб сўради Роҳила.
– Отангни шогирди ишлар экан-ку нотариус конторасида! Бирпасда васиқани рус тилига таржима қилиб, машинкада чиқ-чиқ қилиб русча матнни бехато ёзиб, муҳрлатиб берди,– дедим.

– Ишни доим пухта қилиш керак,– деди Роҳила кулимсираб.– Ана энди баҳорда Нарвон Ота қишоғига бориб, ўз еримизда бемалол боғ яратишимиз мумкин.

– Раҳмат, нотариус борлигини менга айтмаганингда ҳолим нима кечарди, билмадим.

Тушдан кейин опаси келиб Роҳила билан анча гаплашиб ўтирди. У битта чеварга шогирд тушибди; устоз уйида ётиб, хизматини қилиб юриб, ҳунар ўрганаётган экан.

Опаси кетгач, Роҳила:
– Биласизми, суратингизни нима учун ёстиқ остига яшириб қўйган эдим?– деб савол берди.
– Наҳотки опанг сени суратимдан ҳам рашк қилса!

– Йў-ўқ, опам рашк қилмайди,– деб бош чайқаб кулади.– Баъзан мени кўргани қўни-қўшни кампирлар кириб туришади. Яҳудий кампирлар ҳам гап тарқатишда сартлардан қолишмайди. Уларнинг тиллари бир қарич бўлади, ў-ў-ў! Кўкрагимга мусулмон йигитнинг суратини босиб ётганимни кўриб қолишса борми, урди Худо!
– Тушунарли,– дедим.– Кампирлар ҳамма жойда ўзига яраша эрмак топиб олишади-да!

Билдимки, суратимни ёстиқ қатида кўриб ҳазиллашган бўлсам-да, у ростдан мени хафа бўлди деб ўйлаган кўринади. Ваҳоланки, мен фақат уни кулдирмоқчи бўлганман, холос. Шу арзимас воқеа ҳам Роҳиланинг менга муносабати нақадар жиддий ва чинакам инсоний туйғулар эканини кўрсатиб турарди.

Кечқурун Роҳиланинг ёнига ўрин тўшаб бердилар. Ўнг тарафига янги кўрпачаларни икки қават этиб ташлаб қўйишди. Мен ўринга кириб ётмадим, Роҳиланинг ўнг томонига ўтиб ўтирдим. Тун бўйи мижжа қоқмадим. У қўлларимни ушлаб, сийналари устига маҳкам босиб оларди. Шу ҳолатда уйқуга кетарди. Қўлларим толиб, секин тортиб олмоқчи бўлардим.

– Мендан ўзингизни олиб қочяпсизми?– деб пичирларди.
– Йўқ, жоним, ташқарига чиқиб нос чекиб келмоқчи эдим,– дейман ҳазиллашиб.

– Алдоқчи,– деб кулимсирайди.– Нос чекишни ҳам Жиззах қозиси ўргатдими?
– Ўзим билардим. Фақат сендан яшириб чекардим.

– Алдоқчи,– деди яна.
– Рост айтяпман. Бизда кампирлар ҳам нос чекадилар. Энам кўпинча мени қўшни маҳаллага югуртириб, носфурушдан нос олдирарди. Бир чимдим-ярим чимдим ўғринча чекиб юриб охир-оқибат қип-қизил кашанда бўлдим-қолдим.

Роҳила гапларимни жимгина эшитиб ётади. Албатта, заррача ҳам ишонмайди. Нафас олишида ўзгариш сезмайман. Агар нафас олиши ўзгарса эди, гапларимга ишониб ҳаяжонланганини ошкор этиб қўярди.

Дераза юқорисидан тўлин ой мўралаб турарди.

Роҳила юзларимга қаттиқ тикилиб қолади. Сўнг дона-дона қилиб:
– Сиз бераҳм ва золимсиз,– деди.

Индамадим. Бошимдан муздек сув қуйиб юборилгандек бўлдим. Аъзои баданим музлаб кетди. Бирпасдан сўнг эса баданим ловуллаб ёниб кетди гўё.

– Хафа бўлдингизми?– деб сўради майин товушда.– Мен шунчаки ҳазиллашдим, холос.
– Биламан,– дедим аста.– Биламан.

– Ҳазилим кўнглингизга оғир ботмадими?
– Бераҳм ва золим одамда кўнгил нима қилсин!

– Оғир ботибди-а… Водий халқи ҳазилкаш бўларди-ку!

– Ўн тўрт яшар пайтимда энди чойхонама-чойхона дайдиб юриб аския эшитадиган, аския айтадиган чоғим водийдан чиқиб кетган бўлсам, бу ёғига ўзинг муаллимлик қилаверасан-да!
– Битта ҳазилга шунча қовоқ-тумшуқми, мунча!
Қарасам, Роҳила ростакамига тараддудланиб қолди.

– Сен ҳозир касалсан. Оғзингга келган гапни айтишинг мумкин, хафа эмасман. Худо хоҳласа, баҳорда тузалиб кетасан. Ундан кейин беҳижоб гап айтиб юборсанг, жоним, албатта хафа бўламан. Ўшанда, эҳтимол, уйга қамаб олиб дўппослашим ҳам мумкин.

У қўлларимни олиб яна сийнасига маҳкам босади.
– Майли, розиман,– деб шивирлади.

Энди сийналари мулойим ва диркиллаган эмасди, сўлиб қолган эди, чандирга ўхшарди.

– Яна кўришар эканмизми?– деди шивирлаб. Кўзларида ёшлари ғилтиллаб турганини пайқадим.
– Ундай дема, совуқ нафас қилма.

– Ўлсам йиғлайсизми?
– Ўша гапни яна оғзингга оляпсанми? Мени хафа қилиб Бухорога кузатиб қўймоқчимисан?
– Кечиринг,– деди қулт этиб ютиниб.

У йиғисини аранг ичига ютиб ётарди.

– Ҳадемай баҳор келади. Май ойи охирларида таътилга келаман. Бу ерда устозимдан оладиган сабоқларим бор. Эҳтимол, вазифалар олиб, тоққа бориб мустақил машқ қиларман. Сен билан Фориш тоғларига қочиб кетамиз. Нарвон Ота қишлоғига бориб беш таноб еримизда деҳқончилик қиламиз. Мол-қўй қиламиз. Сен сигир соғишни ўрганасан, мен ўтин ёришни ўрганаман. Қалай!

– Ул вақтда майсалар ям-яшил бўлади, тоғларни лола-қизғалдоқлар қоплайди… Жилғалар жилдирайди… Булбуллар сайрайди… Дўланалар оқ ва сариқ тусда қийғос бўлиб гуллайди…

– Шошма, сен Фориш тоғларига қачон боргансан?– деб сўрадим ҳайрон бўлиб.

– Таърифини ўзингиздан эшитиб, тасаввурларимни гапириб беряпман,– деди кўзларини юмиб.– Аслида, Фориш тоғларини сиз ҳам баҳор чоғида кўрмаган бўлсангиз керак. Тўғрими?

– Мен кўрмаган бўлсам ҳам Жиззах қозиси Ўрозбой ота кўп кўрган, ўзи эса Паст Кўса қишлоғида туғилиб ўсган.

– Шунақами?– Хийла сукут қилади.– Биттаю битта ўғли бормикан?

– Ҳа. Буни ҳам сақлаб олган экан. Қайноғасининг ўғлини чақалоқ чоғида олиб тарбия қилган экан.

– Вой бечора-ей! Сақлаб олган боласидан мол-дунёсини аятмаётган бўлса, ростдан ҳам яхши одам бўлса керак.

– Худди шундай.
– Ўғли соғайиб кетдими?

– Худо хоҳласа, албатта соғайиб кетади.
– Омин.

– Баҳорда сен билан тоғларни сайр этамиз. Сен батамом тузалиб кетасан. Тоғ ҳавоси шифобахш бўлади.
– Мен тезроқ соғайиб кетсам бўлмасми?

– Бемор соғаядиган бўлса, табиб ўз оёғи билан кириб келади.
– Лекин мен сизни уйимизда кўрганимдан кейин касал бўлдим-ку?

– У ёғини эмас, бу ёғини айтяпман: сен тоғ ҳавосидан муолажа олиб соғайиб кетишинг учун Худойим бизга тоғдан ер инъом қилди. Қози эса шунчаки бир воситачи бўлди, холос.
– Тўғри,– деди паст товушда.

Роҳила Худонинг иродасига асло шубҳа қилмасди. У Худонинг итоаткор бандаси эди.

Азон товуши қулоғимга чалинди. Субҳи содиқ бўлган эди. Ташқарига чиқиб таҳоратимни янгилаб қайтдим. Бу орада онаси ичкарига кириб Роҳилани ҳам ювиб-тараб қўяди. У қибла томонни мўлжаллаб гиламча тўшаб қўйибди, Оллоҳ рози бўлсин. Бомдодни адо этиб бўлгунимча хонага ҳеч ким кирмади.

Нонуштани Роҳиланинг ёнида қилдик. Роҳилани қучоғимга суяб туриб унга чой ичирдим.

– Поезд қачон кетади?– деб сўради.
– Соат иккида вокзалдан жўнайди,– дедим.
– Иккигача ёнимдан жилманг,– деди.– Бу охирги учрашувимиз.

Эътироз билдириш учун энди оғиз жуфтлаган чоғим унинг кўзларидан дув этиб дурлар думалаб туша бошлади.

Ўзимни тутиб тура олмадим. Кўзларимдан ёшлар оқаверди…

Ҳозир шакаргуфторлик қиладиган пайт эмас эди.
– Роҳила, атайлаб мени йиғлатмоқчимисан?– дедим.

– Бу йиғи ҳеч нарса эмас, йиғининг каттаси кейин бўлади. Қадрим ўшанда билинади. Лекин йиғи-сиғиларнинг фойдаси бўлмайди.

Қўли билан мени ўзига чорлади. Юзимни лабига яқинлаштирдим. Иккимизнинг кўзларимиздан ҳам дув-дув ёшлар оқар эди. У юзларимни тинмасдан ялаб-юлқар эди, тинмасдан мени искар эди.

Деворда осиғлик турган соат бонг урди.
– Бир бўлдими дарров?– деди Роҳила.
– Энди бориб билет олишим керак,– дедим.

Йиғлаб-йиғлаб хайрлашдик.
– Роҳила, яна бирорта касал баҳонасида Самарқанд томонларга келиб қолишим ҳеч гап эмас. Биз тез орада албатта кўришамиз.
– Илоҳо, шундай бўлсин!– деди у.

Роҳила билан хайрлашаётиб қозининг хотини берган 100 сўмлик қоғоз пулни билдирмай ёстиғининг қатига тиқиб қўйдим. Хонадан чиқиб ота-онаси билан самимий хайр-хўшлашдим.

Жомадонимни кўтариб кўчага чиқдим. Бибихоним мадрасаси ёнида извошга ўтирдим. Бирпасда вокзалга етиб бордик. Поезд роппа-роса соат иккида гудок чалиб Бухорога жўнади.

Бухорода нима гап?

Роҳила доим кўз олдимда турарди. Сўзлари қулоқларим остида жаранглар эди, айрим гапларининг мағзини чақиб кўрардим. Бирдан ўпкам тўлиб кетардию кўрпага бошимни буркаб хун-хун йиғлаб олардим. Чин муҳаббат қанақа бўлишини Роҳила ўз ҳаёти билан исботлаб берди. Фақат китобларда бўлади деб ўйлардим чин муҳаббат… Ҳаётда ҳам бор экан. Муҳаббатнинг исмини сўрасалар, ҳеч иккиланмай Роҳила деб айтган бўлардим.

Орадан икки ярим ой ўтади. Апрел ойининг бошлари бўлса керак, бир куни туш кўрдим: ҳужрамда ётган эмишман, тун-оқшом эмиш; нохос уйғониб кетиб кўзимни очсам, э-э воҳ, рўпарамда Роҳила тик турган эмиш. Биринчи марта кўрганимдек, унда ҳеч қандай касаллик асароти йўқ эди. Фақат қоп-қора либосга бурканиб олган эди. Бошида катта қора ипак рўмол.

– Эй, Роҳила, қачон келдинг?– деб сўрадим.
Юзимга бирпас тикилиб туриб, қовоғини солди ва:
– Бевафо!– деди.

Дилим оғриди. Лекин бекорга хафа бўлмаяпти-ку, деб ўйладим: “Бухорога келса-ю, уни мен кутиб олмасам. Ахир инсонгарчилик бундай бўлмас…” Ўзимча Роҳилани оқлай бошладим… Шу пайт уйғониб кетдим.

“Нима бўлди экан-а? Мен уни доим оқ ҳарир ипак либосда кўрар эдим, бугун эса қора либосга бурканган ҳолда кўрдим тушимда…”

Эрта билан таъбим хира бўлиб, нонушта ҳам қилмасдан дарсга кетдим. Соат иккиларда дарсдан ҳужрамга қайтдим (ҳакимлик малакам ортиб боргани сари қўлимда пул тўпланади, энди камхарж илм толиблари каби бургаларга таланиб мадраса ҳужраларида умргузаронлик қилмасдим, “ёш бухоролик жадидларнинг ҳомийси” деб ном чиқарган сармоядор Файзуллахўжа истиқомат қиладиган маҳалладан қулай ижарахона топган эдим, Мир Араб мадрасасига яҳудийлар маҳалласи орқали ўтиб қайтардим). Дарвозамиз олдида уч-тўрт киши кутиб турган экан. Хизматкорим Набихўжа истиқболимга чиқди:
– Самарқанддан хат бор,– деб қўлимга конверт берди.

Тик турганимча конвертни очдим: ичида бир парча қоғоз бор эди, холос. Унда араб имлосида бир жуфт сўз ёзилганди: “Роҳила мурд”. Яъни, “Роҳила ўлди”. Мактубни ким, қачон юборгани номаълум. Конверт қопқоғига босилган почта муҳридан 1916 йил Апрел ойининг 13 кун санаси кўриниб турарди. Юрагим шиғ этиб кетди: Роҳила “13” рақамини ёқтирмасди, шу рақамдан ирим қиларди.

“Рақамни нега ёмон кўрасан? Ўн уч сенга нима ёмонлик қилган?” деб савол бердим бир куни.

“Исо алайҳиссаломни ўзининг ўн учта саҳобаси-апостолидан биттаси римлик зобитларга сотади. Пайғамбарига хиёнат қилган саҳобанинг номи Иуда эди. Унга 13 рақамини тамға қиладилар. Бундан ташқари, гўё битта шу Иуданинг ўзи яҳудий бўлган эмиш. Исо алайҳиссалом Иудани жуда яхши кўрар экан, суюмли саҳобаси пайғамбарга хиёнат қилади. Шундай қилиб, авом халқ яҳудийларга қарши гиж-гижланади!.. Бу чўпчак ғирт ёлғон бўлмаса, турк султони яҳудийларга ўз тупроғидан бошпана берармиди?.. Менинг ота-онам Қуддуси шариф қарамоғида бўлган турк маъмурларидан фақат яхшилик кўрган. Биласизми, Фотиҳ Султон Меҳметнинг 1458 милодий йили Рум ноиби Атнасйоснинг имтиёзларини сақлаб қолиш тўғрисидаги Фармони 450 йилдан сўнг Султон Абдулҳамид даврида ҳам ўз кучида қолади. Султонларнинг собитлигини ҳурмат қиламан. “Ҳуббул Ватан минал иймон” деган ҳадиси шариф уларнинг вужудига она сути билан киради ва жон билан чиқади. Ота-онам ҳикояларидан шундай хулоса чиқардим… Ўн уч рақамига нафратим эса жаҳолатга муносабатимни ифодалайди, холос”, деб ҳикоя қилган эди Роҳила.

Бу Роҳиланинг дунёқараши нақадар чуқур ва теран эканини кўрсатадиган бир мисолдир. Мен унга баҳо беролмайман.

Қўлимда конверт ушлаб турган ҳолатимни тасаввур этяпсизми? Хаёлимдан Роҳиланинг сўзлари бир-бир ўтаверади: “Соат иккигача ёнимдан жилманг… Бу йиғи ҳеч нарса эмас, ҳали узоқ йиғлайсиз. Ота-онам каби пушаймон қиласиз, лекин фойдаси бўлмайди… Ўлсам йиғлайсизми?”

Оёғимни судраб ҳовлига кираман. Ташқи ҳовли айвонида муолажа ва дору-дармон истаб келган касаллар тўпланиб қолган экан. Бош ирғаб уларнинг ёнидан ўтиб, ички ҳовлидаги ҳужрамга кириб кетдим. Хонтахтага ўмганимни бериб, бир нуқтага тикилиб қанча ўтирганимни билмайман, бир замон хизматчим Набихўжа томоқ қириб остонада пайдо бўлди:
– Мижозлар маҳтал бўлиб қолди,– деди.

Ночор ўрнимдан турдим. Ташқи ҳовлига чиқиб, айвонга яқин бордим-да:
– Маъзур кўринглар, дунёдаги энг яқин инсонимдан айрилиб қолдим,– деганимни аниқ эслайман.

Кейин нима бўлганини эслай олмайман. Беҳуш бўлиб йиқилибман.
Мижозларим бирдан дунёни бошларига кўтариб йиғлаб юборади. Қиёмат қўпади гўё.

Кечки пайт ҳужрамда ҳушимга келаман. Садоқатли хизматкорим пешонамни ҳўл сочиқ билан артиб ўтирган экан.

– Конверт қани?– деб сўрадим базўр тилим калимага келиб.– Уни шамол учириб кетмадими?
Набихўжа токчада турган конвертни олиб, кўзимга яқин келтириб кўрсатади.

– Хайрият,– деб қулт этиб ютиндим.– Асраб қўйгин.

Хизматкорим кўп меҳрибончилик қилди. Тун бўйи икковимиз ҳам мижжа қоқмадик. Эрталаб хожаларимга узрли сабабимни айтиб, уч-тўрт кунга рухсат олдим: “Самарқандда ҳамширам вафот этди”, дедим. Хожам дарҳол таъзия изҳор қилади, юзига фотиҳа тортади.

Самарқандга жўнадим.
Вокзалда поезддан тушиб яҳудийлар маҳалласига извошда кетдим.

Таниш дарвозадан ҳовлига кирдим. Ота-она ҳовлида экан. Иккови баробар мени маҳкам қучоқлаб олди-ю, бор овозда ҳўнграб йиғлай бошладилар. Мен ҳам ўзимни қўйиб юбордим.

Қиёмат бўлди.

Роҳила ётган хонага кирдик. Хонанинг тўрт тарафига гулмих қоқиб, дор тортибдилар ва дорларга Роҳиланинг ҳамма кийимларини осиб қўйибдилар. Мен совға қилган сариқ хонатласимдан кўйлак тиктирган экан, унинг ҳам осилиб турганини кўрдим. Фақат либослари бор эди, холос. Роҳиланинг ўзи эса– йўқ.

Йиғимиз яна авжига чиқди. Мен ҳар бир либосни бир-бир қучоқлаб, бир-бир искаб-ҳидлаб, чунон йиғладимки, назаримда, осмон тоқи зириллаб кетгандек бўлди.

Охири отаси йиғлаб ўтирган жойидан туриб, Таврот оятларидан қироат қилди. Фотиҳага қўл очилди. Аммо улар қўлларини юзларига тортмайдилар.

Мен тиз чўкиб ўтириб Қуръон тиловат қилдим. Юзимга фотиҳа тортдим.

Онаси дастурхон тузамоқчи бўлди.
– Йўқ, аввал гўрини кўрсатинглар,– деб ўрнимдан турдим.

Хонадан ташқарига чиқдим. Ота-онаси кўчалик кийимларини эгниларига ташлаб олдилар.

Муаллим ҳамон кўзёшларини тия олмасди:
– Роҳила то жон таслим қилгунча ҳушёр бўлди, гапидан адашмади. Доим сизни ёд этди. Қулоғидаги бриллиант исирғасини кўрсатиб: “Буни ечиб олманглар, у менга мангу ҳамроҳ бўлсин”, деди. Суратингизни ҳам гўр ичига қўйишимизни васият қилди. Диндошларимиз билиб қолиб ғавғо кўтармасин деб уни Таврот оятларига ўраб кўмдик. Суратингиз Роҳиланинг кўкрагида, исирғангиз эса қулоғида…

Самарқанд. Шоҳизинда мозорининг жанубида мусулмонлар қабристони ёнида, бир девор билан ажратилган яҳудийлар қабристони бор.

Қабристонга бордик. Учовимиз яна ўзимизни тия олмасдан баралла товуш чиқариб йиғлаб юбордик. Ҳеч ким ҳеч кимга таскин бермади. Қанча вақт қабристонда бўлганимизни аниқ билмайман. Қоронғи тушиб қолди. Уйга қайтдик.

Эртаси куни йиғлаб-йиғлаб Бухорога қайтдим.

Роҳила: “Мен ўтиб кетганимдан кейин кўп йиғлайсиз, лекин фойдаси бўлмайди, фақат пушаймон қиласиз, холос”, деган гапи рост бўлиб чиқди.

Уч йил йиғладим. Беш куни кам 1100 кун кўзёшларим тинмади.

100 йил яшасам ҳам Роҳилани унута олмаслигимга узил-кесил инондим.

Самарқандга йўлим тушса, шанба куни албатта Роҳиланинг қабрини зиёрат қиладиган бўлдим.

Қачон Роҳиланинг қабрини излаб борсам, э-э воҳ, отаси ё онаси қабр бошида юм-юм йиғлаб ўтирган бўлади. Баъзан мен Роҳиланинг қабри устида йиғлаб ўтирганимда Роҳиланинг ота-онаси келиб қоларди.

Қабр устида йиғлаб ўтириб гоҳ ўзбекча, гоҳ форсча марсиялар ёзаман.

Роҳиланинг ўзи айтганидек, энди буларнинг ҳаммаси бефойда. Пушаймонликдан суд йўқдир.

Тушимда кўрганимда у мени “бевафо” деди. Ўшандан кейин муҳаббатим юз чандон ортиб кетди: мен сени ҳамон севаман, Роҳила!

Жудолик ғамида сабр косаларим тўлиб-тошиб кетган бўлса-да, Роҳилага бўлган муҳаббатим заррача камайгани йўқ.

Кечалари ой ёруғида ёлғиз ўтириб йиғлайман. Ўзимни бевафоликда айблайман.

Агар илгарироқ “Мен мусулмон, сен яҳудий” демасдан, қалбимга қулоқ солганимда борми, ҳозир ўз ёғимга ўзим қовурилиб юрмаган бўлардим. Нега Роҳиланинг энг буюк орзусини пучга чиқардим? Имкон қидирсам бўларди-ку!

Инсоний умиди пучга чиқмаганда у асло касалга чалинмасди. Висолдан умидини узган бўлса-да, муҳаббатидан воз кечмайди. Демак, муҳаббатдан мақсад фақат висол эмас экан-да! Демак, Роҳиланинг ишқи илоҳий ва ҳақиқий эди.

1916 йилнинг 13 апрел куни Роҳила фоний дунёни тарк этади. Ўшанда Роҳила 17 яшар эди.

Онаизори қизининг куйикига чидамасдан, олти ойдан сўнг юрак-бағри эзилиб вафот этади. У ҳам ўз васиятига кўра қизининг ёнига дафн этилади.

Роҳиланинг опаси Мариям Тошкентга турмушга чиқиб кетади.

Роҳиланинг отаси Шолом муаллим эса ҳовлисини сотиб Қуддуси шарифга кўчиб кетади ва анда вафот этади.
Самарқандга борсам, бирдан-бир таскингоҳим– Роҳиланинг қабридир. Ҳар баҳор унинг қабри гулларга бурканади. Кўзёшларим билан Роҳиланинг қабрида ўсиб ётган гул-чечакларни суғориб қайтаман.

Ажал жаллоди раҳм этмай айирди ул нигоримдан,
Юзи гул, сочлари сунбул, шакар лаб гулузоримдан…

***

Қувалик фидокор тарихчи дўстим Нодирбек МДА фондидан Мўъминжон Ҳакимнинг ўзбек тилида, араб имлосида ёзилган салкам 1000 саҳифалик “Хотира дафтари”ни буюртма бериб олиб, Қироатхонада бошини кўтармасдан мутолаа қилаётганини кўриб, кулгим қистарди: “Оббо, яна ўша муҳаббатномани ўқияпсизми? Туркистон мухторияти тарихини ким ўрганади? Носирхон тўранинг тақдирномаси яна юз йил чанг босиб ётаверадими?” деб қўярдим норози бўлиб. Нодирбек “Хотира дафтари”дан кўчирма кўтаради ва архив Қироатхонасида кўринмай қолади. Уч-тўрт кундан кейин телефон қилсам: “Фарғонадаман, ака, ҳадеб кўзингизга осий кўринавермай, деб уйда дарсхонамга кириб олиб Мўъминжон Ҳакимнинг “Хотира дафтари”ни… йиғлаб-йиғлаб мутолаа қиляпман”, деди. Баттар энсам қотади. Жиддий мавзу билан жиддий шуғулланаётган забардаст олимнинг аҳволи шу бўлса, додингни кимга айтасан! Академик даражасидаги олим йигит дарсхонасида битта табибнинг шахсий хотираларини ўқиб кўзёш тўкиб ўтирса, подани ким боқади?

Кейинги сафар Фарғонага борганимда умумий танишимиз Инъомжон Бузруковичдан: “Нодирбек ҳам кўринадими?” деб шунчаки сўрадим. “Э-э, барака топсин! МДАдан битта ҳамюртимизнинг хотира дафтарини опкепти, менга ҳам бир нусхасини ўқишга берди, йиғлаб-йиғлаб ўқияпман”, деб тумбочка тортмасидан даста-даста арабий варақларни чиқариб кўрсатади. Инъомжон Бузрукович саксон ёшдан ўтиб, хийла ўзини олдириб қўйган, астойдил намозхон бўлган, арабий хатни равон ўқиб йўқлаб келувчиларни ҳайратга солар эди; ёш боладек беозор ва таъсирчан бўлиб қолган эди. Йиғи-сиғига мойил бўлиб қолганини билмас эканман. Ҳойнаҳой, Нодирбек чолни ҳам йиғлашга ўргатган бўлса керак… Яхшилаб тузламасам бўлмайди шекилли, деб Нодирбекка Фарғонадан телефон қилдим, лекин яна дийдиё қилишимга имкон қолдирмади: “Ака, ўн-ўн беш дақиқадан сўнг Теракмозорда кўришайлик, гап бор!” деб жўшқин оҳангда гапни мухтасар кунад. Кўришдик Теракмозорда. Ол-а, қўлимга Мўъминжон Ҳакимнинг “Хотира дафтари”дан ўн саҳифа парчани тутқазса бўладими! Ноилож олдим. Доим изланадиган ва битта ҳақиқатни топиб олиб, нуқул ўзиникини маъқуллайдиган одамдан олим чиқишига азалдан гумоним бор эди. Мана, шу гапимнинг тасдиғи рўпарамда куйдирган каллага ўхшаб турибди. Яна нима дейман! Нодирбек билан гапни қисқа қилдим: “Эшитдим, ўзингизга ҳамдард топиб олибсиз, чол ҳам йиғлаб ётибди”, деб хайр-хўшлашдим. Тошкентга қайтдим.

Бекорчи пайтим Нодирбек менга илинган парчани шунчаки кўздан кечирдим. Яхши тушунмадим, шекилли. Кейин астойдил қайта ўқидим. Э-э, воҳ…

Нодирбекка телефон қилиб раҳмат айтсаммикан ёки аввал Мусулмон билан Жўрабекка ҳам ўқитиб кўриб, уларнинг ҳам фикр-мулоҳазаларини эшитиб, кейин сиполикни бой бермасдан: “Ўзингизнинг асосий илмий ишингиз – Туркистон мухторияти ҳам, шаҳиди шариф Носирхон тўра тақдирномаси ҳам эсингиздан чиқиб кетмаса чакки бўлмасди-да, дўстим!” деб қўя қолганим маъқулмикан?

Сиз нима дейсиз, ўқувчи?

Тошкент,
2017 йил 25 май

Quvalik tarixchi do‘stim Nodirbek MDA fondidan Mo‘’minjon Hakimning o‘zbek tilida, arab imlosida yozilgan salkam 1000 sahifalik “Xotira daftari”ni buyurtma berib olib, Qiroatxonada boshini ko‘tarmasdan mutolaa qilayotganini ko‘rib, kulgim qistardi: “Obbo, yana o‘sha muhabbatnomani o‘qiyapsizmi? Turkiston muxtoriyati tarixini kim o‘rganadi? Nosirxon to‘raning taqdirnomasi yana yuz yil chang bosib yotaveradimi?” deb qo‘yardim norozi bo‘lib...

Nabijon BOQIY
ROHILA
Yeru osmon orasida yuz yil saqlangan
bir muhabbat qissasi

Xurshidaga bag‘ishlanadi

Ishq mulkida gadou shoh bir,
Dayr ichida rahbaru gumroh bir.

Ishq aro dardu balodin o‘zga yo‘q,
Zulmu bedodu jafodin o‘zga yo‘q…

Alisher Navoiyning «“Lisonu-t-tayr” dostonidagi Shayx San’on hikoyatidan

————

Sadriddin Ayniydan iqtibos:

“Buxoro madrasalarining binolari O‘rta Osiyoning boshqa joylaridagi madrasalarga o‘xshagan asosan pishiq g‘ishtdan ikki qavatli yoki bir qavatli qilib qurilgan bo‘lib, biz ularning namunalarini hozir ham Buxoro, Samarqand, Toshkent va boshqa shaharlarda ko‘rmoqdamiz.

U madrasalar ichki-tashqi keng sahnga, baland va mustahkam devorga, hashamatli toq-ravoq va guldastalarga ega bo‘lib, ba’zilarining peshtoqlari, gunbazlari va devorlari rang-barang koshinlar bilan bezatilgan bo‘lar edi.

Ammo u madrasalarning asosiy turar joylari – hujralari g‘oyat tor, qorong‘i bo‘lib, ko‘pchiligi ikki kishining yotib turishiga zo‘rg‘a kifoya qilardi. Bu hujralarning ko‘pchiligi bir eshikli va oldi ravoqli bo‘lib, odam ham, havo ham, ziyo ham o‘sha bir eshikdan kiradi. Osh pishiriladigan o‘choq, suv idish, yuz-qo‘l yuviladigan joy, ko‘mir, o‘tin, ko‘pincha moy, guruch, sabzi-piyoz kabi oziq-ovqat zaxiralari ham shu tor hujraga joylashtirilar edi.

Eski zamonlarda ba’zi madrasalarning kutubxonalari ham bo‘lgan, madrasani bino qilgan kishilar kerakli kitoblarni sotib olib, talabalarning istifodalari uchun u kutubxonalarga qo‘yib, madrasa vaqfidan kutubxonador uchun ham hissa tayin qilganlar.

Madrasalarning va unga tayin qilingan vaqflarning vaqfnomalarida arabcha so‘zlar va diniy iqtiboslar bilan quyidagi mazmunda so‘zlar yozilgan bo‘lardi: “Sotilishi, sotib olinishi, birovga bag‘ishlanishi, birov foydasi uchun vasiyat qilinishi va merosga qoldirilishi mumkin emas. Bu so‘zlarga amal qilmay vaqf qoidasini o‘zgartirgan kishi Xudoning la’natiga, payg‘ambarning va butun maloikalarning la’natiga uchragay …”

***

XX asr boshlarida (aniqrog‘i, 1908 yilda) marg‘ilonlik bo‘z bola Mo‘’minjon boshlang‘ich maktabni tamomlab Buxorodagi Mir Arab madrasasiga o‘qishga kiradi. Mo‘’minjon yuziga ustara urgan, mo‘ylovi sabza ura boshlagan yigitcha edi. Yangi ilm tolibi nihoyatda navqiron bo‘lsa-da, bu dunyo daqqi Yunusdan qolgan, birov kirib, birov chiqayotgan eski karvonsaroyga o‘xshardi.

Nisbatan tinch-osuda hayot kechirgan Mo‘’minjon birdan izdihomga tushib qoladi: Istanbulda sulton olis orolga surgun qilinadi, hukumat gench turklar ixtiyoriga o‘tadi – Anvar posho milliy qahramonga aylanadi, Buxoroda “yosh buxoroliklar – jadidlar” g‘imirlab qoladi, Bog‘chasaroyda chop etiladigan “Tarjumon” gazetasini peshqadam talabalar qo‘lma-qo‘l mutolaa qila boshlaydi.

Xulosa. Mo‘’minjon tarixiy voqealar ichida hayot kechirardi. U boshini qashlashga vaqt topolmasdi-yu, lekin boshini ishlatishga albatta vaqt topar edi. Mo‘’minjon madrasada arab tilining sarfu nahvi, mantiq, aqoidi islomiy (ilmi kalom), hikmat (tabiiy va ilohiy), fiqhi islomiy (tahorat, namoz, ro‘za, janoza, haj, zakot, nikoh, taloq, savdo-sotiq…) kabi majburiy fanlarni qunt bilan xatm qiladi. Bundan tashqari, Marg‘ilonda Oxunjon tabibga shogird tushib o‘rgangan kasbi – hakimlikni ham tashlab qo‘ymaydi; saboqdosh talabalar betob bo‘lib qolsa, ularni qo‘lidan kelgancha muolaja qilardi, kerakli dori-darmonlarni tavsiya etardi. Bir yilda Mo‘’minjonning hakimlik dovrig‘i Buxoro amirining qulog‘iga yetib boradi va uni saroyga ham taklif etib, kasbi koridan maqsadga muvofiq ravishda foydalana boshlaydilar. Shu bahonada Mo‘’minjonning topish-tutishi ham bir qadar yaxshilanib qoladi.

Oradan yetti yil o‘tadi. Yetti raqamida qandaydir hikmat bor. Yetti raqamidan hushyor bo‘lish kerak. Madrasa ta’limi yetti yilga yetib, sakkizinchi yilga o‘tilganda yozgi ta’til boshlanadi. Shu joydan bir muhabbat qissasi boshlanadi.

Endi so‘zni Mo‘’minjonning o‘ziga berib, biz oddiy o‘quvchilar safidan o‘rin olamiz (agar bu voqealar sahnaga qo‘yilsa, biz o‘zimizni tomoshabinlar qatoriga olgan bo‘lardik).

***

Bundan bir necha yil ilgari Buxorodan kelib Samarqandda turganimda Maxdum Xorazmiy guzarida domla Mir Kotibda xat ta’limini mashq qilib, murakkab huruflarga (harflar – N.B.) yetishganimda Buxoroga ketib qolgan edim. Samarqandga kelgach, yana shul orzuni yuzaga chiqarish uchun mashqni qolgan joyidan davom ettirdim.

1915 yilda bir kuni mashg‘ulotdan chiqib, Jiydamozor yonida Hidoyai Sharif musannifining qabri bo‘lib, bu ikki mozor ziyoratidan so‘ng yahudiylar mahallasidan o‘tib, Shohizinda mozoriga borur edim. Yahudiylar ibodatxonasi — kaliso  darvozasi ochiq ekan. Darvoza bilan maktab (Heder – boshlang‘ich maktab) orasi bir ayvon. Maktab-Heder eshigi ham ochiq. Eshik ro‘parasida bir semiz mo‘ysafid maktab muallimi (Melamdn) bolalarga ta’lim berar edi.

Qiziqib qoldim: “Nimalarni ta’lim berur? Ularning maktabida tarbiya qanaqa ekan?”

Darvoza tagida andak turdim. Kirsam urishib berurmi, deb istihola qildim. Nihoyat, tavakkal qilib ichkariga kirib, heder eshigigacha borgan edim, muallim-melamdn:
– Biyoyad, pisaram, biyoyad! – dedi. – Kel, o‘g‘lim, kelaver!

Ichkariga kirdim. Yonidagi ko‘rpachadan joy berdi. Oldidagi kitobini ochib, menga TAVROTning forsiy tarjimasini o‘qib berdi:

“Alloh taolo na xob mekunad va na pinagi”.

Quloq solsam, bizning Qur’ondagi “Oyatul kursiy”ning xuddi o‘zi.

***

Biz roviy hikoyasini shu joyda to‘xtatib, uning so‘zlari naqadar haqiqatga mos ekanini tekshirib ko‘ramiz (izoh bizdan N. B.).

“Baqara” surasi, 255-oyat:
Alloh, Undan o‘zga iloh yo‘q. U tirikdir va qayyumdir. Uni mudroq ham, uyqu ham olmas. Osmonlaru yerdagi narsalar Unikidir. Uning huzurida O‘zining iznisiz hech kim shafoat qila olmas. U ularning oldilaridagi narsani ham, ortlaridagi narsani ham bilur. Uning ilmidan hech narsani ihota qila olmaslar, magar O‘zi xohlaganini, xolos. Uning kursisi osmonlaru yerni qamragan. U ularni muhofaza qilishdan charchamas. Va U Aliy va Aziym Zotdir .

***

Men aytdim:
– Bizning Qur’onda ham arab tili bilan xuddi shuning o‘zi bor,– dedim.

Xulosa. So‘rashib tanishdik. U kishi yahudiylarning eng katta olimi ekan. Quddusi sharifda (Yerusalimda) yahudiylarning oliy maktabini bitirib kelgan ekan. Meni uyiga taklif qildi. Birga kaliso-sinagog yaqinidagi uyiga kirdim.

Uyida xotini, o‘n sakkiz va o‘n olti yashar ikkita qizi bor ekan. Ular meni yaxshi kutib oldi. Birgalashib o‘lturdik. Xotini tezgina dasturxon sola boshladi.

Tovuq go‘shtini quruq qovurib, har xil narsalar bilan mehmondorchilik qildi. Diniy e’tiqodim bilan bid’at aralash-quralash bo‘lib ketgan edi u paytlarda. Ko‘nglim tortmadi.

– Hozirgina ovqatlanib kelgan edim. Tovuq go‘shtini ham unchalik yoqtirmayman, – deb bahona qildim.
Uyalganimdan bir burda nonni kavshab o‘tirdim, bir piyola choy ichdim.

Katta qizlarining labi go‘shtli, beparvo tana a’zosi suyarlik emas. Pala-partishroq qiz edi.

Kichik qizi nihoyatda kelishgan: yuzlari oq rangga andak gulnora rangi qo‘shilgan kabi. A’zolari o‘ziga yarashgan. Lablari go‘yoki qizil gul g‘unchasiga o‘xshardi.

Xulosa. O‘z vaqtining eng chiroyli qizidir. Qachon mening ko‘zim unga tushsa, ul menga qarab turganini ko‘rdim.

Mening tabib ekanimni otasi bilib:
– Bavosir kasali bilan azoblanaman. Bu dardi bedavoning davosi bormu? – deb so‘radi.
– O‘ng tizzam qaqshab og‘riydur,– dedi xotun.

O‘z dardlarini mahalliy turk lahjasida binoiydek ifoda etar ekanlar. Qisman ajablandim, qisman xursand bo‘ldim – mahalliy tubjoy xalqni hurmat qilmoq vojibdur.

– Men albatta iloj-doru olib kelurman, – deb va’da berdim. – Endi menga izn beringizlar, – deb o‘rnimdan turdim.

Meni kuzatish uchun katta qizlari Mariyamdan boshqa hamma darvoza tarafga yurdi.

Kichik qiz yonimga yaqinlashib sekingina:
– Boz biyoyed, – dedi ma’yus ohangda. – Yana keling.

– Mebiyom, – dedim astagina. – Kelaman.
– Qachon kelasiz?

– Tez kunda kelaman.
– Rahmat.

Men hayron bo‘ldim, o‘ylanib qoldim: “Oyo, meni yaxshi ko‘rib qoldimu? Yo‘q, bu mumkin emas. Chunki men musulmon, u esa yahudiy-ku!”

O‘sha kundan boshlab hamma vaqt xayolimdan: “Boz biyoyed”, degan so‘zlari takror-takror o‘tib turardi.

Ikki kun o‘tdi. Otasi bilan onasiga doru tayyorladim. Kechki payt melamdn-muallimning hovlisiga kirib bordim. Rohila hammadan ilgari chopib kelib, xursand bo‘lib meni kutib oldi. O‘lturdik. Rohila ro‘paramga o‘tirib olib, mendan hech ko‘zini uzmadi. Ba’zan ko‘ziga andak yosh kelmakchi bo‘lsa, o‘zini boshqa narsalarga mashg‘ul qilmakchi bo‘lardi. Ikki kun ichida ko‘zimga xiyla so‘ligandek ko‘rindi. Rohilaning ota-onasiga dorularni berdim.

Onasi oshxonaga kirib ketadi. Otasi ham bir narsa uchun o‘rnidan qo‘zg‘aladi. O‘n besh daqiqa chamasi ikkimiz yolg‘iz qoldik.

Ilgari ota-onasining unga murojaatidan ismini eshitgan bo‘lsam ham:
– Otingiz nima?– deb so‘radim.

– Otim Rohila,– dedi-yu, birdan yig‘lab yubordi.
– Nega yig‘laysiz?– dedim.

– Xudam,– dedi.– O‘zim.
Opasi kirdi.

Rohila ko‘zyoshlarini opasiga bildirmaslik uchun uydan chiqadi.
Opasi qandaydir buyumni olib, yana tashqariga chiqadi.

Rohila ichkari kirib o‘tiradi, ko‘zlarini artadi:
– Boz miyoyed,– dedi.– Yana kelingiz.

– Omadam. Ammo ba padaru modaraton malol nameoyad? – dedim. – Kelaman. Ammo ota-onangizga malol kelmasmikan?

– Maloli ne, – dedi. – Malol kelmaydi.

– Uch kundan keyin dorularning ta’sirini bilish uchun kelurman.

Rohila bir uh tortdi-da, yana ko‘zlariga yosh oldi.

Menga ma’lum bo‘ldiki, Rohila meni chindan yaxshi ko‘rib qolgan edi.

– Rohila, o‘zimga qolsa, har kuni kelardim. Biroq har kuni huzurimga bemorlar kelib turadi. Ikkinchidan, ota-onangdan xijolat bo‘laman.

– Ota-onam keyin pushaymon bo‘ladi. Ammo foydasi bo‘lmaydi.
– Rohila, jinni bo‘ldingmi! Nega unaqa deysan? Unaqa dema.
– Shumo ham pushaymon meshaved,– dedi.– Siz ham pushaymon qilasiz.

Uchinchi kun yana keldim. Rohila kasal bo‘lib, ko‘rpa-to‘shak etib yotib qolgan edi. Ancha so‘lib qolgandek ko‘rindi.

Otasining bavosiridan qon oqishi to‘xtagan edi, o‘zida xiyla yengillik sezadir.

Onasining tizzalari og‘riqdan to‘xtagan, ammo qizining ahvolini ko‘rib jiddiy sarosimaga tushib qolgan edi.

Ota-ona Rohilaning nima uchun kasal bo‘lib qolganini aniq bilib olgan edi.

– Har kuni hech bo‘lmasa bir soat ham kelishingizni o‘tinib so‘raymiz,– deb ko‘zlariga yosh oladi onaizor meni kuzatib darvozaxonaga chiqib.– Biz kenja qizimizni bag‘oyat yaxshi ko‘ramiz.

– Evet,– deb yerga qaraydi padar.– Shundoq,– deb ma’yus jilmayadi.– Quddusi sharifda tahsil ko‘rib yurgan chog‘larim Onado‘li turklari lahjasini ham o‘rgandim,– deb izoh beradi.– Cho‘x go‘zal insonlardir Onado‘li turklari.

– Men-da turkcha ko‘nishiyurim,– dedim.– Istanbulga ikki daf’a safar kilmisham, kardashlar evinda musofir bo‘lmisham.

– Sag‘ o‘lsunlar.
–Vatan sag‘ o‘lsun!

Navbatda kelganimda ota-ona bizni ko‘proq yolg‘iz qoldirdi. Rohila bilan bemalol suhbatlashadigan bo‘ldik.
Marg‘ilonda “Nisobu-s-sibyon” kitobini o‘qib, yod olgan edim. Arab tilining qiyin so‘zlarini ham yaxshi bilardim. Faqat malaka yo‘qligi tufayli arabcha emin-erkin gaplasha olmasdim.

Abusami degan peshqadam yigit:
– Mana buni ko‘rgin,– deb menga bitta kitob berdi.

Qarasam, kitobning nomi “Bahr ul muhabbat fiy asroril-l mavadat” ekan. Ya’ni, “Sevgi dengizi va do‘stlik sirlari”. Kitob muallifi mashhur olimlardan Imom Muhammad G‘azzoliy edi. Asar arab tilining shirin so‘zlari bilan shu qadar ta’sirli yozilgan ediki, go‘yo “Yusuf va Zulayho” qissasini mutolaa qilayotgan chog‘ingiz voqea-hodisalarni ko‘z oldingizda sodir bo‘layotgandek his etardingiz. Ilohiy so‘zlarga sehrlanib qolardingiz.

Havodan, devorlardan doim:
“Hoy, Yusuf, boxabar bo‘l! Meni esdan chiqarma! Men hammasini ko‘rib turaman. Payg‘ambarlikdan mahrum bo‘lishing mumkin!” degan so‘zlar Yusufning qulog‘iga eshitilib turardi.

O‘sha kitobni qayta-qayta mutolaa qilaman. Har gal o‘qiyotganimda albatta yig‘lab-yig‘lab olardim. Kitob menga juda chuqur ta’sir qiladi, xotiramda o‘chmas iz qoldiradi.

Rohila bilan yolg‘iz qolib suhbat qurib o‘tirganimizda men erkakman, u ayol-ku degan xayolga bormasdim. Bunday gap tasavvurimga sig‘masdi: “Muhabbat mutlaqo pokiza bo‘lishi kerak!” Chin muhabbat shunday pok-pokiza bo‘ladi. Darhaqiqat, yuksak martabadagi chin muhabbat lazzatini aytib yo gapirib tushuntirib bo‘lmasa kerak. Uni faqat his etish mumkin. Boz ustiga, uni faqat boshidan kechirganlar his etadi, xolos.
Rohilaga faqat qo‘limni ushlab o‘tirishga izn berardim. Qizning ota-onasi ham mening pokiza va sof tuyg‘ularimni ich-ichidan his etib turishardi. Ular menga uzil-kesil ishonishardi.

Keyinchalik ma’lum bo‘ladiki, ular bizni yolg‘iz qoldirib tashqariga chiqib ketishgach, puxta maskirovka-ihota qilingan maxsus tirqishlardan bizni kuzatib, nazorat etib o‘tirishar ekan.

Bir kuni yana Rohilani ko‘rgani keldim.
– Mullo Abdulmo‘’min, bugun bitta qarindoshimiz to‘y qilyapti, nikoh marsimi bo‘ladi. Hammamiz to‘yga ketamiz. Rohila esa to‘yga borishga ojizdur. Iltimos, uyda yolg‘iz qolmasin. Kechqurun keling, Rohilaning yonida bo‘p turing,– deydi melamdn.

– Xo‘p bo‘ladi, kechqurun albatta kelaman,– deyman.

Kechqurun keldim. Uch-to‘rt dona katta-katta anor opkeldim. Rohilaning ota-onasi, opasi to‘yga ketdilar. Ikkimiz uyda yolg‘iz qoldik. U xursand bo‘lib birdan kulib yuborardi.

– Butun kecha yolg‘iz bo‘lamiz,– deb qo‘yardi xo‘rsinib.– Tun bo‘yi yolg‘iz bo‘lamiz. Tonglar otmasaydi…
Ilgari bir-ikki soatdan ortiq yolg‘iz qolmasdik.

– Yuragim siqilyapti,– deb ma’yuslanadi Rohila.– Ilgari hech bunaqa bo‘lmasdi, siz bo‘lsangiz xursand bo‘lib yotardim.

Har kim o‘z xayoli bilan xiyla payt gap-so‘zsiz o‘tirdik. Nihoyat, Rohila tilga kiradi:
– Anorni ezib bering, suvini ichgim kelyapti,– dedi.

Anorni ezib-siqib bitta chinni kosaga to‘ldirib berdim. Rohila yotgan edi, boshini ko‘tardim. Kosani og‘ziga tutdim. Andak anor sharbatidan ichib:
– Nafasimni birpas rostlab olay, keyin yana ichaman,– dedi.

Qirqinchi fonar yonar edi. Anor suvi to‘ldirilgan kosa fonar soyasida anor suvi rangining aksi Rohilaning yuzini bir bo‘limiga tushib, xom nuqra kabi chehrasi rangini shunday oqqa qizil qo‘shilishidan tengsiz ko‘rinish paydo bo‘ldiki, nihoyatda chiroyli edi.

Kosani jildirsam, betining bo‘lak parchasiga tushdi. Demak, kosa ichidagi anor suvi (miqdori) yuzining hammasini qoplamaydi. Rohilaga buni sezdirmayman. Asta turib tokchadan chinni oq tovoqni olib, anor suvining yarmini tovoqqa quyib fonarni pastga tushirdim. Yuzi, bo‘yni va ko‘ylaklarining hammasi shu rang tusiga kiradi.

Rohila ham gap nimadaligini tushunib qoldi. Chiroyli jilmaydi. Men oldida o‘tiribman.
– Hozir Zulayhodan necha barobar chiroylisan, Rohila!– dedim.

Darhol shirin tabassmu qildi:
– Yusufdan siz yaxshiroqsiz. Hech qanday Yusufga sizni almashmasman!– dedi.

Shu payt qo‘limning kaftini noxos ko‘kragiga bosdi. Shunday muloyim bir lazzatki, sezgi bilan barobar bir katta muzni boshimga qo‘ysa, jonim oyoq tirnog‘larimdan chiqib ketdi.

Qulog‘imga: “Hoy Mo‘’min, hushyor bo‘l!” degan tovush eshitilganday bo‘ldi.

Darhol qo‘limni tortib oldim. Qo‘rqqanimdanmi, hayajonlanganimdanmi, bilmadim, nafasim bo‘g‘zimga tiqilib qoldi, bemalol nafas ololmasdim.

Qo‘limni tortib olishim bilan Rohila menga teskari qarab yotib oldi. U piq-piq yig‘lay boshladi. Men bo‘lsam, lol bo‘lib qoldim: nazarimda, juda katta gunoh qilib qo‘ygandek edim.

– Sen meni qancha yaxshi ko‘rsang, Rohila, men ham seni undan kam yaxshi ko‘rmayman, balki ortiqcharoq yaxshi ko‘rarman. Lekin hammasini Xudo ko‘rib turibdi-ku! Biz bag‘oyat katta gunohga jur’at qilolmaymiz,– dedim.
Rohila esa hamon yig‘idan to‘xtamasdi:

– Sizning ko‘kragingizda yurak emas, tosh bordir!– dedi.– Yuzingiz shunday chiroyli bo‘lishiga yarasha yuragingiz ham andak muloyim bo‘lganda koshkiydi! Shunda meni bul daraja azoblamas edingiz.

– Men musulmonman, sen yahudiy bo‘lsang. Qanday qilib biz qovusha olamiz, axir!– dedim.
Bu – mening eng katta xatoyim bo‘ldi. Uning chin muhabbatini men qadrlay olmadim, buyuk muhabbatini baholay olmadim. Ojizlik qildim.

– Ikkimiz boshqa shaharga qochib ketamiz. Men musulmon bo‘laman,– dedi Rohila.

– Padaring yahudiylarning katta olimi, valiy bo‘lsa, biz bu xil xiyonatga yo‘l qo‘ysak, undan keyin ota-onang yahudiylar qavmi orasida qanday bosh ko‘tarib yuradi, Rohila?! Bu tomonini ham o‘ylayapsanmi?! – dedim his-tuyg‘ularini yamlab yutib yuborgan eski voiz kabi ezmalanib.

Shu pandona gapni aytib qo‘ydim-u, o‘zimni birdan yomon ko‘rib ketdim.

– Ohhhhhhhhh!– deb yubordi Rohila.– Bu ishimiz otamga bir jazo bo‘lar edi!– dedi.
– Nega unday deysan, Rohila, yana jinnilik qilyapsanmi?

– O‘zi avval nima uchun sizni uyimizga boshlab keldi? – deb yana oh tortib yuboradi.– Koshkiydi siz yahudiydan, men musulmondan tug‘ilgan bo‘lsaydik!– dedi.– Xudoyi taolo odam va ishqni yaratganda nima uchun yahudiyning ishqini yahudiyga, musulmonning ishqini musulmonga moyil qilib, yo‘naltirib yaratmagan ekan-a!

– Rohila, ishq degan narsa ixtiyoriy ham emas, kutiladigan bir narsa ham emasdir. Kutilmagan joydan kutilmagan bir kishining boshiga noxos tushadi-qoladi,– dedim.

Ahmoqona gap aytib qo‘yganimni darhol angladim. Ammo kech angladim. Aytilgan gap – otilgan o‘q. Gap og‘izdan, o‘q kamondan chiqib ketgach qaytarib bo‘lmaydi.

– Men o‘lsam yig‘laysizmi? – deb so‘radi Rohila.

– Rohila, jinni bo‘ldingmi?! Muncha hadeb sovuq gap qilyapsan?! Axir, yaxshi gapga ham, yomon gapga ham farishtalar “omin” deydi-ku!

– Farishtalar yaxshi niyatga “omin” demadi-ku! Endi, mayli, yomon gapga “omin” deyaversin!– deb yuboradi jahl aralash.

– Astag‘firulloh! – deb yoqamga tuflab qo‘ydim. – Unday demagin, jonim! Biz bir umr do‘st bo‘lib qolamiz.

– Yo‘q! – deb yotgan joyida bosh chayqaydi Rohila.
– Sen turmushga chiqasan, to‘yingga albatta kelaman,– dedim.

– To‘yimga emas, ta’ziyamga kelasiz!
– Astag‘firulloh!

– O‘shanda ko‘krak qafasingizdagi tosh bir oz erib, muloyimroq bo‘lib qoladi.– Rohila ko‘zlariga yana yosh oladi.

Negadir mening ko‘zlarimga yosh kelmay qo‘yadi. Ko‘zyoshlarim qurib qoldimikan, nima balo!

Rohilaning ko‘zlari ilinadi, birpas mizg‘ib qoladi. Men ham Rohilaning oyoq tomoniga boshimni qo‘yib uxlab qolaman.

Azon tovushi qulog‘imga chalinib uyg‘onaman. Asta turib, qiya ochib qo‘yilgan darvozadan ko‘chaga chiqib ketaman.

O‘sha kecha Rohilaning ota-onasi, opasi qachon uyga qaytganini payqamadim.

Yahudiylar ham erta tongda uyg‘onib, darvozalarini qiya ochib qo‘yishini o‘shanda ko‘rdim: ertalab Xizr alayhissalom rizq ulashib yuradi, kimning darvozasi ochilmagan bo‘lsa, o‘sha xonadon rizqdan benasib bo‘lib qoladi.

Buxoroga qaytib ketishimga to‘rt kun qolgan edi. Bu xabar Rohilaga qattiq zarba bo‘lishiga aqlim yetib turardi. Uning oldiga borganimda kecha oxirigacha safarim qariganini unga yotig‘i bilan aytmoqchi bo‘ldim-u, lekin hech tilim bormadi.

“Agar Buxoroga ketishimdan bir kun oldin aytsam, unga qattiq zarba bo‘ladi. Yaxshisi, uch-to‘rt kun oldin aytay. O‘zim bor paytimda xiyla ko‘nikib oladi”, deb o‘yladim.

– Rohila, o‘zing ham bilasan, men Buxoroga qaytmasam bo‘lmaydi. Boshqa ilojim yo‘q. Yaqin kunlarda qaytaman. Imkonini topsam, biror bahona qilib yana oldingga kelib ketarman. Yozda ko‘proq muddatga kelaman. Borib saroy tabobatiga yaqin bo‘lgan kunlarimdan esdalik uchun bir suratimni albatta yuboraman,– dedim.

Darhol ko‘zlaridan duv-duv yoshlar to‘kila boshladi. Shunday bo‘lishini ko‘nglim sezgan edi. Rohila yuzlarimga tikilib qoladi. So‘ng oh tortib yuboradi.

– O‘shal kuni sizni ko‘rmasdan o‘lib qolsam, men uchun yaxshiroq bo‘lardi,– dedi alam bilan.

– Rohila, yana bema’ni gap qilyapsanmi! Xudo xohlasa, yanagi yozda Samarqandga kelib, sening birorta so‘zingni yerda qoldirmayman, hamma istaklaringni bajo keltiraman. Durustmi? Va’da beraman. Nima, ishonmayapsanmi? Ungacha men senga suratimni yuboraman. Bu yog‘iga sabr qilgin, xo‘pmi? Yaxshimi?

– Siz kelguncha o‘lib qolsam ham sabr qilishim kerakmi? – dedi piching aralash.
– Yana-tag‘in og‘zingdan sovuq gap chiqyaptimi! – dedim xafa bo‘lib.

Rohila ko‘zyoshlarini tiya olmasdi.
– Men senga Buxorodan nima yuboray?– deb so‘radim.
– O‘zingizni,– dedi.

Bu gapni kulgiga aylantirib, uning xayolini chalg‘itmoqchi bo‘ldim:
– Juda katta konvert buyurtma berar ekanman-da!
Kulishdik.

Kechaning ikkinchi yarmida ko‘zlari o‘z-o‘zidan yumilib qolardi, birpas pinak etib olardi. To‘rt-besh daqiqadan so‘ng noxos uyg‘onib menga qarardi, yonida o‘tirganimni ko‘rib xotirjam tortardi-da, yana uyquga ketardi. Shu tariqa tong ottiramiz.

Ota-onasi keladi. Men ulardan javob olib, ijara uyimga ketdim.

Avgust oyi oxirlab qoladi. Birinchi sentyabrdan o‘qish boshlanur (ha, 100 yil oldin Turkiston madrasalarida o‘quv yili Rusiya maorif tizimi bilan moslashtirilgan edi).

Rohilaning ota-onasi bilan xayrlashib, qalbimni batamom zabt etgan bemor qizni og‘ir ahvolda qoldirib Buxoroga ketdim. Buxoroga yetib kelib o‘sha kuniyoq pochta bilan suratimni Rohilaga jo‘natdim.

Kecha-kunduz: “O‘lsam, yig‘laysizmi?” degan so‘zlari xayolimdan ketmas edi.

Hayot esa o‘z izmida, o‘z yo‘nalishida davom etardi. Yana madrasada darslar boshlanadi, muolajaga aloqador ishlar ham davom etaveradi. Hamon tabiiy giyohlar aralashmasidan ibn Sino bobo yo‘l-yo‘riqlari asosida iloj-doru tayyorlab, yarmini Samarqandga yuborar edim.

Kuz fasli. Oktyabr oyi edi. Samarqandlik Eshon Hodixonning tavsiyanomasini ko‘tarib Samarqandning Oqtepa stansiyasidan Mullo Rustam mingboshi Buxoroda paydo bo‘ladi; so‘roqlab meni topadi. Salom-alikdan so‘ng xatni qo‘limga tutqazadi. Iltimosnoma ekan: “Oqtepa stansiyasi yonida (hozirgi Proletar stansiyasi) bir katta boyning o‘g‘li kasaldir. Iltimos qilamiz, bir kelib ko‘rsangiz”.

Men Marg‘ilonga buyurtma berib bir kiyimlik juhudi sariq xonatlas oldirib qo‘ygan edim. Uni birorta tanishim orqali Rohilaga berib yubormoqchi edim. Samarqandlik insonlar taklifini darhol qabul qildim. Mullo Rustam bilan Samarqandga jo‘nab ketdim. Samarqand stansiyasida poyezddan tushib qolib: “Ertaga meni Oqtepa stansiyasida kutinglar”, deb hamrohimga tayinlab yubordim.

Yo‘l-yo‘lakay Siyob bozoriga kirib har xil shirinliklar xarid qildim. Xonatlas bilan miyonchani ham qo‘shib Rohila huzuriga kirib bordim. Bir kecha uning yonida qoldim.

Rohila o‘zini xiyla oldirib qo‘ygan edi. Aksar vaqtini to‘shakda yotib o‘tkazardi.

– Mana ko‘rdingmi, azizam, birinchi imkoniyat paydo bo‘lgan zahoti yoningga yetib keldim. Sabr qilg‘il. Ko‘nglingni cho‘ktirma, xafa bo‘lmagin. Yozgacha ilojini topgan zahotim kelib sendan tez-tez xabar olib turaman,– deb ko‘nglini ko‘tarmoqchi bo‘ldim, tasalli berdim.

– Mana, kecha-kunduz mening rafiqim bor,– deb ko‘kragiga bosib yotgan suratimni ko‘rsatdi.
Birdan ko‘zlaridan duv-duv yoshlar oqa boshladi.

Uni yupatmoqqa urinaman:
– Ko‘rdingmi, Rohila, men va’daga vafo qilib, Buxoroga borgan kunim senga suratimni yubordim. Mana, birinchi imkon paydo bo‘lgan zahoti yana huzuringga yetib keldim. Va’daga vafo qilishimni o‘zing ko‘rib turibsan-ku! Yozda ta’til payti Samarqandga kelib yoningdan bir qadam ham jilmayman, nima istasang bajo keltiraman. Durustmi, jonim?

– Koshkiydi,– deb ma’yus jilmayadi.

– Rohila, bu xonatlasni sen uchun Marg‘ilondan ataylab oldirdim. Agar uni ustingda ko‘rsam, Majnun bo‘lsam kerak! Rangi ham senga mos keladi,– dedim.

Qo‘limdan darhol xonatlasni olib ko‘kragiga bosadi, shu tariqa meni xursand qilmoqchi bo‘ladi. Aslida, shu tobda latta-puttaga hech qanday ehtiyoji yo‘q edi.
Xonatlasni ko‘kragiga mahkam bosib, ko‘zlarini yumib oladi.

Tun bo‘yi sekin-sekin gaplashib yonma-yon yotdik. Deyarli uxlamadik. U goh yig‘lab, goh qiqir-qiqir kulardi. Odatdagidek, barmoqlarimni o‘ynar edi. Ora-orada birpas mizg‘ib olardi. Birdan cho‘chib uyg‘onib ketardi. Yuzimga termilib turib:

– Kelganingiz meni qanchalar xursand qilsa, ketishingizda dilim vayron bo‘ladi. Ko‘nglim shunchalar og‘riydiki… Yo‘q paytingiz bir kun bir yildek tuyuladi. Siz bularni bilmaysiz. Meni yaxshi ko‘rishingizga ham ishonmayman,– dedi.

Ichimda bir narsa chirt etib uzilib ketgandek bo‘ladi.

Tong otdi. Nonushta qildik. Rohila yig‘lab qoladi.
Oqtepaga borib bemorni ko‘zdan kechirdim, lozim bo‘lgan dorularni tavsiya etdim.

Keyin Toshkentga jo‘nadim. Hozirgi gazeta-jurnal chopxonasi orqasidagi Rusiya mehmonxonasiga tushdim. Hozirgi Lenin muzeyi o‘rnida (xotira yozilayotgan va oxiriga yetkazilgan paytlarda hozirgi O‘zbekiston tarixi muzeyi o‘rnida Lenin muzeyi bor edi: izoh bizdan– N. B.) qator aptekalar bo‘lib, eng zamonaviy doru-darmonlarni shu yerdan topish mumkin edi. Besh yashik har xil dorular, tibbiyot asboblari xarid qildim. Ularni Buxoroga pochta yuki (bagaj) etib jo‘natib yubordim.

Eski shaharga borib zargarlik do‘konidan 100 so‘mga brilliant ko‘zli tillo isirg‘a oldim. Yana birtalay mayda-chuydalar xarid qildim. So‘ng poyezdga Samarqandgacha patta olib vokzalda vagonga o‘tirdim.

Samarqandga yetib bordim.

Yahudiylar mahallasida Rohilalar hovlisiga kirdim. Rohila hamon kasal bo‘lib yotgan edi. Ustiga xonatlasni tashlab olibdi. Xonatlas sap-sariq edi, Rohilaning yuzlari oq-sariq edi; ranglar bir-biriga uyg‘un kelgan edi. Xonatlas nihoyatda yarashar ekan.

Ota-onasining huzurida Rohilaning kaftining orqasini birinchi marta oshkora o‘pdim. U ham qo‘limni labiga bosib, uzoq qo‘yib yubormadi. Qo‘limni goh yuziga ham bosib turar edi.

Ota-onasiga malol kelmasa koshkiydi deb xavotirlanib asta ko‘zimning qirini tashlasam, ular bir nimalarni bahona qilib boshqa tarafga qarab o‘tirishgan ekan. Birdan yengil tin oldim. O‘rnimdan qo‘zg‘aldim. Mayda-chuydalarni otasining qo‘liga berdim.

– Bu Toshkentdan esdalik,– dedim.
Qaytib yana Rohilaning yoniga o‘tirdim.
Ota-onasi xonadan chiqib ketishdi.

Ko‘krak cho‘ntagimdan brilliant ko‘zli isirg‘ani chiqardim. Rohilaning qulog‘idan yoqut ko‘zli isirg‘ani asta yechib oldim, o‘rniga brilliant ko‘zli isirg‘ani qulog‘iga taqib qo‘ydim.

– Nega muncha pul sarflaysiz? O‘zimning yoqut ko‘zli isirg‘am bor-ku!– dedi.
– Men pulni yaxshi ko‘rmayman,– dedim.– Koshkiydi sening ko‘nglingni shod etsam, Rohila!

– Rahmat. Mayli, siz uchun taqaman. Endi qulog‘imdan aslo yechib olmayman.

U chap qo‘limni o‘pdi.
– Mana, jonim, ko‘rdingmi, yozgi ta’tilgacha yana ancha bor, lekin imkon topib seni ko‘rgani ikkinchi marta keldim,– dedim.

– Meni sensiray boshladingiz!– deb ko‘rsatkich barmog‘ini o‘qtalib yolg‘ondakam po‘pisa qildi.
Kulib yubordim. U ham kuldi.

– Kechiring! O‘zim ham bilmay qoldim. Qachondan beri sizni sensiray boshladim, Rohila?
– Bilmasam,– deb yana kuldi.– Hazillashdim, endi sizlamang meni, doim sensirayvering. Sizlasangiz xafa bo‘laman.

– Bo‘pti,– dedim.– Yozgacha yana biror bahona topib, albatta Samarqandga kelaman. Sen endi xafa bo‘lma. Sabr qilgin. Yozda barcha istaklaringni bajo keltiraman.

– Rostdanmi?– deb so‘radi u ishonqiramay.– Barcha-barcha istaklarimni bajo keltirasizmi?

U nimani nazarda tutayotganini sezib turardim. Uning ohu ko‘zlariga tikilib o‘ylanib qoldim. Bir-birimizdan ko‘z uzmay o‘tiraverdik.

– Ha, barcha istaklaringni bajo keltiraman,– dedim jiddiy ohangda.– Men sevaman seni, Rohila.
Noxos yig‘lab yubordi. Bu safar yupatmadim. Mayli, ko‘nglini bo‘shatib olsin.

– Men Buxoroga ko‘p dorular, tabobatga tegishli asbob-uskunalar jo‘natib qo‘yganman Toshkentdan. Borib olmasam bo‘lmaydi,– dedim.

– Kechikmaysizmi, ishqilib?
– Buxoroga borib senga doru tayyorlab yuboraman.

Birdan ko‘zlaridan yosh quyilib kela boshladi.

– Mening kasalim doru bilan tuzaladigan kasal emas. Nainki shu kungacha kasalimni bilmagan bo‘lsangiz!
– Bilaman,– dedim yerga qarab.
– Dorum o‘zingizdir.

Endi mening ko‘zlarimdan ham tirqirab yosh chiqib ketdi.
Yuzimni yuzlariga bosdim. Ko‘zyoshlarimiz qo‘shilib ketdi.
Nihoyat, xayrlashib vokzalga chiqdim.

Buxoroga qaytdim. Rohilaning holati bu safar menga qattiq ta’sir qiladi. O‘zi ham, so‘zlari ham shuurimga muhrlanib qoladi. Goh qomatini, butun vujudini, goh so‘zlarini eslar edim. Doim uni o‘ylardim. Endi qat’iy inondimki, men Rohilani chinakamiga sevib qolgan edim. Unga va’da berdim, uylanaman deb va’da berdim: “Barcha-barcha istaklaringni bajo keltiraman”, dedim. Yozda Rohilaning istaklari bajo keltiriladi. Xo‘sh, endi nima qilaman? U faqat bir narsani istaydi – o‘zini menga bag‘ishlamoqchi, vassalom. Visol bog‘ining mevasidan to‘yib-to‘yib totmoq istaydi.

Ey Xudoyim, nega uni yahudiy, meni musulmon etib yaratding? Nega payg‘ambarlar mojarosini osmoni falakda hal etib qo‘ya qolmasdan, yerga tushirib odamzod ixtiyoriga havola etib qo‘yding? Agar Rohila menga o‘zini bag‘ishlab, muslima bo‘lsa, Muso alayhissalom qiyomatda Rohilani ummatim demaydimi? Rasululloh qiyomatda Rohilani ummatim deydimi? Rasululloh shafoat qilarmikan, yo‘lingdan adashmagan payg‘ambarlarni qiyomat kuni yoniga olarmikan? Payg‘ambarlaring qiyomatda o‘z ummatlarini himoya qilaman deb dargohingni ostin-ustin etib yubormaydimi, Xudoyim?

Xulosa. Yursam ham, tursam ham xayolim shu kabi fikrlar bilan band edi. Ul oy mening ishqimda kasaldir. Ul mohitobonning muhabbati chin muhabbatdir. Agar ul bandai ojiz shu dard tufayli o‘lib qolsa, ey Xudoyim, dargohingda men gunohkor bo‘lamanmi? O‘zing uni yahudiy, meni musulmon etib yaratib qo‘yibsan-ku, Parvardigori olam? Nega bani odamni teng qilib yaratmading?

Boshim tors etib yorilib ketaman derdi.

Unga bergan va’dalarim esimga tushsa, hademay yoz ham keladi, men nima qilaman, deb uyqularim qochib ketardi. Yurib ketayotgan bo‘lsam, to‘xtab qolardim. To‘xtab turgan bo‘lsam, madorim qurib o‘tirib qolardim. O‘tirgan bo‘lsam, chalqancha tushib yotib olardim.

Rohila arabiy imloni, men esam ibroniy imloni bilganimizda bormi, xat yozishib bir-birimizning ahvolimizdan xabardor bo‘lib turar edik. Xat tafsif muloqotdir. Ya’ni, xat yarim ko‘rishmoqqa barobardir.
Bir kuni Mir Arab madrasasidagi hujramning eshigi ohista chertildi.

– Marhamat,– dedim.
– Mumkinmi?– deb ellik yoshlar chamasi bir notanish kishi ichkari kirib, odob bilan ko‘rishib bir chetga o‘tirdi.

U gavdali, kallasi katta, o‘zi qorachadan kelgan edi. Qo‘ynidan bir xat chiqarib menga uzatdi. Ochib qarasam, Samarqand ulamolaridan iltimosnoma ekan: “Ushbu xatni olib boruvchi Jizzax qozisidir. Uning o‘g‘li anchadan beri kasal. Bizdan sizga iltimosnoma yozib berishimizni o‘tinib so‘radi. Agar mumkin bo‘lsa, bir-ikki kunga Jizzaxga kelib, qozining hojatini chiqarsangiz. O‘zi yaxshi odam. Iloho, noumid qilmagaysiz”.

Vassalom. Faloniy, Faloniy. Garchi Faloniy bilan Faloniyni yaxshi tanimasam ham ularning taklifini bajonidil qabul qildim. Chunki Rohilani oxirgi marta ko‘rganimga ikki oydan oshgan edi, uning ahvoli hozir qanday ekanini bilmasdim. Mana, bahonai sabab o‘z oyog‘i bilan kelib o‘tiribdi. Darhol xojamizdan ikki kunga ruxsat so‘rab, o‘sha kuniyoq Jizzaxga jo‘nadik. Samarqandga tushib o‘tishni ham rejalashtirib oldik.

Samarqandga keldim. To‘g‘ri Rohilaning uyiga bordim. Ota-onasi meni darvozaxonada ko‘rib ezilib-ezilib yig‘ladi. So‘ngra o‘zlarini qo‘lga olib ko‘zlarini artdilar. Rohila yotgan uyga meni taklif qildilar: u og‘ir kasal edi, kalta-kalta yo‘talardi. Rohilaning oldiga tiz cho‘kib o‘tirdim, boshini ikki qo‘lim bilan ohista hovuchlab ko‘tarib peshonasidan qayta-qayta o‘pdim. U chap qo‘lini bo‘ynimga soldi, o‘ng qo‘lini ko‘kragimga qo‘yib meni o‘ziga asta tortdi. Darhol chap yuzimni labiga yaqinlashtirdim. Yuzimdan o‘padi deb o‘ylagan edim; u esa yuzimni birpas iskadi, chuqur-chuqur nafas olib hidlarimga to‘yib olgandek bo‘ldi. So‘ng bo‘ynimni qo‘yib yubordi.

– Qo‘llaringizga og‘irligim tushib, charchatib qo‘ymadimmi?– deb so‘radi shivirlab.

Bu gapi meni to‘lqinlantirib yubordi; o‘pkam to‘lib ketdi, ko‘zlarimda yosh g‘iltilladi. Boshini asta yostiqqa qo‘ydim. Pastki labimni qattiq tishlab bir nuqtaga tikilib qoldim: shu holatida ham menga mehribonlik qiladir.

Yonida indamay o‘tirdim. Ko‘zlaridan ashk oqa boshladi. Boshi ostidagi bir juft par yostiqlar qatidan ro‘molchasining uchi chiqib turgan ekan, uni olaman deb yostiqni ko‘tardim. Ikki yostiq orasida mening suratim bor ekan. Ro‘molcha bilan ko‘zyoshlarini artmoqchi bo‘ldim.

– Xudam,– deb ro‘molchani qo‘limdan oldi. Ko‘zyoshlarini nafis harakatlari bilan artib qo‘ydi. Yuzlarimga ma’noli tikilib qoldi.
O‘zimni noqulay his eta boshladim.

Uning xayolini chalg‘itmoqchi bo‘ldim:
– Rohila xonum, men Jizzaxga borib keldim. Forish deparasida sersuv tog‘lar ham bor ekan. Bog‘bon Ota ajib bog‘ yaratibdi. Unga havas qildim. Xudo xohlasa, yozda seni albatta Bog‘bon Ota bog‘iga olib boraman; boqqa yetmasdan o‘ng tarafda tog‘dan oqib tushayotgan shifobaxsh jilg‘a bor ekan. Jilg‘a tutzorda hovuzga to‘planadi, odamlar hovuz paynovidan oqib tushayotgan suvdan to‘yib-to‘yib ichadilar, chodra tutib qo‘yilgan pana chertakka paqirlab suv opkirib ketib g‘usl qiladilar. Afsus, o‘sha suvdan olib kelolmadim. Mana, faqat o‘zimni olib keldim, xolos. Konvertsiz ham pochta tashiydigan poyezdda kelsa bo‘lar ekan. Jizzaxda konvert yo‘q ekan,– deb kuldim.

Rohila ham kuldi. Yotgan joyida yuzlari oydek sutrang nur taratardi.

– Odamlar chodrada g‘usl qiladilarmi?– deb so‘rab qoldi noxos.– Farzand istab borgan er-xotin o‘sha joyda qo‘shiladimi?

– E-e yo‘g‘-e! Nega bunaqa deyapsan?
– O‘zingiz boya chertakka suv opkirib ketib g‘usl qiladilar demadingizmi?

– Dedim…– Birdan bu so‘zning boshqa ma’nosi ham borligi esimga tushib kulib yubordim.– Obbo, sen bilan o‘ylabroq gaplashish kerak ekan-ku! Sendek oqila qiz bu tomondan xavfli bo‘lar ekan. Ya’ni, so‘zingdan tutib olib, hech kutilmagan tomondan hujum qilib qolishi mumkin. Ha!

– Chuqurlashmang,– deb kiprik qoqdi.– Men bir og‘iz izoh so‘radim, xolos.

Chakkamni qashladim. Mavzuni boshqa tomonga burish lozim, shekilli.
– Buxorodan nima yuboray?– dedim.
– Hech narsa darkor emas,– deb birpas tin olgach, qo‘shib qo‘ydi:– Mayli, sazangiz o‘lmasin, o‘zingizni jo‘natib yubora qoling.

– Bo‘pti, kattakon konvert yasataman buyurtma berib, o‘shanga o‘zimni solib yuboraman,– dedim.
Odam ham sig‘adigan konvert haqida biz oldin ham gaplashgan edik. Rohila jilmayib qo‘ydi.
– Yana kasal ko‘rgani bordingizmi?– deb so‘radi.– Qayerga bordingiz?

Safar taassurotlarini so‘ylab berdim. Birdan Jizzax qozisi menga Narvon Ota qishlog‘idan besh tanob yer sovg‘a qilganini eslab qoldim. Choponimning cho‘ntagidan qozi muhr bosib bergan vasiqani chiqarib ko‘rsatdim.

– Sen bilan erta bahorda Narvon Ota qishlog‘iga borib, yerimizni qo‘sh bilan haydatib, har xil ko‘chatlar ekib qaytamiz. Bodom, o‘rik, zardolu, angur, uzum ko‘chatlari ekamiz,– dedim.

Rohila vasiqani tomosha qilib qaytarib berdi. Kulimsiradi.

– O‘rik bilan zardoluni, uzum bilan angurni bitta paykalga ekib bo‘lmaydi,– deb menga zimdan qarab qo‘ydi.

– Nima uchun?
– Angur gullaganda ostidan ilon ham o‘tmasligi kerak. Aks holda gulini tashlab yuboradi.

– Uzum gullaganda-chi?
– Uzum gullagan paytda ilon inidan olisga ketmasdan bolalarini boqayotgan bo‘ladi,– dedi pinak buzmasdan.

– Zardolu bilan o‘rikni nega yonma-yon ekib bo‘lmaydi?
– Sababini bilmayman-u, lekin qandaydir irimi bor,– dedi.
Kulib-kulib Rohilaning burnini chimchilab qo‘ydim.

– Rosa uloqtirding-a!– dedim.– Angur bilan uzum, o‘rik bilan zardolu bitta narsa ekanini bilmasang kerak deb o‘ylovdim-da!

– Vasiqani notariusga olib borib tasdiqlatib oling,– dedi Rohila.– Jizzax qozisining muhri bosilgan vasiqa faqat Jizzax deparasida qonuniy kuchga ega bo‘ladi, Rusiya hukumati idorasi bo‘lmish notarius kontorasi muhr bilan tasdiqlagan hujjat esa butun dunyoda qonuniy kuchga ega bo‘ladi. Yo noto‘g‘rimi?

– To‘g‘ri,– dedim.– Muncha aqllisan-a!– deb yana burnini chimchilab qo‘ydim.

Rohila suratimni yostiq ustiga olib qo‘ydi. Chehrasi yorishib ketdi.

– Ha, endi suratimdan zerikdingmi? Ko‘kragingga bosib yotarding, endi yostiq ostiga tiqib qo‘yadigan bo‘psan? Tinchlikmi?

– Xudo saqlasin! Bu surat mening umrlik yo‘ldoshim, dilimning rohatidir!– Yostiq ostidan suratimni oldi, ko‘kragiga bosdi, ustidan silab-siypaladi.

So‘ng qo‘llarimni qo‘llariga olib siynalariga qattiq bosdi.
– Endi tortib olmaysizmi?

– Tortib olmayman,– dedim ko‘zlarimni yumib.– Yozda kelganimda inon-ixtiyorimni batamom senga beraman. Xohlasang, pishirib yeysan! Xohlasang, xomligimcha yeyaverasan!

– Qanday yeyishni o‘zim bilaman,– dedi.
Kulishdik. Chehrasi ochilib ketdi.

Ahvoli yaxshi emas edi. O‘pka sili madorini olib qo‘ygan edi. Endi uni bahorgacha tirik ko‘ramanmi-yo‘qmi?

Og‘ir o‘y-xayollarimni unga sezdirmaslikka harakat qilardim.

Xonaga otasi kirib keldi.
– Abdulmo‘’min, oshxonaga chiqsangiz, choy tayyorlab qo‘ydim,– deb lutf qildi.

– Buyuring,– dedi onasi ham tavoze bilan engashib.
– Nimani buyuray?– dedim. Rohilaga qarab:– Katta konvert buyuraymi?– dedim.
Yengil kulgi ko‘tarildi.

– Xonim afandimiz, marhamat qilsinlar, deyaptilar,– deb izoh berdi melamdn-muallim.
– Evet,– deb xijolatomuz jilmaydi onasi.

– Xonim Quddusi sharifda saljuqiy turklar bilan muloqotda bo‘laverib, alarning go‘zal lahjasini o‘zlashtirmish. Aybga buyurmagaysiz.

– Onajon, dasturxonni shu yerga olib keling, mening oldimda choy ichingizlar,– deb qoldi Rohila.

U men bilan ko‘proq birga bo‘lishni istardi. Buni ota-onasi ham darrov payqadi, albatta.
Ichkariga bejirim xontaxta olib kirildi. Onasi birpasda dasturxon tuzadi. Baqamti o‘tirib choy ichdik, yengilgina tamaddi qildik.

Jizzax safarim taassurotlarini hikoya qilib berdim. Vasiqani cho‘ntagimdan chiqarib ko‘rsatdim. Rohila yana notarius masalasini qo‘zg‘adi.

– Vasiqani qoldiring, o‘zim notariusga tasdiqlatib, muhr bostirib qo‘yaman,– dedi otasi.
– Sizga zahmat bo‘lmaydimi?– deb vasiqani uzatdim.– Cho‘x tashakkur edaram!

– Dorular uchun haq olmayapsiz…– deb xijolat chekib qiziga qarab qo‘ydi bechora ota.– Bizni bir umrlik qarzdor etib qo‘ydingiz.

– Yaxshiliklaringiz bizdan qaytmasa, Xudoyimdan qaytsin,– dedi ko‘zlariga yosh olib onaizor.
– Modari mo…– deb Rohila gapining davomini aytmadi, faqat bosh chayqab qo‘ydi, xolos.

– Tashakkurlar,– dedim ta’zim qilib.– Men bugun Buxoroga yetib bormasam bo‘lmaydi. Ikki kunga ijozat so‘rab kelgan edim. Tog‘ yo‘lini qor bosgan ekan, Jizzaxga borib kelishim ko‘proq cho‘zilib ketdi.

– Yo‘q, bugun hech qayoqqa ketmaysiz,– dedi Rohila.
– Menga faqat ikki kunga ruxsat berishgan, xolos.
– Yo‘q, yo‘q, bugun ham qolasiz!– dedi takror Rohila.

Ota-onasi ko‘zlarini javdiratib menga qarab turishardi; shu tobda ular oyog‘imga yiqilishga tayyor turardi. Holatimdan o‘zim uyalib ketdim.

– Keling, yana biror narsani bahona qilarsiz,– dedi otasi yalingandek bo‘lib.– Men siz bilan notariusga uchrashib kelaman. Shu bahonada ishingizni ham bitirib olasiz. Yo‘q demang endi.
Ota-ona qizlarining ko‘ngli uchun har narsaga tayyor edi.

Yana bir kun Rohilaning oldida qoldim. Muallim bilan notarius kontorasiga borib vasiqani o‘z nomimga qayta rasmiylashtirib, maxsus daftarga qayd qildirib oldim. Notarius kontorasinining ish bitiradigan xodimi muallimning o‘quvchisi bo‘lgan ekan, ustozining izzat-hurmatini o‘rniga qo‘ydi.

Ishimiz bitgach, muallim Heder-boshlang‘ich maktabga yo‘l oldi. Men uyga yolg‘iz qaytdim.
Onasi ham Rohila ikkimizni holi qoldirib xonadan chiqib ketadi.

– Bitdimi ishingiz?– deb so‘radi Rohila.
– Otangni shogirdi ishlar ekan-ku notarius kontorasida! Birpasda vasiqani rus tiliga tarjima qilib, mashinkada chiq-chiq qilib ruscha matnni bexato yozib, muhrlatib berdi,– dedim.

– Ishni doim puxta qilish kerak,– dedi Rohila kulimsirab.– Ana endi bahorda Narvon Ota qishog‘iga borib, o‘z yerimizda bemalol bog‘ yaratishimiz mumkin.

– Rahmat, notarius borligini menga aytmaganingda holim nima kechardi, bilmadim.

Tushdan keyin opasi kelib Rohila bilan ancha gaplashib o‘tirdi. U bitta chevarga shogird tushibdi; ustoz uyida yotib, xizmatini qilib yurib, hunar o‘rganayotgan ekan.

Opasi ketgach, Rohila:
– Bilasizmi, suratingizni nima uchun yostiq ostiga yashirib qo‘ygan edim?– deb savol berdi.
– Nahotki opang seni suratimdan ham rashk qilsa!

– Yo‘-o‘q, opam rashk qilmaydi,– deb bosh chayqab kuladi.– Ba’zan meni ko‘rgani qo‘ni-qo‘shni kampirlar kirib turishadi. Yahudiy kampirlar ham gap tarqatishda sartlardan qolishmaydi. Ularning tillari bir qarich bo‘ladi, o‘-o‘-o‘! Ko‘kragimga musulmon yigitning suratini bosib yotganimni ko‘rib qolishsa bormi, urdi Xudo!
– Tushunarli,– dedim.– Kampirlar hamma joyda o‘ziga yarasha ermak topib olishadi-da!

Bildimki, suratimni yostiq qatida ko‘rib hazillashgan bo‘lsam-da, u rostdan meni xafa bo‘ldi deb o‘ylagan ko‘rinadi. Vaholanki, men faqat uni kuldirmoqchi bo‘lganman, xolos. Shu arzimas voqea ham Rohilaning menga munosabati naqadar jiddiy va chinakam insoniy tuyg‘ular ekanini ko‘rsatib turardi.

Kechqurun Rohilaning yoniga o‘rin to‘shab berdilar. O‘ng tarafiga yangi ko‘rpachalarni ikki qavat etib tashlab qo‘yishdi. Men o‘ringa kirib yotmadim, Rohilaning o‘ng tomoniga o‘tib o‘tirdim. Tun bo‘yi mijja qoqmadim. U qo‘llarimni ushlab, siynalari ustiga mahkam bosib olardi. Shu holatda uyquga ketardi. Qo‘llarim tolib, sekin tortib olmoqchi bo‘lardim.

– Mendan o‘zingizni olib qochyapsizmi?– deb pichirlardi.
– Yo‘q, jonim, tashqariga chiqib nos chekib kelmoqchi edim,– deyman hazillashib.

– Aldoqchi,– deb kulimsiraydi.– Nos chekishni ham Jizzax qozisi o‘rgatdimi?
– O‘zim bilardim. Faqat sendan yashirib chekardim.

– Aldoqchi,– dedi yana.
– Rost aytyapman. Bizda kampirlar ham nos chekadilar. Enam ko‘pincha meni qo‘shni mahallaga yugurtirib, nosfurushdan nos oldirardi. Bir chimdim-yarim chimdim o‘g‘rincha chekib yurib oxir-oqibat qip-qizil kashanda bo‘ldim-qoldim.

Rohila gaplarimni jimgina eshitib yotadi. Albatta, zarracha ham ishonmaydi. Nafas olishida o‘zgarish sezmayman. Agar nafas olishi o‘zgarsa edi, gaplarimga ishonib hayajonlanganini oshkor etib qo‘yardi.

Deraza yuqorisidan to‘lin oy mo‘ralab turardi.

Rohila yuzlarimga qattiq tikilib qoladi. So‘ng dona-dona qilib:
– Siz berahm va zolimsiz,– dedi.

Indamadim. Boshimdan muzdek suv quyib yuborilgandek bo‘ldim. A’zoi badanim muzlab ketdi. Birpasdan so‘ng esa badanim lovullab yonib ketdi go‘yo.

– Xafa bo‘ldingizmi?– deb so‘radi mayin tovushda.– Men shunchaki hazillashdim, xolos.
– Bilaman,– dedim asta.– Bilaman.

– Hazilim ko‘nglingizga og‘ir botmadimi?
– Berahm va zolim odamda ko‘ngil nima qilsin!

– Og‘ir botibdi-a… Vodiy xalqi hazilkash bo‘lardi-ku!

– O‘n to‘rt yashar paytimda endi choyxonama-choyxona daydib yurib askiya eshitadigan, askiya aytadigan chog‘im vodiydan chiqib ketgan bo‘lsam, bu yog‘iga o‘zing muallimlik qilaverasan-da!
– Bitta hazilga shuncha qovoq-tumshuqmi, muncha!
Qarasam, Rohila rostakamiga taraddudlanib qoldi.

– Sen hozir kasalsan. Og‘zingga kelgan gapni aytishing mumkin, xafa emasman. Xudo xohlasa, bahorda tuzalib ketasan. Undan keyin behijob gap aytib yuborsang, jonim, albatta xafa bo‘laman. O‘shanda, ehtimol, uyga qamab olib do‘pposlashim ham mumkin.

U qo‘llarimni olib yana siynasiga mahkam bosadi.
– Mayli, roziman,– deb shivirladi.

Endi siynalari muloyim va dirkillagan emasdi, so‘lib qolgan edi, chandirga o‘xshardi.

– Yana ko‘rishar ekanmizmi?– dedi shivirlab. Ko‘zlarida yoshlari g‘iltillab turganini payqadim.
– Unday dema, sovuq nafas qilma.

– O‘lsam yig‘laysizmi?
– O‘sha gapni yana og‘zingga olyapsanmi? Meni xafa qilib Buxoroga kuzatib qo‘ymoqchimisan?
– Kechiring,– dedi qult etib yutinib.

U yig‘isini arang ichiga yutib yotardi.

– Hademay bahor keladi. May oyi oxirlarida ta’tilga kelaman. Bu yerda ustozimdan oladigan saboqlarim bor. Ehtimol, vazifalar olib, toqqa borib mustaqil mashq qilarman. Sen bilan Forish tog‘lariga qochib ketamiz. Narvon Ota qishlog‘iga borib besh tanob yerimizda dehqonchilik qilamiz. Mol-qo‘y qilamiz. Sen sigir sog‘ishni o‘rganasan, men o‘tin yorishni o‘rganaman. Qalay!

– Ul vaqtda maysalar yam-yashil bo‘ladi, tog‘larni lola-qizg‘aldoqlar qoplaydi… Jilg‘alar jildiraydi… Bulbullar sayraydi… Do‘lanalar oq va sariq tusda qiyg‘os bo‘lib gullaydi…

– Shoshma, sen Forish tog‘lariga qachon borgansan?– deb so‘radim hayron bo‘lib.

– Ta’rifini o‘zingizdan eshitib, tasavvurlarimni gapirib beryapman,– dedi ko‘zlarini yumib.– Aslida, Forish tog‘larini siz ham bahor chog‘ida ko‘rmagan bo‘lsangiz kerak. To‘g‘rimi?

– Men ko‘rmagan bo‘lsam ham Jizzax qozisi O‘rozboy ota ko‘p ko‘rgan, o‘zi esa Past Ko‘sa qishlog‘ida tug‘ilib o‘sgan.

– Shunaqami?– Xiyla sukut qiladi.– Bittayu bitta o‘g‘li bormikan?

– Ha. Buni ham saqlab olgan ekan. Qaynog‘asining o‘g‘lini chaqaloq chog‘ida olib tarbiya qilgan ekan.

– Voy bechora-yey! Saqlab olgan bolasidan mol-dunyosini ayatmayotgan bo‘lsa, rostdan ham yaxshi odam bo‘lsa kerak.

– Xuddi shunday.
– O‘g‘li sog‘ayib ketdimi?

– Xudo xohlasa, albatta sog‘ayib ketadi.
– Omin.

– Bahorda sen bilan tog‘larni sayr etamiz. Sen batamom tuzalib ketasan. Tog‘ havosi shifobaxsh bo‘ladi.
– Men tezroq sog‘ayib ketsam bo‘lmasmi?

– Bemor sog‘ayadigan bo‘lsa, tabib o‘z oyog‘i bilan kirib keladi.
– Lekin men sizni uyimizda ko‘rganimdan keyin kasal bo‘ldim-ku?

– U yog‘ini emas, bu yog‘ini aytyapman: sen tog‘ havosidan muolaja olib sog‘ayib ketishing uchun Xudoyim bizga tog‘dan yer in’om qildi. Qozi esa shunchaki bir vositachi bo‘ldi, xolos.
– To‘g‘ri,– dedi past tovushda.

Rohila Xudoning irodasiga aslo shubha qilmasdi. U Xudoning itoatkor bandasi edi.

Azon tovushi qulog‘imga chalindi. Subhi sodiq bo‘lgan edi. Tashqariga chiqib tahoratimni yangilab qaytdim. Bu orada onasi ichkariga kirib Rohilani ham yuvib-tarab qo‘yadi. U qibla tomonni mo‘ljallab gilamcha to‘shab qo‘yibdi, Olloh rozi bo‘lsin. Bomdodni ado etib bo‘lgunimcha xonaga hech kim kirmadi.

Nonushtani Rohilaning yonida qildik. Rohilani quchog‘imga suyab turib unga choy ichirdim.

– Poyezd qachon ketadi?– deb so‘radi.
– Soat ikkida vokzaldan jo‘naydi,– dedim.
– Ikkigacha yonimdan jilmang,– dedi.– Bu oxirgi uchrashuvimiz.

E’tiroz bildirish uchun endi og‘iz juftlagan chog‘im uning ko‘zlaridan duv etib durlar dumalab tusha boshladi.

O‘zimni tutib tura olmadim. Ko‘zlarimdan yoshlar oqaverdi…

Hozir shakarguftorlik qiladigan payt emas edi.
– Rohila, ataylab meni yig‘latmoqchimisan?– dedim.

– Bu yig‘i hech narsa emas, yig‘ining kattasi keyin bo‘ladi. Qadrim o‘shanda bilinadi. Lekin yig‘i-sig‘ilarning foydasi bo‘lmaydi.

Qo‘li bilan meni o‘ziga chorladi. Yuzimni labiga yaqinlashtirdim. Ikkimizning ko‘zlarimizdan ham duv-duv yoshlar oqar edi. U yuzlarimni tinmasdan yalab-yulqar edi, tinmasdan meni iskar edi.

Devorda osig‘lik turgan soat bong urdi.
– Bir bo‘ldimi darrov?– dedi Rohila.
– Endi borib bilet olishim kerak,– dedim.

Yig‘lab-yig‘lab xayrlashdik.
– Rohila, yana birorta kasal bahonasida Samarqand tomonlarga kelib qolishim hech gap emas. Biz tez orada albatta ko‘rishamiz.
– Iloho, shunday bo‘lsin!– dedi u.

Rohila bilan xayrlashayotib qozining xotini bergan 100 so‘mlik qog‘oz pulni bildirmay yostig‘ining qatiga tiqib qo‘ydim. Xonadan chiqib ota-onasi bilan samimiy xayr-xo‘shlashdim.

Jomadonimni ko‘tarib ko‘chaga chiqdim. Bibixonim madrasasi yonida izvoshga o‘tirdim. Birpasda vokzalga yetib bordik. Poyezd roppa-rosa soat ikkida gudok chalib Buxoroga jo‘nadi.

Buxoroda nima gap?

Rohila doim ko‘z oldimda turardi. So‘zlari quloqlarim ostida jaranglar edi, ayrim gaplarining mag‘zini chaqib ko‘rardim. Birdan o‘pkam to‘lib ketardiyu ko‘rpaga boshimni burkab xun-xun yig‘lab olardim. Chin muhabbat qanaqa bo‘lishini Rohila o‘z hayoti bilan isbotlab berdi. Faqat kitoblarda bo‘ladi deb o‘ylardim chin muhabbat… Hayotda ham bor ekan. Muhabbatning ismini so‘rasalar, hech ikkilanmay Rohila deb aytgan bo‘lardim.

Oradan ikki yarim oy o‘tadi. Aprel oyining boshlari bo‘lsa kerak, bir kuni tush ko‘rdim: hujramda yotgan emishman, tun-oqshom emish; noxos uyg‘onib ketib ko‘zimni ochsam, e-e voh, ro‘paramda Rohila tik turgan emish. Birinchi marta ko‘rganimdek, unda hech qanday kasallik asaroti yo‘q edi. Faqat qop-qora libosga burkanib olgan edi. Boshida katta qora ipak ro‘mol.

– Ey, Rohila, qachon kelding?– deb so‘radim.
Yuzimga birpas tikilib turib, qovog‘ini soldi va:
– Bevafo!– dedi.

Dilim og‘ridi. Lekin bekorga xafa bo‘lmayapti-ku, deb o‘yladim: “Buxoroga kelsa-yu, uni men kutib olmasam. Axir insongarchilik bunday bo‘lmas…” O‘zimcha Rohilani oqlay boshladim… Shu payt uyg‘onib ketdim.

“Nima bo‘ldi ekan-a? Men uni doim oq harir ipak libosda ko‘rar edim, bugun esa qora libosga burkangan holda ko‘rdim tushimda…”

Erta bilan ta’bim xira bo‘lib, nonushta ham qilmasdan darsga ketdim. Soat ikkilarda darsdan hujramga qaytdim (hakimlik malakam ortib borgani sari qo‘limda pul to‘planadi, endi kamxarj ilm toliblari kabi burgalarga talanib madrasa hujralarida umrguzaronlik qilmasdim, “yosh buxorolik jadidlarning homiysi” deb nom chiqargan sarmoyador Fayzullaxo‘ja istiqomat qiladigan mahalladan qulay ijaraxona topgan edim, Mir Arab madrasasiga yahudiylar mahallasi orqali o‘tib qaytardim). Darvozamiz oldida uch-to‘rt kishi kutib turgan ekan. Xizmatkorim Nabixo‘ja istiqbolimga chiqdi:
– Samarqanddan xat bor,– deb qo‘limga konvert berdi.

Tik turganimcha konvertni ochdim: ichida bir parcha qog‘oz bor edi, xolos. Unda arab imlosida bir juft so‘z yozilgandi: “Rohila murd”. Ya’ni, “Rohila o‘ldi”. Maktubni kim, qachon yuborgani noma’lum. Konvert qopqog‘iga bosilgan pochta muhridan 1916 yil Aprel oyining 13 kun sanasi ko‘rinib turardi. Yuragim shig‘ etib ketdi: Rohila “13” raqamini yoqtirmasdi, shu raqamdan irim qilardi.

“Raqamni nega yomon ko‘rasan? O‘n uch senga nima yomonlik qilgan?” deb savol berdim bir kuni.

“Iso alayhissalomni o‘zining o‘n uchta sahobasi-apostolidan bittasi rimlik zobitlarga sotadi. Payg‘ambariga xiyonat qilgan sahobaning nomi Iuda edi. Unga 13 raqamini tamg‘a qiladilar. Bundan tashqari, go‘yo bitta shu Iudaning o‘zi yahudiy bo‘lgan emish. Iso alayhissalom Iudani juda yaxshi ko‘rar ekan, suyumli sahobasi payg‘ambarga xiyonat qiladi. Shunday qilib, avom xalq yahudiylarga qarshi gij-gijlanadi!.. Bu cho‘pchak g‘irt yolg‘on bo‘lmasa, turk sultoni yahudiylarga o‘z tuprog‘idan boshpana berarmidi?.. Mening ota-onam Quddusi sharif qaramog‘ida bo‘lgan turk ma’murlaridan faqat yaxshilik ko‘rgan. Bilasizmi, Fotih Sulton Mehmetning 1458 milodiy yili Rum noibi Atnasyosning imtiyozlarini saqlab qolish to‘g‘risidagi Farmoni 450 yildan so‘ng Sulton Abdulhamid davrida ham o‘z kuchida qoladi. Sultonlarning sobitligini hurmat qilaman. “Hubbul Vatan minal iymon” degan hadisi sharif ularning vujudiga ona suti bilan kiradi va jon bilan chiqadi. Ota-onam hikoyalaridan shunday xulosa chiqardim… O‘n uch raqamiga nafratim esa jaholatga munosabatimni ifodalaydi, xolos”, deb hikoya qilgan edi Rohila.

Bu Rohilaning dunyoqarashi naqadar chuqur va teran ekanini ko‘rsatadigan bir misoldir. Men unga baho berolmayman.

Qo‘limda konvert ushlab turgan holatimni tasavvur etyapsizmi? Xayolimdan Rohilaning so‘zlari bir-bir o‘taveradi: “Soat ikkigacha yonimdan jilmang… Bu yig‘i hech narsa emas, hali uzoq yig‘laysiz. Ota-onam kabi pushaymon qilasiz, lekin foydasi bo‘lmaydi… O‘lsam yig‘laysizmi?”

Oyog‘imni sudrab hovliga kiraman. Tashqi hovli ayvonida muolaja va doru-darmon istab kelgan kasallar to‘planib qolgan ekan. Bosh irg‘ab ularning yonidan o‘tib, ichki hovlidagi hujramga kirib ketdim. Xontaxtaga o‘mganimni berib, bir nuqtaga tikilib qancha o‘tirganimni bilmayman, bir zamon xizmatchim Nabixo‘ja tomoq qirib ostonada paydo bo‘ldi:
– Mijozlar mahtal bo‘lib qoldi,– dedi.

Nochor o‘rnimdan turdim. Tashqi hovliga chiqib, ayvonga yaqin bordim-da:
– Ma’zur ko‘ringlar, dunyodagi eng yaqin insonimdan ayrilib qoldim,– deganimni aniq eslayman.

Keyin nima bo‘lganini eslay olmayman. Behush bo‘lib yiqilibman.
Mijozlarim birdan dunyoni boshlariga ko‘tarib yig‘lab yuboradi. Qiyomat qo‘padi go‘yo.

Kechki payt hujramda hushimga kelaman. Sadoqatli xizmatkorim peshonamni ho‘l sochiq bilan artib o‘tirgan ekan.

– Konvert qani?– deb so‘radim bazo‘r tilim kalimaga kelib.– Uni shamol uchirib ketmadimi?
Nabixo‘ja tokchada turgan konvertni olib, ko‘zimga yaqin keltirib ko‘rsatadi.

– Xayriyat,– deb qult etib yutindim.– Asrab qo‘ygin.

Xizmatkorim ko‘p mehribonchilik qildi. Tun bo‘yi ikkovimiz ham mijja qoqmadik. Ertalab xojalarimga uzrli sababimni aytib, uch-to‘rt kunga ruxsat oldim: “Samarqandda hamshiram vafot etdi”, dedim. Xojam darhol ta’ziya izhor qiladi, yuziga fotiha tortadi.

Samarqandga jo‘nadim.
Vokzalda poyezddan tushib yahudiylar mahallasiga izvoshda ketdim.

Tanish darvozadan hovliga kirdim. Ota-ona hovlida ekan. Ikkovi barobar meni mahkam quchoqlab oldi-yu, bor ovozda ho‘ngrab yig‘lay boshladilar. Men ham o‘zimni qo‘yib yubordim.

Qiyomat bo‘ldi.

Rohila yotgan xonaga kirdik. Xonaning to‘rt tarafiga gulmix qoqib, dor tortibdilar va dorlarga Rohilaning hamma kiyimlarini osib qo‘yibdilar. Men sovg‘a qilgan sariq xonatlasimdan ko‘ylak tiktirgan ekan, uning ham osilib turganini ko‘rdim. Faqat liboslari bor edi, xolos. Rohilaning o‘zi esa– yo‘q.

Yig‘imiz yana avjiga chiqdi. Men har bir libosni bir-bir quchoqlab, bir-bir iskab-hidlab, chunon yig‘ladimki, nazarimda, osmon toqi zirillab ketgandek bo‘ldi.

Oxiri otasi yig‘lab o‘tirgan joyidan turib, Tavrot oyatlaridan qiroat qildi. Fotihaga qo‘l ochildi. Ammo ular qo‘llarini yuzlariga tortmaydilar.

Men tiz cho‘kib o‘tirib Qur’on tilovat qildim. Yuzimga fotiha tortdim.

Onasi dasturxon tuzamoqchi bo‘ldi.
– Yo‘q, avval go‘rini ko‘rsatinglar,– deb o‘rnimdan turdim.

Xonadan tashqariga chiqdim. Ota-onasi ko‘chalik kiyimlarini egnilariga tashlab oldilar.

Muallim hamon ko‘zyoshlarini tiya olmasdi:
– Rohila to jon taslim qilguncha hushyor bo‘ldi, gapidan adashmadi. Doim sizni yod etdi. Qulog‘idagi brilliant isirg‘asini ko‘rsatib: “Buni yechib olmanglar, u menga mangu hamroh bo‘lsin”, dedi. Suratingizni ham go‘r ichiga qo‘yishimizni vasiyat qildi. Dindoshlarimiz bilib qolib g‘avg‘o ko‘tarmasin deb uni Tavrot oyatlariga o‘rab ko‘mdik. Suratingiz Rohilaning ko‘kragida, isirg‘angiz esa qulog‘ida…

Samarqand. Shohizinda mozorining janubida musulmonlar qabristoni yonida, bir devor bilan ajratilgan yahudiylar qabristoni bor.

Qabristonga bordik. Uchovimiz yana o‘zimizni tiya olmasdan baralla tovush chiqarib yig‘lab yubordik. Hech kim hech kimga taskin bermadi. Qancha vaqt qabristonda bo‘lganimizni aniq bilmayman. Qorong‘i tushib qoldi. Uyga qaytdik.

Ertasi kuni yig‘lab-yig‘lab Buxoroga qaytdim.

Rohila: “Men o‘tib ketganimdan keyin ko‘p yig‘laysiz, lekin foydasi bo‘lmaydi, faqat pushaymon qilasiz, xolos”, degan gapi rost bo‘lib chiqdi.

Uch yil yig‘ladim. Besh kuni kam 1100 kun ko‘zyoshlarim tinmadi.

100 yil yashasam ham Rohilani unuta olmasligimga uzil-kesil inondim.

Samarqandga yo‘lim tushsa, shanba kuni albatta Rohilaning qabrini ziyorat qiladigan bo‘ldim.

Qachon Rohilaning qabrini izlab borsam, e-e voh, otasi yo onasi qabr boshida yum-yum yig‘lab o‘tirgan bo‘ladi. Ba’zan men Rohilaning qabri ustida yig‘lab o‘tirganimda Rohilaning ota-onasi kelib qolardi.

Qabr ustida yig‘lab o‘tirib goh o‘zbekcha, goh forscha marsiyalar yozaman.

Rohilaning o‘zi aytganidek, endi bularning hammasi befoyda. Pushaymonlikdan sud yo‘qdir.

Tushimda ko‘rganimda u meni “bevafo” dedi. O‘shandan keyin muhabbatim yuz chandon ortib ketdi: men seni hamon sevaman, Rohila!

Judolik g‘amida sabr kosalarim to‘lib-toshib ketgan bo‘lsa-da, Rohilaga bo‘lgan muhabbatim zarracha kamaygani yo‘q.

Kechalari oy yorug‘ida yolg‘iz o‘tirib yig‘layman. O‘zimni bevafolikda ayblayman.

Agar ilgariroq “Men musulmon, sen yahudiy” demasdan, qalbimga quloq solganimda bormi, hozir o‘z yog‘imga o‘zim qovurilib yurmagan bo‘lardim. Nega Rohilaning eng buyuk orzusini puchga chiqardim? Imkon qidirsam bo‘lardi-ku!

Insoniy umidi puchga chiqmaganda u aslo kasalga chalinmasdi. Visoldan umidini uzgan bo‘lsa-da, muhabbatidan voz kechmaydi. Demak, muhabbatdan maqsad faqat visol emas ekan-da! Demak, Rohilaning ishqi ilohiy va haqiqiy edi.

1916 yilning 13 aprel kuni Rohila foniy dunyoni tark etadi. O‘shanda Rohila 17 yashar edi.

Onaizori qizining kuyikiga chidamasdan, olti oydan so‘ng yurak-bag‘ri ezilib vafot etadi. U ham o‘z vasiyatiga ko‘ra qizining yoniga dafn etiladi.

Rohilaning opasi Mariyam Toshkentga turmushga chiqib ketadi.

Rohilaning otasi Sholom muallim esa hovlisini sotib Quddusi sharifga ko‘chib ketadi va anda vafot etadi.
Samarqandga borsam, birdan-bir taskingohim– Rohilaning qabridir. Har bahor uning qabri gullarga burkanadi. Ko‘zyoshlarim bilan Rohilaning qabrida o‘sib yotgan gul-chechaklarni sug‘orib qaytaman.

Ajal jallodi rahm etmay ayirdi ul nigorimdan,
Yuzi gul, sochlari sunbul, shakar lab guluzorimdan…

***

Quvalik fidokor tarixchi do‘stim Nodirbek MDA fondidan Mo‘’minjon Hakimning o‘zbek tilida, arab imlosida yozilgan salkam 1000 sahifalik “Xotira daftari”ni buyurtma berib olib, Qiroatxonada boshini ko‘tarmasdan mutolaa qilayotganini ko‘rib, kulgim qistardi: “Obbo, yana o‘sha muhabbatnomani o‘qiyapsizmi? Turkiston muxtoriyati tarixini kim o‘rganadi? Nosirxon to‘raning taqdirnomasi yana yuz yil chang bosib yotaveradimi?” deb qo‘yardim norozi bo‘lib. Nodirbek “Xotira daftari”dan ko‘chirma ko‘taradi va arxiv Qiroatxonasida ko‘rinmay qoladi. Uch-to‘rt kundan keyin telefon qilsam: “Farg‘onadaman, aka, hadeb ko‘zingizga osiy ko‘rinavermay, deb uyda darsxonamga kirib olib Mo‘’minjon Hakimning “Xotira daftari”ni… yig‘lab-yig‘lab mutolaa qilyapman”, dedi. Battar ensam qotadi. Jiddiy mavzu bilan jiddiy shug‘ullanayotgan zabardast olimning ahvoli shu bo‘lsa, dodingni kimga aytasan! Akademik darajasidagi olim yigit darsxonasida bitta tabibning shaxsiy xotiralarini o‘qib ko‘zyosh to‘kib o‘tirsa, podani kim boqadi?

Keyingi safar Farg‘onaga borganimda umumiy tanishimiz In’omjon Buzrukovichdan: “Nodirbek ham ko‘rinadimi?” deb shunchaki so‘radim. “E-e, baraka topsin! MDAdan bitta hamyurtimizning xotira daftarini opkepti, menga ham bir nusxasini o‘qishga berdi, yig‘lab-yig‘lab o‘qiyapman”, deb tumbochka tortmasidan dasta-dasta arabiy varaqlarni chiqarib ko‘rsatadi. In’omjon Buzrukovich sakson yoshdan o‘tib, xiyla o‘zini oldirib qo‘ygan, astoydil namozxon bo‘lgan, arabiy xatni ravon o‘qib yo‘qlab keluvchilarni hayratga solar edi; yosh boladek beozor va ta’sirchan bo‘lib qolgan edi. Yig‘i-sig‘iga moyil bo‘lib qolganini bilmas ekanman. Hoynahoy, Nodirbek cholni ham yig‘lashga o‘rgatgan bo‘lsa kerak… Yaxshilab tuzlamasam bo‘lmaydi shekilli, deb Nodirbekka Farg‘onadan telefon qildim, lekin yana diydiyo qilishimga imkon qoldirmadi: “Aka, o‘n-o‘n besh daqiqadan so‘ng Terakmozorda ko‘rishaylik, gap bor!” deb jo‘shqin ohangda gapni muxtasar kunad. Ko‘rishdik Terakmozorda. Ol-a, qo‘limga Mo‘’minjon Hakimning “Xotira daftari”dan o‘n sahifa parchani tutqazsa bo‘ladimi! Noiloj oldim. Doim izlanadigan va bitta haqiqatni topib olib, nuqul o‘zinikini ma’qullaydigan odamdan olim chiqishiga azaldan gumonim bor edi. Mana, shu gapimning tasdig‘i ro‘paramda kuydirgan kallaga o‘xshab turibdi. Yana nima deyman! Nodirbek bilan gapni qisqa qildim: “Eshitdim, o‘zingizga hamdard topib olibsiz, chol ham yig‘lab yotibdi”, deb xayr-xo‘shlashdim. Toshkentga qaytdim.

Bekorchi paytim Nodirbek menga ilingan parchani shunchaki ko‘zdan kechirdim. Yaxshi tushunmadim, shekilli. Keyin astoydil qayta o‘qidim. E-e, voh…

Nodirbekka telefon qilib rahmat aytsammikan yoki avval Musulmon bilan Jo‘rabekka ham o‘qitib ko‘rib, ularning ham fikr-mulohazalarini eshitib, keyin sipolikni boy bermasdan: “O‘zingizning asosiy ilmiy ishingiz – Turkiston muxtoriyati ham, shahidi sharif Nosirxon to‘ra taqdirnomasi ham esingizdan chiqib ketmasa chakki bo‘lmasdi-da, do‘stim!” deb qo‘ya qolganim ma’qulmikan?

Siz nima deysiz, o‘quvchi?

Toshkent,
2017 yil 25 may