Оғир хасталик туфайли кўпдан бери тўшакка михланиб қолган бўлишига қарамасдан, Петар ҳазрат мабодо бирон-бир шинаванда топилгудек бўлса, ўз саргузаштларини бажонидил сўзлашга тушарди. Ҳазратнинг ҳикоялари қайси жиҳати билан тингловчини ўзига ром этарди — буни тушунтириш қийин.

Иво АНДРИЧ
ЧАЛАБИЙ  ҲОФИЗ  ҚИССАСИ

Иво Андрич (1892-1975) – сербиялик атоқли адиб,  академик, дипломат. 1892 йил 9 октябрь куни ҳозирги Босния ва Герцеговина ҳудудидаги мактаб хизматчиси оиласида таваллуд топган. Отаси қазо қилганида бўлажак адиб ҳали уч ёшга ҳам тўлмаган эди. Собиқ Югославия Қироллик университетининг фалсафа факультетида таълим олган. 1924 йили Босния маънавий ҳаётининг ривожига бағишланган докторлик ишини ҳимоя қилган. Югославиянинг Европа мамлакатларидаги элчихоналарида ишлаган. “Дрин дарёсидаги кўприк”, “Травниц йилномаси”, “Хоним” каби романлар, кўплаб қисса ва ҳикоялар муаллифи. 1961 йили Нобель мукофотига сазовор бўлган. 1975 йил 13 март куни Белград шаҳрида вафот этган.
“Халқ оғзаки ижоди – афсоналарни севишга, афсоналар орқали инсон ҳаётининг мазмун-моҳиятини имкон даражасида англаб етишга ҳаракат қилайлик”, деган даъвати тилга тушган.

Оғир хасталик туфайли кўпдан бери тўшакка михланиб қолган бўлишига қарамасдан, Петар ҳазрат мабодо бирон-бир шинаванда топилгудек бўлса, ўз саргузаштларини бажонидил сўзлашга тушарди. Ҳазратнинг ҳикоялари қайси жиҳати билан тингловчини ўзига ром этарди — буни тушунтириш қийин. Унинг алланечук донишмандлик руҳи уфуриб турувчи ҳамма ҳикоялари, айни вақтда, кулгили ҳам бўлиб, қурғурнинг ҳар бир сўзи алоҳида жозиба касб этарди-да. Муҳими, Петарнинг сўзлаш йўсини ҳеч кимникига ўхшамасди, шу сабабли унинг ҳикоялари бошқаларникига қараганда мўътабарроқ мазмун касб этарди. Афсуски, эндиликда буларнинг бари абас бўлиб кетди.

Петар ҳазратнинг ҳужраси ҳар хил юрадиган, юрмайдиган соатлар билан тўла. Айримлари бир маромда тикиллар, маълум вақтда жом чаларди. Худди шу ерда қуроллар, қуролларнинг қисмлари; асбоблар, қандайдир майда-чуйда темир буюмлар ҳам уюлиб ётарди. Айтмоқчи, ҳазрат ўз ҳунарини мукаммал эгаллаган бўлиб, ёшлигиданоқ Қуролсоз лақаби билан машҳур эди.

Унинг ҳужрасидаги ғайритабиий ёғоч соат 11 марта жом чалди. Петар ҳазрат ўй сурганича соатнинг жом чалинишини тингларкан, атиги уч-тўрттагина китоб турган, шифобахш гиёҳ қайнатмаси аралаш ракия солинган шиша идиш, беҳи ва олмалар терилган жавонга разм солиб ўтирарди. Жомнинг сўнгги жаранги тинмасдан Петар ҳазрат ўз ҳикоясини бошлади.

…Кичик Осиё бўйлаб сургунда юрарканман, кўпгина ғалати мўъжизаларни кўрдим, яхши-ёмон кунларни бошдан кечирдим. Албатта, чекимга кўпроқ кулфат тортиш тушган экан, зеро яшаш қисматимизга битилган бу осмон остида эзгулик сийрак учрайдиган қодисадир. Мен у ерда шундай бир одамни кўрдимки, у ёвузликка қўйилган тирик ҳайкал, инсоннинг бошига тушиши мумкин бўлган барча кулфатлар рамзи эди.

Биласиз, қуролсозликка анча-мунча дахлдор одамман. Буюмларни тузатишни болаликдан яхши кўраман, монастирда қам шу иш билан шуғулланганман. Қўл тегирмонлари, қулфлар, соатлар, милтиқларни тузатардим. Ҳамиша кимнингдир кунига ярардим. Яхши биласиз, бу дунёда ҳамма нарса эскиради-тўзади, яроқсиз ҳолга келади; бинобарин, биз янги буюм ясаганимизга нисбатан кўпроқ эскисини тузатамиз. Менинг усталигим Аккрада бир қур қўл келди. Қамоқхона назоратчисининг қаҳва туядиган ёрғучоғини тузатиб, чархлаб бердим. Қарабсизки, дарҳол машҳур бўлиб кетдим. Кейинчалик менга қамоқхонамизнинг бузуқ қулфларини тузатишни ишониб топширадиган, ҳатто шаҳарга ҳам чақирадиган бўлишди. Дастлаб туркларнинг шаҳар ҳокиминикига, кейин юмушимга эқтиёж сезган казо-казоларникига ҳам қадам ранжида қилдим. Бир куни мени Чалабий Ҳофизникига таклиф қилишди. Уй бирон-бир кишиникига ўхшамаганидек, унинг соҳиби ҳам бировга ўхшамасди.

Шип-шийдам, сарғиш ранг тоғ этакларида жойлашган бу бутун бошли қаср узоқдан яшил кокил янглиғ кўринувчи қалин тўқай билан қуршаб олинганди. Каттакон дарвозадан ичкарига киргач, унинг атрофи баланд девор билан ўралган уй эканига ишонч ҳосил қилардингиз. Қалъада тарашланмаган тошлардан тикланган минора, бир кўприк ҳам бор эди. Тўқай бағрида соя-салқин боғлар ва булоқлар яшириниб ётарди. Бундай кутилмаган манзара фақат Осиёдагина учрайди. Сараевони тарк этганимдан бери чесманинг* шалдирашини эшитмагандим. Сувнинг шалдираши менга она тилидай қадрдон, тушунарли туюлиб кетди. Гўё ўзимни Осиё қамоқхонасида эмас, Сараевода, монастирь ҳовлисидаги чесма ёнида тургандек ҳис қилдим. Қалъада улуғворлик ва бадавлатлилик излари сақланиб қолганига қарамасдан, ҳар тўкисда бир айб деганларидек, хароблик сезилиб турарди.

Қамоқхона қўриқчиси каминани афтига қараб ёшини билиб бўлмайдиган заҳил юзли, қарашлари сўлғин ва паст овозда гапирувчи кишига топширди. У мени тош зинапоялар бўйлаб, қандайдир йўллар орқали бир хил кулранг тошдан бунёд этилган совуқ, бўм-бўш хоналар оша узоқ вақт бошлаб юрди. Бино пишиқ-пухталиги билан диққатни ўзига жалб қиларди. Ниҳоят, биз ёғоч зиналар бўйлаб минорага чиқдик. У ерда каттакон соат бўлиб, бир кун олдин тўхтаб қолган эди. Ана шу соат туфайли мени қамоқхонадан бу ерга олиб келишганди. Соатнинг қопқоғини очишим билан гап нимадалигини дарҳол фаҳмладим. Венецияда тайёрланган соат механизмида ҳеч қандай қусур йўқ эди, аммо ғилофга ёмон жойлаштирилгани боисидан ичкарига нам кирипти. Бу ё грекнинг, ё арманининг иши экани аниқ эди. Улар бундай ишга ярамайдилар, зеро бу борада қаллоблик кетмайди.

Мен керосин, ўсимлик ёғи, уч-тўрт дона парранда пати ва эгов келтиришларини сўрадим. Қамоқхонада ўзим билан эгов олиб юришга ҳаққим йўқ. Ёш хизматкор буларнинг ҳаммасини келтирди-да, дарҳол кўздан ғойиб бўлди. Мени бошлаб келган бояги заҳил юзли киши эса ёнимда қолди. Соатнинг тагида қайсиямдир қаттиқ ёғочдан ишланган тахталар ётарди. Мен асбобларни шу тахтага ёйиб қўйдим. Тахталардан бири устига йўлбошловчим ўтирди.

Ёши бир жойга бориб қолган, ориқ, бели букчайган бу кишини энди яхшилаб кўриб олишим мумкин. Назаримда у қул эди, эҳтимол, кўп замонлардан, болалигидан бери қулдир; сўнг ислом динини қабул қилган ва озод этилган бўлса, эҳтимол.

У машҳур турк хонадонларида учрайдиган хизматкорлар тоифасидан эдики, асли кимлиги, қаерлик экани, хонадонда бажарадиган юмуши нималардан иборатлигини ҳеч ким билмасди. Ўз динидан, исму шарифидан, ҳаётидан воз кечган бундай кишилар ҳеч нарсага интилмайди — ҳолбуки атрофдаги жамики нарсалар ўзгаришда: одамлар туғилади, ўлади, уйланади — демак жамият ҳаракатда, улар шу ҳаракатни бошқарадилар. Уйдаги ҳақиқий вазиятни, бисотни, мулкнинг аҳволини, оилавий сир-асрорни, кимнинг нима билан нафас олишини улар бошқалардан кўра яхшироқ билишади. Ҳар кимса улардан хизмат қилишни, ёрдам кўрсатишни, маслаҳат беришни талаб қилади. Улар ҳаммага ёрдам қўлларини чўзар экан, ўзлари учун ҳеч нарса талаб қилмайдилар, сукут сақлайдилар, яна телмуриб турадилар. Ҳамма нарсадан воқифлик ва ҳеч нарса талаб қилмаслик — уларга азалий мукофотдай… Қуллар ва хорижликлар, муғомбир яҳудийлар ва турклашган кишилар мана шунақа эдилар. Бундайлар кўпинча бадавлат хонадонларни бошқарадилар. Ҳамма нарсадан мосуво: уларда на ҳою ҳавас, на хўжайинларини қулликка солиб қўйган эҳтирос қолган. Бу хизматкор — дарҳол ҳис қилдим — хонадондаги ана шундай кимсалардан, хонаки бадкирдорлардан эди.

Соатнинг қопқоғини очиб, енгларимни шимардим, фикран чўқиниб, ишга киришдим. Мен сукут сақлайман, у ҳам жим. Кўзимнинг қири билан аста назар солдим: қарасам, соат тагидаги кичкина дарча оша пастга қараб турибди.

— Кўрдингми? — кутилмаганда турк мендан сўради.

— Йўқ, — жавоб бердим ишимдан бош кўтаришга журъат қилолмасдан. Мен ҳақиқатан ҳеч нарсани кўрганим йўқ эди, ҳатто у ёқ-бу ёққа ҳам қарашга ботинолмасдим. Кутилмаганда ҳарамдан битта-яримтаси чиқиб қолса нима бўлади деб қўрққандим-да. Турк ғаламис фикр юритяпти деб, менга айб қўйиши мумкин… Унинг нима хаёлга борганини қайдан билай? Айбситадиган бирон-бир иш қилганим йўқ, аммо баъзан арзимайдиган гап-сўз учун калтакланишинг, ҳатто каллангдан жудо бўлишинг мумкин.

— Қарайвер, қўрқма, — деди турк, — у ерда хотинлар йўқ. Қарайвер, кейин сенга бир воқеани айтиб бераман.

Мен ишдан бош кўтариб, у кўрсатган томонга қарадим. Пастда, бизнинг тагимиздаги ҳовли юзига гилам тўшалган, гилам устида икки нафар қул ўтирипти — биттаси қорамағиздан келган, иккинчиси қурумдай қопқора. Уларнинг ёнида замбиллар, ёстиқлар ва дўмбиралар кўзга ташланади. Тошдевор ёнгинасида — унинг ортидан қуёш нурлари тушиб турган дарахтлар учи кўриниб турарди — на болага ва на кампирга ўхшаш, умуман, кимлигини билиб бўлмайдиган, сарғиш-кўкиш уст-боши ер билан битта бўлиб ётган одамсифат жонзот ўтирарди. Бошидаги оқ салласини демасангиз, на қўллари, на оёқлари бор — фақат гавданинг ўзи. Гавда жойидан қилт этмайди, фақат салласи силкинади, ғалати тарзда таъзим қилади. Худонинг ўзи кечирсин-у, худди Филипп Браважич ҳазратнинг ўзгинаси. Катта ҳайит муносабати билан ўтказилган ибодат чоғида руҳоний унга исириқ солаётгандай қайта-қайта таъзим қилгани-қилган… Билмадим, нега энди Филипп ҳазрат эсимга тушиб кетди? Худо унинг руҳини шод қилсин, майда гаплиги, афандилигини ҳисобга олмаганда оқкўнгил одам эди, раҳматлик. Аммо турк фикримни бўлиб юборди.

— Тагимиздаги анави одамни кўряпсанми? Бу — Чалабий Ҳофиз. Бир пайтлар Сурияни забт этган саркарда. У ҳақда бирон-бир гап эшитганмисан?

— Эшитмаганман. Бу жанобни ҳамиша парвардигор ўз паноҳида асрасин, эшитмаганман. Узоқ юртданман. Бу ёқларга яқинда келдим.

Турк менга таажжуб билан қаради, нигоҳларимиз илк марта бир-бири билан тўқнашди. Унинг кўз қарашлари азият чеккан кишиларникига хос бўлиб, бундай кўзлар фақат насронийлардагина бўлиши мумкин. У умрида Чалабий Ҳофиз ҳақида бир оғиз ҳам сўз эшитмаган кимсага — менга ҳайрат билан тикилди-да, мазкур гавда, унинг тақдири ҳақида ҳикоя қилиб берди.

У сўзларкан, мен ора-сира пастга, ҳовлига назар ташлардим. Қуллар ҳамон тоштахта устида, сояда ўтиришар, девор ёнида эса Чалабий Ҳофиз — сариқ-яшил ипак либосга чулғанган гавда турарди. Соялар силжиган, қуёш нурлари юзига тушар, аммо у ҳамон қимирламасдан турар, фақат юзини буриб олган эди. Дастлаб у бошини баланд кўтарди — мен бу тақлид мағрур одамни умримда биринчи марта кўришим. Кейин, худди шамолни ҳидлаб, ҳавонинг авзойи бузилишини сезаётган ҳайвон каби бошини секинлик билан чапга, ундан сўнг ўнгга ўгирди. Бу ҳаракати чарчаб, ҳолдан тойгунга қадар давом этди. Шундан сўнг бошини бир лаҳза эгди, кейин яна баланд кўтарди ва яна гоҳ ўнгга, гоҳ чапга ўгирила бошлади. Минора томон буриларкан, унинг бамисоли пиширилган олмага ўхшаш юзини кўриб қолдим. Унда нафис чарм билан ўралган биргина улкан тиртиқни демасангиз, на бурун, на кўзлар, на лаблар, на соқол ва на мўйлов бор эди.

Ёнимдаги турк бўлса шошилиб, ҳаяжонланиб, тўхтовсиз гапирарди. Дастлаб ўнғайсизландим: нега энди буларнинг ҳаммасини сўзлаб бермоқда? Аммо сал ўтмасдан тушундим: у менга эмас, ўзига-ўзи сўзламоқда эди. Юмушни бажаришда давом этарканман, унинг ҳикоясини бўлмадим. Фақат болғани қаттиқ тақиллатганимда ёки эгов билан баланд товуш чиқариб эговлаганимдагина турк бир лаҳзага жимиб қолар, нафасини ростлаб, мен эшитмай қолган ёки тушунмаган сўзларни такрорларди. Ҳақиқатан ҳам унинг ҳамма сўзларини тушундим, дея олмайман, чунки савол беришга ҳаққим йўқ, бунинг устига айрим сўзларни илғай олмадим, аммо гапнинг асосий мағзи нимада эканини фаҳмладим.

Туркнинг ҳикояси қуйидагича эди:
Уларнинг ота-боболари Сурияда ҳукмронлик қилишарди, аммо сўнгги тўрт авлод узил-кесил Истанбулда ўрнашиб қолди. Шу ерда улар обрўли-эътиборли имомлар бўлиб етишди. Тез-тез ғалаёнлар бўлиб турадиган Суриянинг ички вилоятларида тартибсизликка барҳам бериш учун у ерларга қўшинлар юборилди. Бироқ қўшинлар тартиб ўрнатолмасалар, халқни бўйсунишга мажбур қилолмасалар, азоб-уқубат ва кулфатнинг ошишига сабабчи бўладилар, холос.

Чалабий Ҳофиз қўшинлар билан Истанбулдан чиқди. Бош қўмондон уни етти пушти мана шу вилоятдан бўлган қадимий уруғнинг вакили сифатида ўзига ҳамроҳ қилди. Нотинч ва даҳшатли замонларда тез-тез бўлиб турганидек, аскарлар аста-секин қоча бошладилар: ҳали ҳеч ким Суриядан яхшилик чиққанини кўрмаган. Бирин-кетин ҳарбий саркардалар қайтиб кетишди. Охири Чалабий Ҳофиз қўмондон бўлган биргина курон қолди, холос. У ҳамма бўйин товлаган ишни амалга оширишга қатъий бел боғлади, яъни Суриядаги қўзғолонни бостирмоқчи, у ердаги аҳолини султонга итоат қилишга ва ўзига бўйсундиришга мажбур этмоқчи бўлди. У ўз қўшинларига ёнидан ҳақ тўлар, уларни забт этилган вилоят ҳисобига боқарди.

Саркарда, энг аввало, бир пайтлари ўзининг уруғларига тегишли бўлган ерларни босиб олди. Ер эса исталганча эди, чунки Чалабий Ҳофиз қўшинлари яқинлашиши ҳамоно ҳамма боши оққан томонга қочиб қолганди. Икки кун давомида босиб ўтиб бўлмайдиган масофадаги жойлар қонунларсиз, қозиларсиз унинг мулкига айланди. Одамлар ўзларининг мол-мулкларини ташлаб, жонларини қутқазиш билан овора эдилар. Бироқ Ҳофиз ҳамма нарсага қирон келтирар, ҳамма нарсани остин-устун қилиб ташлар, бамисоли овчилардек одамларни сайд этарди.

Ҳа, ўқишни тамомлаган, қадди-қомати расо, ҳалимдек юмшоқ, бадани мармардай оппоқ, қоп-қора кўзли, малла, деярли қизил қошли, мўйловли йигит бир юмалади-ю, курон бошлиғига, қонхўр ҳарбийга айланди-қолди. Ҳамма-ҳаммаси — ҳокимиятга қарши қўзғолонлар ҳам, қўзғолонни бостириш учун ясов тортиб келган мунтазам армия ҳам бирдан саробга айланди. Фақат икки нарса — Ҳофиз ва Суриягина эътиборда эди. У эса, Сурияни истаганича босиб, янчар, хонавайрон қиларди.

Ақлдан озган, қаттиқ жазавага тушган саркарда Сурияда Оловли Ҳофиз деган ном олди. Гўё тирик жонзотлар томонидан бунёд этилган ҳар бир буюм унга халал берар, жиғига тегарди. Йўлида нима учраса олов қўяр, яксон қиларди. Илдиз отиб кўклаган гиёҳ, олов оғушида ёнмаган тош унинг қаҳрини келтирарди.

— Мен Сурияда ёлғиз осмоннигина қолдираман, — дерди у. Дарҳақиқат, амалга ошираётган ишлари унинг сўзларига тўла мос эди.

Одамлар алам ичида ўз-ўзларидан сўрардилар: тортинчоқ, икки юзи нақш олмадай қип-қизил муллавачча қандай қилиб ситамгар ва қаттол илонга айланиб қолди? Ахир осмону фалак ёнғиндан қизармаган куни унинг уйқуси келмайди-ку? Қайси мактабда ўқиган, қайси китобларни мутолаа қилган? Бундай илмни қайси мадрасада ўқитадилар, ўзи? Бунчалик нафратни унга ким юқтирган? Куйдирувчи ва вайронагарчиликларга йўлловчи алангани қаердан олди у?! Одамлар гарчи ўзларининг саволлари беҳуда эканини, уларга ҳеч қачон жавоб ололмасликларини яхши билишса-да, яна такрорлар ва худога сиғинардилар. Улар худодан ёрдам кутишмасди — у пайтда худо Ҳофиз томонида бўлиб, унга ялиниш беҳуда эди.

Одамлар, гарчи ўлим муқаррар эса-да, саҳрога қараб қочардилар. Ҳар ҳолда бу ўлим Ҳофизнинг суворийлари найзаларидан ҳалок бўлиш ва ёниб турувчи машъалаларда куйишдан афзалроқ эди. У ерда, саҳрода, сурияликлар қумнинг кўчиши натижасида ҳосил бўлган ўркачларнинг этакларида чуқур кавлаб, ўша ерда жон сақлашарди. Аммо ташналик ва очлик уларни кечалари воҳалар бўйлаб сув ва озиқ-овқат излашга мажбур этарди. Бу ерда эса, Ҳофизнинг кутиб турган одамлари уларни сувлоқда худди ҳайвонни ўлдиргандай ўлдиришарди. Сўқмоқларда ва ҳовузлар ёнида сувсаб келганларнинг тиғдан ўтказилган жасадлари ётарди.

Орадан йиллар ўтди, Ҳофиз эса ҳамон Сурияни тиз чўктириш билан банд эди. Мамлакат аҳолиси қириб ташланиш арафасида турарди. Бошқаларни хонавайрон этиш эвазига бойлик тўплаб, уни кўпайтирган Ҳофиз мустаҳкам, муаззам қалъалар бунёд эттириб, уларнинг дарвозаларига катта-катта қулфларни осиб қўяр, бу қулфлар махсус калитлар билан очилар, дарвозаларни зил-замбил ёғочлар билан танбалатарди.

Буларнинг ҳаммасини сенга шунинг учун ҳикоя қилиб бермоқдаманки, бизда юз берган қонли воқеаларни кўз кўриб, қулоқ эшитмаганди. У ҳаддидан ошар, ёндирар, чопар, осар, зўрлар, ўлпон йиғар — буларнинг ҳаммаси саркардага чўт эмасди; ҳеч ким ва ҳеч нарса: на Оллоҳнинг қонунлари, на султоннинг ҳокимияти, на эзилганларнинг кўз ёшларию нафратлари уни инсофга келтира оларди. Аммо кўряпсанми (бу сўзларни қул ҳижжалаб, салмоқ билан гапирдики, беихтиёр қўлларига қарадим, гўё у ростдан ҳам қўллари билан ниманидир тушунтирар, лаблари жонсиз пирпирар, кўзларининг ярим юмуқлигидан мен уни тиловат қиляптими, деб ўйладим), ҳар қандай азоб-уқубатнинг, ҳар қандай ёвузликнинг ўз кушандаси бор: ҳар ким ҳам жуда арзимас даражада бўлса-да, янглишиши мумкин. Ана шу янглишиш эса уни ўлдириш, беному нишон йўқ қилиб юбориш учун кифоядир. Ўйлаб қарайдиган бўлсанг, ҳар бир киши ўз умрида, эҳ-ҳе, неча-неча марта янглишиш лаҳзаларини бошидан кечиради. Яна шуни ҳам ҳисобга олгинки, азоб чекаётган, аммо бир жойда турадиган одамга нисбатан бировни таъқиб этадиган ва мудом ҳаракатдаги одам кўпроқ янглишади. Одамлар Ҳофизнинг танобини тортиб қўядиган куч дунёда йўқ, унинг зўравонлиги ҳадсиз-ҳисобсиз, деб ўйлардилар. Аммо кунларнинг бирида у бир лаҳзага янглишди: йўлда ҳолдан тойган, ўлаётган аёлга ҳамият кўрсатди. Фақат бир лаҳзагинага у нафратланиш ва ўлдиришдан ўзини тийди. Бу эса, уни хароб қилиш учун кифоя эди.

Эътимодли ва серфарзанд бир оила саҳрода яшириниб юрарди. Шуларни қувиб юриб, ўз куронидан ажралган Ҳофиз ўша ерда — кўзлари битиб қолаёзган булоқ олдида ҳолдан тойган бир қизни кўрди. Қиз деярли шир яланғоч эди, унинг саҳро шамолида куйган оёқлари ва тиззаларидан қон сирқиб турарди. У лаҳза сайин қоқилар, йиқилар, олға силжишга мадори қолмаганди. Унинг шаҳло, лекин иситмаси баландлигидан қизариб турган кўзларидан нам чиқмас, қуёш нурлари куйдирган ёноқларида қотган кўз ёшлари жароҳатга ўхшаш қизғиш из қолдирган эди.

Қиз нигоҳини ердан узаркан, Ҳофизнинг қисқа, аммо дурадгор болтасига ўхшаш қиличини кўрди; қилич ва ҳарбийга разм солди-да, калима келтира бошлади: «Қул ҳуваллоҳу аҳад…» Дуони тез шивирлаб ўқиди. У энди ҳеч нарсадан қўрқмас, ўзини ҳимоя қилишни истамасди. Негаки у ўлик, фақат сўзлаш қобилиятини сақлаб қолганлиги таажжубланарли эди, холос. Ҳофиз қизга ҳамла қилиш ўрнига, қучоқларини очди. Жанобнинг ортидан келаётганлар уни шу ҳолатда учратдилар.

Ҳофиз қизни ишончли жойга яшириш ва безовта қилмасликларини буюрди. Эркакларнинг олача тўнига бурканган қизни кечқурун уйига олиб келганларида, Ҳофиз уни ўз ҳарамига юборди.

…Буларнинг ҳаммасини тин олмасдан ҳикоя қилаётган қул соат тагидаги дарчага қараганича, жимиб қолди. Мен ҳам беихтиёр ўша томонга боқдим. Пастдаги қуллар оддийгина, аммо қалин матодан ясалган ёстиқ ва чойшаб солинган замбилни ҳозирлай бошлашди: улар Ҳофизни ғўлага ўхшатиб замбилга енгил ва оҳистагина қўйишди, кейин куни кўтарганларича, зинапоялардан тушишди-да, кўздан ғойиб бўлишди. Турк уларнинг орқаларидан ачиниш, гангиш аралаш иазар ташлади-да, ўрнидан қўзғалди. Назаримда, у ҳикоясини охиригача етказмасдан хайр-маъзурни ҳам насия қилиб жўнаб қоладигандек эди. Ҳайтовур нарвон ёнида ушланиб қолди. Гўё шу лаҳзада уни биров чақириб қолди-ю, шунинг учун зарур бўлган гапларни умумий тарзда бўлса-да, айтиб қолишга улгурмоқчидек, шоша-пиша ҳикоя қила бошлади.

Ҳикоя қиларкан, у менга мутлақо қарамас, гўё сўзларни ўқиётгандек, девордан кўз узмасди. Унинг сўзларидан жуда кам маъно уқдим, аммо бу ҳикоя аввалгиларига нисбатан ёрқинроқ, сербўёқ эди.

Бу хотин вақти келиб ҳараму Ҳофизнинг мулки, ҳатто унинг устидан ҳам ҳукм юргиза бошлади. Чалабий фақат ўша хотинга ишонар, агар ҳарбий юришга чиқадиган бўлса, калитни унга ишониб топширарди: калитлар хусусидаги сурияча мақолни ё билмасди, ё унутганди. Ҳолбуки, бу ҳикмат ёш болага ҳам маълум. Агар қайғусиз яшашни истасанг — калитингни белбоғингдан ажратма; бор буд-шудингдан ажралмоқчи бўлсанг — уни энг садоқатли хизматкорингга ишониб топшир; ўлгинг келса — хотинингга қолдир…

Кунларнинг бирида, шунча йил бирга яшаганларидан кейин Ҳофиз ўз аскарлари билан уйга қайтаркан, ҳовлида уни қуролланган одамлар қуршаб олишди. Барча сарбозлари (фақат бир аскаргина қоронғида яшириниб, омон қолди) қиличдан ўтказилди. Ярадор бўлган Ҳофизни эса уриб-суриб отдан туширишди.

Бу Чалабий Ҳофизнинг кенг-мўл ва тўкин кошонасида мисли кўрилмаган машъум тун эди. Қамоқхонадан чиқариб юборилган ярим яланғоч, озғин, майиб-мажруҳ асирлар ҳамма ёқни талон-торож, нест-нобуд қилдилар. Ўт қўйдилар. Ички ҳовлининг ўртасидаги қудуқ устунига уст-боши дабдала бўлиб кетган, ярадор Ҳофизни боғлаб қўйишди. Озод этилган қуллар ва ҳарам хотинлари аламларига чидолмай атрофда қутуришаркан, қўлларидаги пичоқ ва бошқа қуролларни ўқталишар, ланғиллаб ёнаётган, чарс-чурс қилиб мум томаётган машъалани унга силкитишарди.

Оломонга ўша суриялик, Чалабий Ҳофизнинг севимли хотини раҳнамолик қиларди. Аёл ўч олиш учун қулай фурсат кутиб, йиллар давомида режа тузганди. Ҳофиз ҳали кўзларидан жудо бўлмаган экан, қуйидаги манзарани кўрди: дунёдаги энг азиз ва энг яқин илк марта раҳм-шафқат ҳиссини қўзғатган, ишонган ягона аёл унинг атрофида қутуриб изғир, жазавага тушар, қаҳр-ғазабга тўлганича оғзидан боди кириб, шоди чиқарди. Бадбахт хотини уни ўлдиргани қўймади — бу ерда ҳамма ана шу азозилга бўйсунарди — эрининг азоб чекканини ўз кўзи билан кўришни истарди. Унинг қўлларини, оёқларини синдиришди. Ловуллаб турган машъала билан савалашди.

Шу пайт кутилмаганда тун қаъридан от дупури эшитилди: қочишга улгурган аскар Ҳофизнинг акасини юз берган воқеадан огоҳлантирган эди. У бир неча суворий билан шу даражада тез елиб келдики, маст-аласт, овқат еяверганидан бўкиб қолган, қон тўкиш ва ўч олишдан чарчаган бадкирдорлар қуролланган туркларнинг каттакон курони келмоқда, деган гумон билан жуфтакни ростлаб қолишди.

Арқон билан чирмаб ташланган Ҳофизнинг ёнида суриялик аёлгина қолди. Биринчи бўлиб яқинлашиб келаётган суворий уни ушлагунча ёки қилич билан чопиб ташлагунча бўлмай, аёл ёниб турган машъала билан бир неча марта Ҳофизнинг башарасига урди. Машъалани ўз хўжасининг юзига босиб ўчирди. Айни худди шу лаҳзада чавандоз қиличи зарби билан аёлни ҳалок қилди.

Ҳофизнинг акаси Собит дарҳол тартиб ўрнатди. Тонг отганида у ғалаённи бостирди — ҳарам хотинларини, хизматкорлар ва озод этилган асирларни ушлади ёки ўлдирди. Чеккароқдаги бинолардан бири ёниб, кул бўлди. Энг учқур арғумоқ минган суворийлар табиб қидириб, ҳар томонга ўқдай учиб кетишди. Чалабий Ҳофиз эса бўм-бўш ҳарамда ҳушсиз, мажруҳ ҳолда ётарди.

Қисқасини айтганда, унинг ҳаётини сақлаб қолишди, аммо у ҳозир кўрганингдек, мудҳиш аҳволга маҳкум этилганди. Унинг акаси мамлакатда қиладиган ҳамма ишларини ташлаб, бу ерга, денгиз соҳилига кўчиб ўтди. Оловли Ҳофиз, Қанотли Ҳофиз қуруқ гавдага, ғўлага айланди. Акасининг меҳру шафқати унга жон бағишлаб турибди, холос. Тақдир уни қўллардан, оёқлардан, кўзлардан жудо қилди, ўзи эса «чурқ» этиб оғиз очмайди. Шу тақлидда унинг кунлари ўтади. Фақат парвардигори оламнинг ҳавосидан пича нафас олади, соатнинг ҳар ўн беш дақиқада жом чалишига қулоқ солади. Сурияда эса…

Ногоҳ кимдир чапак чалди, қул ўз ҳикоясини чала қолдирганича, кўксимга туртиб қўйди. Бу билан у ҳикоя ниҳоясига етди, ишингни давом эттиравер, демоқчи эди. Ўзи эса, шошилганича зинапоядан пастга туша бошлади.

Соатни тузатиш учун анча вақт сарфладим. Ишни ниҳоясига етказиб, текшириб кўриш учун бир неча марта жом чалдирдим, кейин мени қандай олиб борган бўлсалар, шундай олиб келишди, аммо на Чалабий Ҳофизни, на қулни қайта кўрдим. Қайсидир бир кўса ўспирин мени соқчига топширди.

Маълумингизким, орадан кўп сувлар оқиб кетди, аммо Аккрадаги соат минорасидан туриб кўрганим ва эшитганим воқеаларни унута олмайман. Шунга қарамасдан, кўп нарса менга қоронғилигича қолди. Заҳил юзли букри турк ким эди? Балки у хонавайрон бўлган суриялик оилалардан бирининг вакилидир? Балки у туркларнинг динига кирган собиқ кофирдир? Балки унинг ота-онаси ислом динини қабул этгандир? Нега у юз берган воқеаларни менга эҳтирос билан ҳикоя қилиб бергани ҳолда анави насроний маҳбусга оғиз ҳам очмади? Эшитганларимнинг ҳаммаси ҳақиқатмикин ёки қул бирон-бир нарсани ўзгартириб, ўз ёнидан қўшдимикин? Балки у ҳақда бир тахта ексик* иборасини қўллаш жоиздир?

Ўша воқеаларни эслаб, Чалабий Ҳофизни ёдга оларканман, ўзимга шу саволларни бераман: «Ёки буларнинг ҳаммаси тушимда юз бердимикин? Бунақаси, сирасини айтганда, тушга ҳам кирмайди-я…» Бироқ нима ҳам қила олардим? Бу ҳодиса сайёрамизнинг Осиё қитъасида юз берди. У ўлкада бундан ҳам бешбаттари юз бериши мумкин. Шу кўйга тушган ҳар бир тирик жонзот бир умр ўз-ўзидан сўрайди: қандай қилиб ва нима сабабдан бу воқеа юз берди? Ҳеч ким бу саволларга на жавоб тополади ва на бирон-бир нарсани жўяли тушунтириб бера олади. Бу ўлкада саволлар жавобсиз қолади ва унутилади. Жуда кўп қабилалар ва халқлар шу тақлидда яшайдилар. Чекингга тушса чекчайма, деганлар. Вассалом. Мен ҳам бирон нарса дейишдан ожизман, фақат бот-бот ўзимдан ўзим сўрайман: Чалабий Ҳофизнинг кейинги тақдири нима кечди экан? Парвардигорнинг қаҳрига учраб, даҳшатли қиёфа касб этган бу жонзот тирикмикин? У мен инсоф билан астойдил тузатган улкан соатнинг жом чалишини эшитаётганмикин?

Чалабий Ҳофизни тез-тез тушимда ҳам кўриб тураман. Бундан бир неча йил муқаддам, бетобланишимдан аввал мен уни худди ўнгимда кўргандек бўлдим. У соппа-соғ, бақувват эмиш, қўллари ҳам, оёқлари ҳам бус-бутун; келишган, барно бу турк йигити сал ташвишли, маъюс кўринди; худонинг ўзи кечирсин-у, худди жони маҳшаргоҳдан чиққандай, ибодат қилишга ташна эмиш.

Ҳар гал тушимдами, ўй-фикримдами, Чалабий Ҳофизнинг қиёфаси намоён бўлиши ҳамоно мен ўзим билан Аккра қамоқхонасида ётган ўртоғимни эслайман. У мен билан тўрт ой бир камерада ётди, кейин қочишга муваффақ бўлди. Эшитишимча, рус кемасига мол юклаётган юкчиларга аралашиб кетиб, кўздан йўқолибди.

У христиан мазҳабидаги ливанлик бўлиб, касби хаттотлик эди. Биз унга Қораёзижи деб ном бергандик. Ҳақиқий исмини билмасдим. У аллақайсиям арманиларнинг илтимоси билан Истанбулга, туркларга малол келадиган афвномами ёки шунга ўхшаш бир нима ёзган. Ҳолбуки, бундай қилмаслиги керак эди. «Қалам, — дерди у, — мени зиндонга солди». Ҳамма бадкирдорлар қамоққа олиниб, шундай ҳукм чиқарилди: бу ишга раҳнамолик қилганнинг боши танидан жудо қилинсин, мактубни ёзганнинг эса қўли кесилсин!.. Арманилар бошларидан жудо бўлишди. Мирзонинг эътиборли ҳамюрти уни узоқ муддатли сургунга юбориб, бунинг эвазига дўстининг қўлларини сақлаб қолди. Мирзо ҳамиша ўнг қўлини камарига суқиб юрар, гўё уни йўқотган-у, кейин топиб олган қимматбаҳо буюмдай эъзозлар, тушида тез-тез қўлини чопиб ташлаётганларини кўришини, уйғонганидан кейин ҳам илки узоқ муддат зирқираб оғришини менга ҳикоя қилиб берарди. Кечаси шам ёнида ўз қўлига раҳми келиб йиғлаётганини ҳам кўп кўрганман. Бу одам фақат кундузларигина гаплашарди. Кеч кириши билан нафис яхтагига ўраниб олар, менга тикилганича, гапларимга қулоқ солар, ўзи эса чурқ этмасди. У худди қасам ичгандек тонг отгунига қадар зўр бериб сукут сақларди. Ғалати, аммо ақлли одам эди, у. Гапни-ку, қийворарди. Гапирганига нисбатан кўп нарса билишини унинг кўзлари айтиб турарди.

Бир куни мен унга кўрган-кечирганларим, Ҳофиз ҳақида сўзлаб бердим. Ахир инсон ўз сирларини кимгадир ишониб айтиши керак-ку! Мен ундан жавоб тариқасида шундай сўзларни эшитдимки, буни ҳеч қачон унутмасам керак.

— Ҳа, — деди у, — турк демаганинг шунақа бўлади. Уни қиймалаб ташлагин, ўшанда ҳам ҳар бир бўлаги алоҳида яшайверади. Баданидаги сўнгги заррагача жон таслим қилмайди, бус-бутун турк қайси томонга ҳаракат қилса, ўша томонга силжийди ва судралади. Чўқинган одам эса, бамисоли шиша: унинг бир ерига урганинг заҳоти чил-чил бўлиниб кетади. Қани кейин уни бир жойга тўплаб кўр-чи?

Петар ҳазрат, одатда, Чалабий Ҳофиз ҳақидаги ҳикоясини шу сўзлар билан тамомларди.

___________
* Чесма — сув қувури колонкаси.
* Тахта ексик — унинг бир қайнови ичида (туркча).

Рус тилидан Шерали Сокин таржимаси

Манба: “Шарқ юлдузи” журнали, 1990 йил, 10-сон

Ivo ANDRICH
JALABIY HOFIZ QISSASI

Ivo Andrich (1892-1975) – serbiyalik atoqli adib, akademik, diplomat. 1892 yil 9 oktyabr kuni hozirgi Bosniya va Gersegovina hududidagi maktab xizmatchisi oilasida tavallud topgan. Otasi qazo qilganida bo‘lajak adib hali uch yoshga ham to‘lmagan edi. Sobiq Yugoslaviya Qirollik universitetining falsafa fakultetida ta’lim olgan. 1924 yili Bosniya ma’naviy hayotining rivojiga bag‘ishlangan doktorlik ishini himoya qilgan. Yugoslaviyaning Yevropa mamlakatlaridagi elchixonalarida ishlagan. “Drin daryosidagi ko‘prik”, “Travnis yilnomasi”, “Xonim” kabi romanlar, ko‘plab qissa va hikoyalar muallifi. 1961 yili Nobel mukofotiga sazovor bo‘lgan. 1975 yil 13 mart kuni Belgrad shahrida vafot etgan.
“Xalq og‘zaki ijodi – afsonalarni sevishga, afsonalar orqali inson hayotining mazmun-mohiyatini imkon darajasida anglab yetishga harakat qilaylik”, degan da’vati tilga tushgan.

Og‘ir xastalik tufayli ko‘pdan beri to‘shakka mixlanib qolgan bo‘lishiga qaramasdan, Petar hazrat mabodo biron-bir shinavanda topilgudek bo‘lsa, o‘z sarguzashtlarini bajonidil so‘zlashga tushardi. Hazratning hikoyalari qaysi jihati bilan tinglovchini o‘ziga rom etardi — buni tushuntirish qiyin. Uning allanechuk donishmandlik ruhi ufurib turuvchi hamma hikoyalari, ayni vaqtda, kulgili ham bo‘lib, qurg‘urning har bir so‘zi alohida joziba kasb etardi-da. Muhimi, Petarning so‘zlash yo‘sini hech kimnikiga o‘xshamasdi, shu sababli uning hikoyalari boshqalarnikiga qaraganda mo‘’tabarroq mazmun kasb etardi. Afsuski, endilikda bularning bari abas bo‘lib ketdi.

Petar hazratning hujrasi har xil yuradigan, yurmaydigan soatlar bilan to‘la. Ayrimlari bir maromda tikillar, ma’lum vaqtda jom chalardi. Xuddi shu yerda qurollar, qurollarning qismlari; asboblar, qandaydir mayda-chuyda temir buyumlar ham uyulib yotardi. Aytmoqchi, hazrat o‘z hunarini mukammal egallagan bo‘lib, yoshligidanoq Qurolsoz laqabi bilan mashhur edi.

Uning hujrasidagi g‘ayritabiiy yog‘och soat 11 marta jom chaldi. Petar hazrat o‘y surganicha soatning jom chalinishini tinglarkan, atigi uch-to‘rttagina kitob turgan, shifobaxsh giyoh qaynatmasi aralash rakiya solingan shisha idish, behi va olmalar terilgan javonga razm solib o‘tirardi. Jomning so‘nggi jarangi tinmasdan Petar hazrat o‘z hikoyasini boshladi.

…Kichik Osiyo bo‘ylab surgunda yurarkanman, ko‘pgina g‘alati mo‘’jizalarni ko‘rdim, yaxshi-yomon kunlarni boshdan kechirdim. Albatta, chekimga ko‘proq kulfat tortish tushgan ekan, zero yashash qismatimizga bitilgan bu osmon ostida ezgulik siyrak uchraydigan qodisadir. Men u yerda shunday bir odamni ko‘rdimki, u yovuzlikka qo‘yilgan tirik haykal, insonning boshiga tushishi mumkin bo‘lgan barcha kulfatlar ramzi edi.

Bilasiz, qurolsozlikka ancha-muncha daxldor odamman. Buyumlarni tuzatishni bolalikdan yaxshi ko‘raman, monastirda qam shu ish bilan shug‘ullanganman. Qo‘l tegirmonlari, qulflar, soatlar, miltiqlarni tuzatardim. Hamisha kimningdir kuniga yarardim. Yaxshi bilasiz, bu dunyoda hamma narsa eskiradi-to‘zadi, yaroqsiz holga keladi; binobarin, biz yangi buyum yasaganimizga nisbatan ko‘proq eskisini tuzatamiz. Mening ustaligim Akkrada bir qur qo‘l keldi. Qamoqxona nazoratchisining qahva tuyadigan yorg‘uchog‘ini tuzatib, charxlab berdim. Qarabsizki, darhol mashhur bo‘lib ketdim. Keyinchalik menga qamoqxonamizning buzuq qulflarini tuzatishni ishonib topshiradigan, hatto shaharga ham chaqiradigan bo‘lishdi. Dastlab turklarning shahar hokiminikiga, keyin yumushimga eqtiyoj sezgan kazo-kazolarnikiga ham qadam ranjida qildim. Bir kuni meni Chalabiy Hofiznikiga taklif qilishdi. Uy biron-bir kishinikiga o‘xshamaganidek, uning sohibi ham birovga o‘xshamasdi.

Ship-shiydam, sarg‘ish rang tog‘ etaklarida joylashgan bu butun boshli qasr uzoqdan yashil kokil yanglig‘ ko‘rinuvchi qalin to‘qay bilan qurshab olingandi. Kattakon darvozadan ichkariga kirgach, uning atrofi baland devor bilan o‘ralgan uy ekaniga ishonch hosil qilardingiz. Qal’ada tarashlanmagan toshlardan tiklangan minora, bir ko‘prik ham bor edi. To‘qay bag‘rida soya-salqin bog‘lar va buloqlar yashirinib yotardi. Bunday kutilmagan manzara faqat Osiyodagina uchraydi. Sarayevoni tark etganimdan beri chesmaning* shaldirashini eshitmagandim. Suvning shaldirashi menga ona tiliday qadrdon, tushunarli tuyulib ketdi. Go‘yo o‘zimni Osiyo qamoqxonasida emas, Sarayevoda, monastir hovlisidagi chesma yonida turgandek his qildim. Qal’ada ulug‘vorlik va badavlatlilik izlari saqlanib qolganiga qaramasdan, har to‘kisda bir ayb deganlaridek, xaroblik sezilib turardi.

Qamoqxona qo‘riqchisi kaminani aftiga qarab yoshini bilib bo‘lmaydigan zahil yuzli, qarashlari so‘lg‘in va past ovozda gapiruvchi kishiga topshirdi. U meni tosh zinapoyalar bo‘ylab, qandaydir yo‘llar orqali bir xil kulrang toshdan bunyod etilgan sovuq, bo‘m-bo‘sh xonalar osha uzoq vaqt boshlab yurdi. Bino pishiq-puxtaligi bilan diqqatni o‘ziga jalb qilardi. Nihoyat, biz yog‘och zinalar bo‘ylab minoraga chiqdik. U yerda kattakon soat bo‘lib, bir kun oldin to‘xtab qolgan edi. Ana shu soat tufayli meni qamoqxonadan bu yerga olib kelishgandi. Soatning qopqog‘ini ochishim bilan gap nimadaligini darhol fahmladim. Venesiyada tayyorlangan soat mexanizmida hech qanday qusur yo‘q edi, ammo g‘ilofga yomon joylashtirilgani boisidan ichkariga nam kiripti. Bu yo grekning, yo armanining ishi ekani aniq edi. Ular bunday ishga yaramaydilar, zero bu borada qalloblik ketmaydi.

Men kerosin, o‘simlik yog‘i, uch-to‘rt dona parranda pati va egov keltirishlarini so‘radim. Qamoqxonada o‘zim bilan egov olib yurishga haqqim yo‘q. Yosh xizmatkor bularning hammasini keltirdi-da, darhol ko‘zdan g‘oyib bo‘ldi. Meni boshlab kelgan boyagi zahil yuzli kishi esa yonimda qoldi. Soatning tagida qaysiyamdir qattiq yog‘ochdan ishlangan taxtalar yotardi. Men asboblarni shu taxtaga yoyib qo‘ydim. Taxtalardan biri ustiga yo‘lboshlovchim o‘tirdi.

Yoshi bir joyga borib qolgan, oriq, beli bukchaygan bu kishini endi yaxshilab ko‘rib olishim mumkin. Nazarimda u qul edi, ehtimol, ko‘p zamonlardan, bolaligidan beri quldir; so‘ng islom dinini qabul qilgan va ozod etilgan bo‘lsa, ehtimol.

U mashhur turk xonadonlarida uchraydigan xizmatkorlar toifasidan ediki, asli kimligi, qayerlik ekani, xonadonda bajaradigan yumushi nimalardan iboratligini hech kim bilmasdi. O‘z dinidan, ismu sharifidan, hayotidan voz kechgan bunday kishilar hech narsaga intilmaydi — holbuki atrofdagi jamiki narsalar o‘zgarishda: odamlar tug‘iladi, o‘ladi, uylanadi — demak jamiyat harakatda, ular shu harakatni boshqaradilar. Uydagi haqiqiy vaziyatni, bisotni, mulkning ahvolini, oilaviy sir-asrorni, kimning nima bilan nafas olishini ular boshqalardan ko‘ra yaxshiroq bilishadi. Har kimsa ulardan xizmat qilishni, yordam ko‘rsatishni, maslahat berishni talab qiladi. Ular hammaga yordam qo‘llarini cho‘zar ekan, o‘zlari uchun hech narsa talab qilmaydilar, sukut saqlaydilar, yana telmurib turadilar. Hamma narsadan voqiflik va hech narsa talab qilmaslik — ularga azaliy mukofotday… Qullar va xorijliklar, mug‘ombir yahudiylar va turklashgan kishilar mana shunaqa edilar. Bundaylar ko‘pincha badavlat xonadonlarni boshqaradilar. Hamma narsadan mosuvo: ularda na hoyu havas, na xo‘jayinlarini qullikka solib qo‘ygan ehtiros qolgan. Bu xizmatkor — darhol his qildim — xonadondagi ana shunday kimsalardan, xonaki badkirdorlardan edi.

Soatning qopqog‘ini ochib, yenglarimni shimardim, fikran cho‘qinib, ishga kirishdim. Men sukut saqlayman, u ham jim. Ko‘zimning qiri bilan asta nazar soldim: qarasam, soat tagidagi kichkina darcha osha pastga qarab turibdi.

— Ko‘rdingmi? — kutilmaganda turk mendan so‘radi.

— Yo‘q, — javob berdim ishimdan bosh ko‘tarishga jur’at qilolmasdan. Men haqiqatan hech narsani ko‘rganim yo‘q edi, hatto u yoq-bu yoqqa ham qarashga botinolmasdim. Kutilmaganda haramdan bitta-yarimtasi chiqib qolsa nima bo‘ladi deb qo‘rqqandim-da. Turk g‘alamis fikr yurityapti deb, menga ayb qo‘yishi mumkin… Uning nima xayolga borganini qaydan bilay? Aybsitadigan biron-bir ish qilganim yo‘q, ammo ba’zan arzimaydigan gap-so‘z uchun kaltaklanishing, hatto kallangdan judo bo‘lishing mumkin.

— Qarayver, qo‘rqma, — dedi turk, — u yerda xotinlar yo‘q. Qarayver, keyin senga bir voqeani aytib beraman.

Men ishdan bosh ko‘tarib, u ko‘rsatgan tomonga qaradim. Pastda, bizning tagimizdagi hovli yuziga gilam to‘shalgan, gilam ustida ikki nafar qul o‘tiripti — bittasi qoramag‘izdan kelgan, ikkinchisi qurumday qopqora. Ularning yonida zambillar, yostiqlar va do‘mbiralar ko‘zga tashlanadi. Toshdevor yonginasida — uning ortidan quyosh nurlari tushib turgan daraxtlar uchi ko‘rinib turardi — na bolaga va na kampirga o‘xshash, umuman, kimligini bilib bo‘lmaydigan, sarg‘ish-ko‘kish ust-boshi yer bilan bitta bo‘lib yotgan odamsifat jonzot o‘tirardi. Boshidagi oq sallasini demasangiz, na qo‘llari, na oyoqlari bor — faqat gavdaning o‘zi. Gavda joyidan qilt etmaydi, faqat sallasi silkinadi, g‘alati tarzda ta’zim qiladi. Xudoning o‘zi kechirsin-u, xuddi Filipp Bravajich hazratning o‘zginasi. Katta hayit munosabati bilan o‘tkazilgan ibodat chog‘ida ruhoniy unga isiriq solayotganday qayta-qayta ta’zim qilgani-qilgan… Bilmadim, nega endi Filipp hazrat esimga tushib ketdi? Xudo uning ruhini shod qilsin, mayda gapligi, afandiligini hisobga olmaganda oqko‘ngil odam edi, rahmatlik. Ammo turk fikrimni bo‘lib yubordi.

— Tagimizdagi anavi odamni ko‘ryapsanmi? Bu — Chalabiy Hofiz. Bir paytlar Suriyani zabt etgan sarkarda. U haqda biron-bir gap eshitganmisan?

— Eshitmaganman. Bu janobni hamisha parvardigor o‘z panohida asrasin, eshitmaganman. Uzoq yurtdanman. Bu yoqlarga yaqinda keldim.

Turk menga taajjub bilan qaradi, nigohlarimiz ilk marta bir-biri bilan to‘qnashdi. Uning ko‘z qarashlari aziyat chekkan kishilarnikiga xos bo‘lib, bunday ko‘zlar faqat nasroniylardagina bo‘lishi mumkin. U umrida Chalabiy Hofiz haqida bir og‘iz ham so‘z eshitmagan kimsaga — menga hayrat bilan tikildi-da, mazkur gavda, uning taqdiri haqida hikoya qilib berdi.

U so‘zlarkan, men ora-sira pastga, hovliga nazar tashlardim. Qullar hamon toshtaxta ustida, soyada o‘tirishar, devor yonida esa Chalabiy Hofiz — sariq-yashil ipak libosga chulg‘angan gavda turardi. Soyalar siljigan, quyosh nurlari yuziga tushar, ammo u hamon qimirlamasdan turar, faqat yuzini burib olgan edi. Dastlab u boshini baland ko‘tardi — men bu taqlid mag‘rur odamni umrimda birinchi marta ko‘rishim. Keyin, xuddi shamolni hidlab, havoning avzoyi buzilishini sezayotgan hayvon kabi boshini sekinlik bilan chapga, undan so‘ng o‘ngga o‘girdi. Bu harakati charchab, holdan toygunga qadar davom etdi. Shundan so‘ng boshini bir lahza egdi, keyin yana baland ko‘tardi va yana goh o‘ngga, goh chapga o‘girila boshladi. Minora tomon burilarkan, uning bamisoli pishirilgan olmaga o‘xshash yuzini ko‘rib qoldim. Unda nafis charm bilan o‘ralgan birgina ulkan tirtiqni demasangiz, na burun, na ko‘zlar, na lablar, na soqol va na mo‘ylov bor edi.

Yonimdagi turk bo‘lsa shoshilib, hayajonlanib, to‘xtovsiz gapirardi. Dastlab o‘ng‘aysizlandim: nega endi bularning hammasini so‘zlab bermoqda? Ammo sal o‘tmasdan tushundim: u menga emas, o‘ziga-o‘zi so‘zlamoqda edi. Yumushni bajarishda davom etarkanman, uning hikoyasini bo‘lmadim. Faqat bolg‘ani qattiq taqillatganimda yoki egov bilan baland tovush chiqarib egovlaganimdagina turk bir lahzaga jimib qolar, nafasini rostlab, men eshitmay qolgan yoki tushunmagan so‘zlarni takrorlardi. Haqiqatan ham uning hamma so‘zlarini tushundim, deya olmayman, chunki savol berishga haqqim yo‘q, buning ustiga ayrim so‘zlarni ilg‘ay olmadim, ammo gapning asosiy mag‘zi nimada ekanini fahmladim.

Turkning hikoyasi quyidagicha edi:
Ularning ota-bobolari Suriyada hukmronlik qilishardi, ammo so‘nggi to‘rt avlod uzil-kesil Istanbulda o‘rnashib qoldi. Shu yerda ular obro‘li-e’tiborli imomlar bo‘lib yetishdi. Tez-tez g‘alayonlar bo‘lib turadigan Suriyaning ichki viloyatlarida tartibsizlikka barham berish uchun u yerlarga qo‘shinlar yuborildi. Biroq qo‘shinlar tartib o‘rnatolmasalar, xalqni bo‘ysunishga majbur qilolmasalar, azob-uqubat va kulfatning oshishiga sababchi bo‘ladilar, xolos.

Chalabiy Hofiz qo‘shinlar bilan Istanbuldan chiqdi. Bosh qo‘mondon uni yetti pushti mana shu viloyatdan bo‘lgan qadimiy urug‘ning vakili sifatida o‘ziga hamroh qildi. Notinch va dahshatli zamonlarda tez-tez bo‘lib turganidek, askarlar asta-sekin qocha boshladilar: hali hech kim Suriyadan yaxshilik chiqqanini ko‘rmagan. Birin-ketin harbiy sarkardalar qaytib ketishdi. Oxiri Chalabiy Hofiz qo‘mondon bo‘lgan birgina kuron qoldi, xolos. U hamma bo‘yin tovlagan ishni amalga oshirishga qat’iy bel bog‘ladi, ya’ni Suriyadagi qo‘zg‘olonni bostirmoqchi, u yerdagi aholini sultonga itoat qilishga va o‘ziga bo‘ysundirishga majbur etmoqchi bo‘ldi. U o‘z qo‘shinlariga yonidan haq to‘lar, ularni zabt etilgan viloyat hisobiga boqardi.

Sarkarda, eng avvalo, bir paytlari o‘zining urug‘lariga tegishli bo‘lgan yerlarni bosib oldi. Yer esa istalgancha edi, chunki Chalabiy Hofiz qo‘shinlari yaqinlashishi hamono hamma boshi oqqan tomonga qochib qolgandi. Ikki kun davomida bosib o‘tib bo‘lmaydigan masofadagi joylar qonunlarsiz, qozilarsiz uning mulkiga aylandi. Odamlar o‘zlarining mol-mulklarini tashlab, jonlarini qutqazish bilan ovora edilar. Biroq Hofiz hamma narsaga qiron keltirar, hamma narsani ostin-ustun qilib tashlar, bamisoli ovchilardek odamlarni sayd etardi.

Ha, o‘qishni tamomlagan, qaddi-qomati raso, halimdek yumshoq, badani marmarday oppoq, qop-qora ko‘zli, malla, deyarli qizil qoshli, mo‘ylovli yigit bir yumaladi-yu, kuron boshlig‘iga, qonxo‘r harbiyga aylandi-qoldi. Hamma-hammasi — hokimiyatga qarshi qo‘zg‘olonlar ham, qo‘zg‘olonni bostirish uchun yasov tortib kelgan muntazam armiya ham birdan sarobga aylandi. Faqat ikki narsa — Hofiz va Suriyagina e’tiborda edi. U esa, Suriyani istaganicha bosib, yanchar, xonavayron qilardi.

Aqldan ozgan, qattiq jazavaga tushgan sarkarda Suriyada Olovli Hofiz degan nom oldi. Go‘yo tirik jonzotlar tomonidan bunyod etilgan har bir buyum unga xalal berar, jig‘iga tegardi. Yo‘lida nima uchrasa olov qo‘yar, yakson qilardi. Ildiz otib ko‘klagan giyoh, olov og‘ushida yonmagan tosh uning qahrini keltirardi.

— Men Suriyada yolg‘iz osmonnigina qoldiraman, — derdi u. Darhaqiqat, amalga oshirayotgan ishlari uning so‘zlariga to‘la mos edi.

Odamlar alam ichida o‘z-o‘zlaridan so‘rardilar: tortinchoq, ikki yuzi naqsh olmaday qip-qizil mullavachcha qanday qilib sitamgar va qattol ilonga aylanib qoldi? Axir osmonu falak yong‘indan qizarmagan kuni uning uyqusi kelmaydi-ku? Qaysi maktabda o‘qigan, qaysi kitoblarni mutolaa qilgan? Bunday ilmni qaysi madrasada o‘qitadilar, o‘zi? Bunchalik nafratni unga kim yuqtirgan? Kuydiruvchi va vayronagarchiliklarga yo‘llovchi alangani qayerdan oldi u?! Odamlar garchi o‘zlarining savollari behuda ekanini, ularga hech qachon javob ololmasliklarini yaxshi bilishsa-da, yana takrorlar va xudoga sig‘inardilar. Ular xudodan yordam kutishmasdi — u paytda xudo Hofiz tomonida bo‘lib, unga yalinish behuda edi.

Odamlar, garchi o‘lim muqarrar esa-da, sahroga qarab qochardilar. Har holda bu o‘lim Hofizning suvoriylari nayzalaridan halok bo‘lish va yonib turuvchi mash’alalarda kuyishdan afzalroq edi. U yerda, sahroda, suriyaliklar qumning ko‘chishi natijasida hosil bo‘lgan o‘rkachlarning etaklarida chuqur kavlab, o‘sha yerda jon saqlashardi. Ammo tashnalik va ochlik ularni kechalari vohalar bo‘ylab suv va oziq-ovqat izlashga majbur etardi. Bu yerda esa, Hofizning kutib turgan odamlari ularni suvloqda xuddi hayvonni o‘ldirganday o‘ldirishardi. So‘qmoqlarda va hovuzlar yonida suvsab kelganlarning tig‘dan o‘tkazilgan jasadlari yotardi.

Oradan yillar o‘tdi, Hofiz esa hamon Suriyani tiz cho‘ktirish bilan band edi. Mamlakat aholisi qirib tashlanish arafasida turardi. Boshqalarni xonavayron etish evaziga boylik to‘plab, uni ko‘paytirgan Hofiz mustahkam, muazzam qal’alar bunyod ettirib, ularning darvozalariga katta-katta qulflarni osib qo‘yar, bu qulflar maxsus kalitlar bilan ochilar, darvozalarni zil-zambil yog‘ochlar bilan tanbalatardi.

Bularning hammasini senga shuning uchun hikoya qilib bermoqdamanki, bizda yuz bergan qonli voqealarni ko‘z ko‘rib, quloq eshitmagandi. U haddidan oshar, yondirar, chopar, osar, zo‘rlar, o‘lpon yig‘ar — bularning hammasi sarkardaga cho‘t emasdi; hech kim va hech narsa: na Ollohning qonunlari, na sultonning hokimiyati, na ezilganlarning ko‘z yoshlariyu nafratlari uni insofga keltira olardi. Ammo ko‘ryapsanmi (bu so‘zlarni qul hijjalab, salmoq bilan gapirdiki, beixtiyor qo‘llariga qaradim, go‘yo u rostdan ham qo‘llari bilan nimanidir tushuntirar, lablari jonsiz pirpirar, ko‘zlarining yarim yumuqligidan men uni tilovat qilyaptimi, deb o‘yladim), har qanday azob-uqubatning, har qanday yovuzlikning o‘z kushandasi bor: har kim ham juda arzimas darajada bo‘lsa-da, yanglishishi mumkin. Ana shu yanglishish esa uni o‘ldirish, benomu nishon yo‘q qilib yuborish uchun kifoyadir. O‘ylab qaraydigan bo‘lsang, har bir kishi o‘z umrida, eh-he, necha-necha marta yanglishish lahzalarini boshidan kechiradi. Yana shuni ham hisobga olginki, azob chekayotgan, ammo bir joyda turadigan odamga nisbatan birovni ta’qib etadigan va mudom harakatdagi odam ko‘proq yanglishadi. Odamlar Hofizning tanobini tortib qo‘yadigan kuch dunyoda yo‘q, uning zo‘ravonligi hadsiz-hisobsiz, deb o‘ylardilar. Ammo kunlarning birida u bir lahzaga yanglishdi: yo‘lda holdan toygan, o‘layotgan ayolga hamiyat ko‘rsatdi. Faqat bir lahzaginaga u nafratlanish va o‘ldirishdan o‘zini tiydi. Bu esa, uni xarob qilish uchun kifoya edi.

E’timodli va serfarzand bir oila sahroda yashirinib yurardi. Shularni quvib yurib, o‘z kuronidan ajralgan Hofiz o‘sha yerda — ko‘zlari bitib qolayozgan buloq oldida holdan toygan bir qizni ko‘rdi. Qiz deyarli shir yalang‘och edi, uning sahro shamolida kuygan oyoqlari va tizzalaridan qon sirqib turardi. U lahza sayin qoqilar, yiqilar, olg‘a siljishga madori qolmagandi. Uning shahlo, lekin isitmasi balandligidan qizarib turgan ko‘zlaridan nam chiqmas, quyosh nurlari kuydirgan yonoqlarida qotgan ko‘z yoshlari jarohatga o‘xshash qizg‘ish iz qoldirgan edi.

Qiz nigohini yerdan uzarkan, Hofizning qisqa, ammo duradgor boltasiga o‘xshash qilichini ko‘rdi; qilich va harbiyga razm soldi-da, kalima keltira boshladi: «Qul huvallohu ahad…» Duoni tez shivirlab o‘qidi. U endi hech narsadan qo‘rqmas, o‘zini himoya qilishni istamasdi. Negaki u o‘lik, faqat so‘zlash qobiliyatini saqlab qolganligi taajjublanarli edi, xolos. Hofiz qizga hamla qilish o‘rniga, quchoqlarini ochdi. Janobning ortidan kelayotganlar uni shu holatda uchratdilar.

Hofiz qizni ishonchli joyga yashirish va bezovta qilmasliklarini buyurdi. Erkaklarning olacha to‘niga burkangan qizni kechqurun uyiga olib kelganlarida, Hofiz uni o‘z haramiga yubordi.

…Bularning hammasini tin olmasdan hikoya qilayotgan qul soat tagidagi darchaga qaraganicha, jimib qoldi. Men ham beixtiyor o‘sha tomonga boqdim. Pastdagi qullar oddiygina, ammo qalin matodan yasalgan yostiq va choyshab solingan zambilni hozirlay boshlashdi: ular Hofizni g‘o‘laga o‘xshatib zambilga yengil va ohistagina qo‘yishdi, keyin kuni ko‘targanlaricha, zinapoyalardan tushishdi-da, ko‘zdan g‘oyib bo‘lishdi. Turk ularning orqalaridan achinish, gangish aralash iazar tashladi-da, o‘rnidan qo‘zg‘aldi. Nazarimda, u hikoyasini oxirigacha yetkazmasdan xayr-ma’zurni ham nasiya qilib jo‘nab qoladigandek edi. Haytovur narvon yonida ushlanib qoldi. Go‘yo shu lahzada uni birov chaqirib qoldi-yu, shuning uchun zarur bo‘lgan gaplarni umumiy tarzda bo‘lsa-da, aytib qolishga ulgurmoqchidek, shosha-pisha hikoya qila boshladi.

Hikoya qilarkan, u menga mutlaqo qaramas, go‘yo so‘zlarni o‘qiyotgandek, devordan ko‘z uzmasdi. Uning so‘zlaridan juda kam ma’no uqdim, ammo bu hikoya avvalgilariga nisbatan yorqinroq, serbo‘yoq edi.

Bu xotin vaqti kelib haramu Hofizning mulki, hatto uning ustidan ham hukm yurgiza boshladi. Chalabiy faqat o‘sha xotinga ishonar, agar harbiy yurishga chiqadigan bo‘lsa, kalitni unga ishonib topshirardi: kalitlar xususidagi suriyacha maqolni yo bilmasdi, yo unutgandi. Holbuki, bu hikmat yosh bolaga ham ma’lum. Agar qayg‘usiz yashashni istasang — kalitingni belbog‘ingdan ajratma; bor bud-shudingdan ajralmoqchi bo‘lsang — uni eng sadoqatli xizmatkoringga ishonib topshir; o‘lging kelsa — xotiningga qoldir…

Kunlarning birida, shuncha yil birga yashaganlaridan keyin Hofiz o‘z askarlari bilan uyga qaytarkan, hovlida uni qurollangan odamlar qurshab olishdi. Barcha sarbozlari (faqat bir askargina qorong‘ida yashirinib, omon qoldi) qilichdan o‘tkazildi. Yarador bo‘lgan Hofizni esa urib-surib otdan tushirishdi.

Bu Chalabiy Hofizning keng-mo‘l va to‘kin koshonasida misli ko‘rilmagan mash’um tun edi. Qamoqxonadan chiqarib yuborilgan yarim yalang‘och, ozg‘in, mayib-majruh asirlar hamma yoqni talon-toroj, nest-nobud qildilar. O‘t qo‘ydilar. Ichki hovlining o‘rtasidagi quduq ustuniga ust-boshi dabdala bo‘lib ketgan, yarador Hofizni bog‘lab qo‘yishdi. Ozod etilgan qullar va haram xotinlari alamlariga chidolmay atrofda quturisharkan, qo‘llaridagi pichoq va boshqa qurollarni o‘qtalishar, lang‘illab yonayotgan, chars-churs qilib mum tomayotgan mash’alani unga silkitishardi.

Olomonga o‘sha suriyalik, Chalabiy Hofizning sevimli xotini rahnamolik qilardi. Ayol o‘ch olish uchun qulay fursat kutib, yillar davomida reja tuzgandi. Hofiz hali ko‘zlaridan judo bo‘lmagan ekan, quyidagi manzarani ko‘rdi: dunyodagi eng aziz va eng yaqin ilk marta rahm-shafqat hissini qo‘zg‘atgan, ishongan yagona ayol uning atrofida quturib izg‘ir, jazavaga tushar, qahr-g‘azabga to‘lganicha og‘zidan bodi kirib, shodi chiqardi. Badbaxt xotini uni o‘ldirgani qo‘ymadi — bu yerda hamma ana shu azozilga bo‘ysunardi — erining azob chekkanini o‘z ko‘zi bilan ko‘rishni istardi. Uning qo‘llarini, oyoqlarini sindirishdi. Lovullab turgan mash’ala bilan savalashdi.

Shu payt kutilmaganda tun qa’ridan ot dupuri eshitildi: qochishga ulgurgan askar Hofizning akasini yuz bergan voqeadan ogohlantirgan edi. U bir necha suvoriy bilan shu darajada tez yelib keldiki, mast-alast, ovqat yeyaverganidan bo‘kib qolgan, qon to‘kish va o‘ch olishdan charchagan badkirdorlar qurollangan turklarning kattakon kuroni kelmoqda, degan gumon bilan juftakni rostlab qolishdi.

Arqon bilan chirmab tashlangan Hofizning yonida suriyalik ayolgina qoldi. Birinchi bo‘lib yaqinlashib kelayotgan suvoriy uni ushlaguncha yoki qilich bilan chopib tashlaguncha bo‘lmay, ayol yonib turgan mash’ala bilan bir necha marta Hofizning basharasiga urdi. Mash’alani o‘z xo‘jasining yuziga bosib o‘chirdi. Ayni xuddi shu lahzada chavandoz qilichi zarbi bilan ayolni halok qildi.

Hofizning akasi Sobit darhol tartib o‘rnatdi. Tong otganida u g‘alayonni bostirdi — haram xotinlarini, xizmatkorlar va ozod etilgan asirlarni ushladi yoki o‘ldirdi. Chekkaroqdagi binolardan biri yonib, kul bo‘ldi. Eng uchqur arg‘umoq mingan suvoriylar tabib qidirib, har tomonga o‘qday uchib ketishdi. Chalabiy Hofiz esa bo‘m-bo‘sh haramda hushsiz, majruh holda yotardi.

Qisqasini aytganda, uning hayotini saqlab qolishdi, ammo u hozir ko‘rganingdek, mudhish ahvolga mahkum etilgandi. Uning akasi mamlakatda qiladigan hamma ishlarini tashlab, bu yerga, dengiz sohiliga ko‘chib o‘tdi. Olovli Hofiz, Qanotli Hofiz quruq gavdaga, g‘o‘laga aylandi. Akasining mehru shafqati unga jon bag‘ishlab turibdi, xolos. Taqdir uni qo‘llardan, oyoqlardan, ko‘zlardan judo qildi, o‘zi esa «churq» etib og‘iz ochmaydi. Shu taqlidda uning kunlari o‘tadi. Faqat parvardigori olamning havosidan picha nafas oladi, soatning har o‘n besh daqiqada jom chalishiga quloq soladi. Suriyada esa…

Nogoh kimdir chapak chaldi, qul o‘z hikoyasini chala qoldirganicha, ko‘ksimga turtib qo‘ydi. Bu bilan u hikoya nihoyasiga yetdi, ishingni davom ettiraver, demoqchi edi. O‘zi esa, shoshilganicha zinapoyadan pastga tusha boshladi.

Soatni tuzatish uchun ancha vaqt sarfladim. Ishni nihoyasiga yetkazib, tekshirib ko‘rish uchun bir necha marta jom chaldirdim, keyin meni qanday olib borgan bo‘lsalar, shunday olib kelishdi, ammo na Chalabiy Hofizni, na qulni qayta ko‘rdim. Qaysidir bir ko‘sa o‘spirin meni soqchiga topshirdi.

Ma’lumingizkim, oradan ko‘p suvlar oqib ketdi, ammo Akkradagi soat minorasidan turib ko‘rganim va eshitganim voqealarni unuta olmayman. Shunga qaramasdan, ko‘p narsa menga qorong‘iligicha qoldi. Zahil yuzli bukri turk kim edi? Balki u xonavayron bo‘lgan suriyalik oilalardan birining vakilidir? Balki u turklarning diniga kirgan sobiq kofirdir? Balki uning ota-onasi islom dinini qabul etgandir? Nega u yuz bergan voqealarni menga ehtiros bilan hikoya qilib bergani holda anavi nasroniy mahbusga og‘iz ham ochmadi? Eshitganlarimning hammasi haqiqatmikin yoki qul biron-bir narsani o‘zgartirib, o‘z yonidan qo‘shdimikin? Balki u haqda bir taxta yeksik* iborasini qo‘llash joizdir?

O‘sha voqealarni eslab, Chalabiy Hofizni yodga olarkanman, o‘zimga shu savollarni beraman: «Yoki bularning hammasi tushimda yuz berdimikin? Bunaqasi, sirasini aytganda, tushga ham kirmaydi-ya…» Biroq nima ham qila olardim? Bu hodisa sayyoramizning Osiyo qit’asida yuz berdi. U o‘lkada bundan ham beshbattari yuz berishi mumkin. Shu ko‘yga tushgan har bir tirik jonzot bir umr o‘z-o‘zidan so‘raydi: qanday qilib va nima sababdan bu voqea yuz berdi? Hech kim bu savollarga na javob topoladi va na biron-bir narsani jo‘yali tushuntirib bera oladi. Bu o‘lkada savollar javobsiz qoladi va unutiladi. Juda ko‘p qabilalar va xalqlar shu taqlidda yashaydilar. Chekingga tushsa chekchayma, deganlar. Vassalom. Men ham biron narsa deyishdan ojizman, faqat bot-bot o‘zimdan o‘zim so‘rayman: Chalabiy Hofizning keyingi taqdiri nima kechdi ekan? Parvardigorning qahriga uchrab, dahshatli qiyofa kasb etgan bu jonzot tirikmikin? U men insof bilan astoydil tuzatgan ulkan soatning jom chalishini eshitayotganmikin?

Chalabiy Hofizni tez-tez tushimda ham ko‘rib turaman. Bundan bir necha yil muqaddam, betoblanishimdan avval men uni xuddi o‘ngimda ko‘rgandek bo‘ldim. U soppa-sog‘, baquvvat emish, qo‘llari ham, oyoqlari ham bus-butun; kelishgan, barno bu turk yigiti sal tashvishli, ma’yus ko‘rindi; xudoning o‘zi kechirsin-u, xuddi joni mahshargohdan chiqqanday, ibodat qilishga tashna emish.

Har gal tushimdami, o‘y-fikrimdami, Chalabiy Hofizning qiyofasi namoyon bo‘lishi hamono men o‘zim bilan Akkra qamoqxonasida yotgan o‘rtog‘imni eslayman. U men bilan to‘rt oy bir kamerada yotdi, keyin qochishga muvaffaq bo‘ldi. Eshitishimcha, rus kemasiga mol yuklayotgan yukchilarga aralashib ketib, ko‘zdan yo‘qolibdi.

U xristian mazhabidagi livanlik bo‘lib, kasbi xattotlik edi. Biz unga Qorayoziji deb nom bergandik. Haqiqiy ismini bilmasdim. U allaqaysiyam armanilarning iltimosi bilan Istanbulga, turklarga malol keladigan afvnomami yoki shunga o‘xshash bir nima yozgan. Holbuki, bunday qilmasligi kerak edi. «Qalam, — derdi u, — meni zindonga soldi». Hamma badkirdorlar qamoqqa olinib, shunday hukm chiqarildi: bu ishga rahnamolik qilganning boshi tanidan judo qilinsin, maktubni yozganning esa qo‘li kesilsin!.. Armanilar boshlaridan judo bo‘lishdi. Mirzoning e’tiborli hamyurti uni uzoq muddatli surgunga yuborib, buning evaziga do‘stining qo‘llarini saqlab qoldi. Mirzo hamisha o‘ng qo‘lini kamariga suqib yurar, go‘yo uni yo‘qotgan-u, keyin topib olgan qimmatbaho buyumday e’zozlar, tushida tez-tez qo‘lini chopib tashlayotganlarini ko‘rishini, uyg‘onganidan keyin ham ilki uzoq muddat zirqirab og‘rishini menga hikoya qilib berardi. Kechasi sham yonida o‘z qo‘liga rahmi kelib yig‘layotganini ham ko‘p ko‘rganman. Bu odam faqat kunduzlarigina gaplashardi. Kech kirishi bilan nafis yaxtagiga o‘ranib olar, menga tikilganicha, gaplarimga quloq solar, o‘zi esa churq etmasdi. U xuddi qasam ichgandek tong otguniga qadar zo‘r berib sukut saqlardi. G‘alati, ammo aqlli odam edi, u. Gapni-ku, qiyvorardi. Gapirganiga nisbatan ko‘p narsa bilishini uning ko‘zlari aytib turardi.

Bir kuni men unga ko‘rgan-kechirganlarim, Hofiz haqida so‘zlab berdim. Axir inson o‘z sirlarini kimgadir ishonib aytishi kerak-ku! Men undan javob tariqasida shunday so‘zlarni eshitdimki, buni hech qachon unutmasam kerak.

— Ha, — dedi u, — turk demaganing shunaqa bo‘ladi. Uni qiymalab tashlagin, o‘shanda ham har bir bo‘lagi alohida yashayveradi. Badanidagi so‘nggi zarragacha jon taslim qilmaydi, bus-butun turk qaysi tomonga harakat qilsa, o‘sha tomonga siljiydi va sudraladi. Cho‘qingan odam esa, bamisoli shisha: uning bir yeriga urganing zahoti chil-chil bo‘linib ketadi. Qani keyin uni bir joyga to‘plab ko‘r-chi?

Petar hazrat, odatda, Chalabiy Hofiz haqidagi hikoyasini shu so‘zlar bilan tamomlardi.

___________
* Chesma — suv quvuri kolonkasi.
* Taxta yeksik — uning bir qaynovi ichida (turkcha).

Rus tilidan Sherali Sokin tarjimasi

Manba: “Sharq yulduzi” jurnali, 1990 yil, 10-son