Бедил Ҳиндистонда бобурийлар сулоласининг инқирозга юз тутган таҳликали пайтида яшади, у бу феодал жамиятнинг сиёсий тузумини инкор этиш билан бирга, ҳинд ва мусулмонларнинг ўзаро бирлашуви зарурлиги ҳақида қайғурди. Ўз-ўзидан маълумки, у ўзининг фалсафий фикрлари ва қарашларини очиқ айтиш имкониятдан маҳрум эди, шунинг учун ҳам ўз фикрларини хаспўшлаб, турли ишоралар, мажоз ва рамзу киноялар орқали баён этишга мажбур эди…

Жаъфар МУҲАММАД
АБУЛМАЪОНИЙ МАЪНАВИЯТИ
Бедил ҳаёти ва фалсафий қарашларига чизгилар

БЕДИЛНИ ЯРАТГАН ДАВР

Тарих улуғ шахсларни яратганидек, улуғ шахслар ҳам тарихни яратади. 1526 йилнинг апрел ойида Деҳли султони Иброҳим Лўдийнинг юз минг кишилик қўшинини ўн икки минглик аскари билан мағлубиятга учратган Заҳириддин Муҳаммад Бобур Деҳли тахтини эгаллайди ва кўп ўтмай иккинчи йирик ҳинд саркардаси – Рано Санго қўшинини ҳам тор-мор этиб, Ҳиндистонннинг Бенгалиягача бўлган шимолий музофотларини қўл остига киритади ва Агра шаҳрини ўзининг янги салтанати учун пойтахт сифатида танлайди. Шундай қилиб, қисқа бир фурсат ичида ҳозирги Ҳиндистон, Покистон ва Афғонистоннинг асосий ҳудудларини ўз ичига олган Бобурийлар империясига асос солинади.

Бобур, бир томондан, Соҳибқирон Амир Темурнинг ҳақиқий вориси сифатида бир пайтлар бобокалони тузган улкан империяни қайта тиклаш учун интилган бўлса, иккинчи томондан, ўз қаламрави доирасида буюк аждодлари – Амир Темур, Шоҳрух Мирзо, Мирзо Улуғбек сингари илм-фан, адабиёт ва санъатнинг ривожланишига ҳам катта ҳисса қўшишга улгурди. Нотинч ва ўзгарувчан тарих саҳнасида салкам уч юз йил ўз мавжудлигини сақлаган ва нафақат сақлаган, балки ана шу давр ичида жаҳон цивилизациясининг ривожига ҳам катта таъсир етказа олган Бобурийлар даврида Ҳиндистонда ҳинд, туркийзабон ва форсийзабон халқларнинг маънавияти ва эстетик завқининг қоришмасидан ҳосил бўлган бутунлай янгича турмуш ва тафаккур тарзи юзага келди. Негаки, Мовароуннаҳрдаги Шайбонийлар ва Эрондаги Сафавийлар салтанати даврида ушбу минтақанинг Темурийлар давридаги шон-шукуҳи, қудрат ва салоҳиятига дарз кетди: доимий хунрезликлар, жангу жадаллар ва низолар исканжасида қолган халқларнинг ижтимоий-иқтисодий аҳволи кескин ўзгарди – ночорчилик, қашшоқлик, доимий тазйиқ ва қувғинлар авж олди, маънавий ҳаёт таназзулга юз тута бошлади, илм-фан, адабиёт ва санъатнинг ривожланиши сусайди, ўз ҳомийларидан айрилган олимлар, шоир ва ёзувчилар, санъаткор ва ҳунармандларнинг аҳволи оғирлашди.

Ана шундай вазиятда Бобур Ҳиндистонда барпо этган афсонавий, улуғ салтанат даргоҳидан бошпана топиш, инсонпарвар, адабиётдўст ва ва санъатсевар бобурий шоҳлар ҳимояси остида ижод қилиш илинжи уларнинг жонига оро бўлди. Натижада, бир пайтлар илм-фан, маданият ва санъатнинг йирик марказлари бўлиб келган Самарқанду Бухоро, Балху Ҳирот, Исфаҳону Нишопуру Шероз каби шаҳарлардан юзлаб, балки минглаб шоир, ёзувчи, тарихнавис, олим, меъмор, хаттот ва наққошлар оқимининг юксалиш ва қадр-қиймат топиш орзу-умиди юкланган карвонлари “Ҳинд сори юзланди” ба Бобурийлар салтанати ҳимоясида қўним топди. Мусулмон-ҳинд маданияти, санъати, эътиқоди ва қадриятларининг энг сара дурри инжуларини ўзида мужассамлаштирган ушбу янги маданият ва маънавият доирасида Ҳиндистонда мингга яқин истеъдодли шоирлар, ёзувчилар, тарихнавислар, адабиётшунослар ва луғатшуносларни ўз ичига олган форс-тожик тилидаги қудратли янги бир адабиёт вужудга келди. Ушбу адабиёт таркибида эса шеъриятнинг “Сабки ҳиндий” – ҳинд услуби деган ва олдинги хуросоний ва ироқий услублардан-да гўзалроқ, жозибалироқ ва шу билан бирга мураккаброқ янги бир шеърий услуб бор бўй-басти билан қад кўтариб, нафақат Ҳиндистон, балки бутун Мовароуннаҳр ва Хуросон ўлкаларини ўз маънавий таъсири остига олди.

Шоҳ Аврангзеб Ҳиндистонда 1658 йилда ҳокимият учун шиддатли кураш олиб бориб, мамлакатнинг катта қисмини қўлга киритди ва турли хавф-хатарлардан ўзини ҳимоя қилиш мақсадида отаси Шоҳжаҳонни ҳибсга олиб, акаси Доро Шукуҳни динсизликда ва исломни ҳинд фалсафасига мослаштиришда айблаб қатл эттирди. Акбаршоҳ (1556-1605) жорий этган диний эътиқод эркинлигини бекор қилди. Натижада, реакцион ислом руҳонийлари маориф ва ҳур фикрликни қаттиқ таъқиб остишга ола бошладилар. Шунга қарамай, Аврангзеб Ҳиндистонда барқарор ва мустаҳкам марказлашган давлат туза олмади. Мамлакат халқлари ўртасидаги мавжуд диний ва миллий зиддиятни бартараф этишга ҳам кучи етмади, аксинча, азалдан Ҳинд сарзаминида ҳукм суриб келган мазкур низолар кескинлашиб, янада жиддийроқ тус ола бошлади. Бунинг устига шаҳзодалар ўртасидаги ҳукумат учун олиб борилаётган курашлар ва қирғинбарот жанглар мамлакатдаги қийин иқтисодий аҳволни янада танг ҳолга келтириб, заҳматкаш халқнинг тинка-мадорини қуритарди. Бу вақтда мамлакат ичкарисидаги диний ва миллий низо ва зиддиятлардан маккорлик билан фойдаланган инглиз мустамлакачилари эса ҳинд халқи ерларини босиб олиб, мустамлака қилиб олишга киришган эдилар. Улар бу ўта нозик, хассос ва қайноқ зиддиятларни атайлаб янада авж олдириш, ўз мақсадларига эришиш ниятида қўшни мамлакатларда юз бераётган сиёсий-иқтисодий вазиятлардан ҳам сурбетларча фойдаланишга уста эдилар.

Бедил айнан шу даврда, яъни, Ҳиндистонда бобурийлар сулоласининг инқирозга юз тутган таҳликали пайтида яшади, у бу феодал жамиятнинг сиёсий тузумини инкор этиш билан бирга, ҳинд ва мусулмонларнинг ўзаро бирлашуви зарурлиги ҳақида қайғурди. Ўз-ўзидан маълумки, у ўзининг фалсафий фикрлари ва қарашларини очиқ айтиш имкониятдан маҳрум эди, шунинг учун ҳам ўз фикрларини хаспўшлаб, турли ишоралар, мажоз ва рамзу киноялар орқали баён этишга мажбур эди. Шу боис, унинг прогрессив қарашлари халқ оммасининг барча қатламларига кенг ва тенг тарзда етиб бормади. Унинг ижтимоий-фалсафий фикрларини фақат маълум доирадаги донишманд кишиларгина илғаб олдилар, холос.

Бедил таъқиб этишлардан қутулиш ва оғир пайтларда назмий ва насрий асарларида айтилган фалсафий ва ижтимоий фикр-мулоҳазаларини бошқача тарзда изоҳлаш, бошқа бир маънога ҳам буриш имкониятига эга бўлиш мақсадида ана шу мураккаб усулда ижод қилди. Натижада, мураккаб шеърий услуб – “Сабки ҳиндий”ни энг юксак чўққига кўтарди ва ушбу йўналишнинг энг ёрқин намояндасига айланди. Бедилнинг ушбу услубдаги мақом ва мартабаси шу даражада эдики, ундан кейинги шоир ва олимлар гоҳида мазкур услубни “Сабки Бедил” – Бедил услуби номи билан ҳам аташган.

Мирзо Абдуқодир Бедил 1644 йилда Ҳиндистоннинг Бехари (Бенгалия) вилоятига қарашли Азимобод шаҳрида, аслида насл-насаби туркий барлос уруғига мансуб бўлган ва Бобуршоҳ даврида хизмат ёки зарурат юзасидан Марказий Осиёдан Ҳиндистонга муҳожират қилган маърифатли шахс – Абдулхолиқ оиласида дунёга келади. Тарихдан маълумки, барлос уруғи ўзбек миллатининг шаклланишида фаол қатнашган этник компонентларидан бири бўлган. Бедилнинг отаси – Абдулхолиқ ёшлигида ҳарбий хизматчи бўлган, аммо кўп ўтмай ҳарбий ҳаётдан воз кечиб, ориф инсонлар хизматига киради. У ўша даврда Хуросон, Мовароуннаҳр ва Ҳиндистонда кенг тарқалган Қодирия тариқати ва унинг асосчиси – Шайх Абдулқодир Гелонийга бўлган иродати ва эҳтироми туфайли ўғлига “Абдулқодир”, деб ном қўяди.

Абдулқодир беш ёшлигидаёқ отаси вафот этади, шунинг учун унинг тарбияси билан аввал онаси, сўнг тоғаси ва амакиси шуғулланади. У ёшлигида изчил ва мукаммал билим ололмайди, лекин кейинчалик ўзининг ноёб қобилияти ва ўткир зеҳни туфайли ўз даврининг асосий фанларини, билимларини ўзлаштириб олади. Бедил болалигиданоқ форс-тожик тили ва адабиётини қунт билан ўрганиб, 10 ёшидан шу тилда шеърлар ёза бошлайди. У ёшлигида шеърларини “Рамзий” тахаллуси билан ёзади, кейинчалик уни “Бедил” (Дилсиз) тахаллусига ўзгартиради.

Абдулқодир ёшлик пайтида амакиси Мирзо Қаландар ва тоғаси Мирзо Зарифларнинг яқиндан берган ёрдамлари туфайли ўз даврининг расмий фанларини, айниқса, тасаввуф таълимоти ва ирфон фалсафасини мустақил равишда ўзлаштириб олади. Шунингдек, араб, ҳинд ва урду тилларини, кейинчалик эса санскритни ҳам мукаммал ўрганади. Келиб чиқиши туркий оиладан бўлганлиги ҳисобга олинса, маълум даражада туркий тилдан ҳам хабардор бўлган, деган эҳтимол ҳам йўқ эмас. Ёшлигиданоқ илоҳиётга оид фанларни, Қуръон тафсири ва ҳадис илмларини катта қизиқиш билан ўрганади.
Бедил ўша даврнинг ҳинд адабий тили ва фалсафасининг билимдони бўлмиш Шайх Камол ҳузурида таълим олди ва баъзи баҳсли фалсафий муаммоларни у билан ҳинд тилида бемалол муҳокама қила оладиган даражага етади. У ўзининг “Чор унсур” китобида ёзишича, Шайх Камолдан ҳинд фалсафасининг муҳим қоидаларини ёзиб олган экан.

Шайх Камол вафот этгандан кейин Бедил ўз фалсафий билимларини чуқурлаштириш мақсадида Шоҳ Фозил ва Мирзо Абулқосим каби файласуф олимлар ҳузурида сабоқ олишни давом эттиради. Абдулқодир 1665 йилда, яъни, 21 ёшга тўлганида бу вилоятни тарк этиб, Ҳиндистоннинг сиёсий ва маданий маркази бўлмиш Деҳлига кўчиб кетади ва у ерда 26 ёшигача дарвешона ҳаёт кечиради. Сўнг дўст-ёрлар уни бундай ҳаётдан қутқариш мақсадида уйлантириб қўядилар. Шундан сўнг Абдулқодир оиласини тебратиш учун бош қотириб, Шоҳ Аврангзеб (1658-1707)нинг ўғли Аъзамшоҳ хизматига ишга киради. У ерда уч йил хизмат қилади, сўнг у ердан кетиб, ўз умрини эркин ва мустақил ижодга, илм-фан ва адабиётга бағишлашга қарор қилади.

Абулмаъоний Мирзо Абдулқодир Бедил 1721 йилда, яъни, 77 ёшида Деҳлида вафот этади.

Бедил табиатан халққа жабр-зулм қилувчи, унинг ҳақига хиёнат қилувчи аслзодаларни суймас, уларга доимо нафрат кўзи билан қарарди. Инсон эркининг топталиши, мустабид тузумнинг бебошлиги унга ёқмас эди. Шунинг учун шоҳ Авранзебнинг ўғли Аъзамшоҳ ўзини мадҳ этиб, шеър ёзишни таклиф этганида, у қатъий рад этиб, унинг хизматидан воз кечади. Бедил Деҳлида турли ишларни бажаради, китобат қилиш ишлари билан шуғулланиб, ўз меҳнати эвазига кун кечиради. Шоир Деҳлида кўп ўқиб, ўрганади, қўлига тушган китобни қўймай мутолаа қилади. Бунинг натижаси ўлароқ бир неча асарлар битади. У ҳар доим ўз кўнгли ва фикри тўғри деб ҳисоблаган нарсаларнигина ёзади, чунки у инсон тафаккурининг эркин ривожланиши тарафдори эди. Шоирнинг ўз “Куллиёт”ига ёзган сўзбошисида шундай сатрларни ўқиймиз:

Навиштам ончи дил фармуду хондам ҳарчи пеш омад.

Таржимаси:
Нимаики кўнгил буюрди, ўшани ёздим, аммо, нимаики қўлимга тушса, ўшани ўқидим.

Тазкиранавис Хушгў ўз асари “Сафинаи Хушгў”да Бедилни қад-қомати келишган, юз тузилиши чиройли ва жисмоний жиҳатдан куч-қувватли киши сифатида тасвирлайди. Шунингдек, тадқиқотлар унинг гўзал хат соҳиби – моҳир хаттот эканлигини ҳам кўрсатади. Бу эса яна бир карра Мирзо Абдулқодир Бедилнинг ниҳоятда гўзал дид ва нозик табъ эгаси бўлганлигидан далолат беради.

БЕДИЛ ТАФАККУРИДАН ТАРАЛГАН ЁҒДУЛАР

Бедил Рудакий, Фирдавсий, Ибн Сино, Аттор, Румий, Жомий ва Навоий сингари ниҳоят даражада сермаҳсул мутафаккир шоир ва ёзувчи бўлган. Олимларнинг аниқлашича, унинг “Куллиёт”ига киритилган асарлар 125 минг мисра шеър ва 50 босма табоқдан ортиқ насрни ташкил этади. Бедил ижодининг характери ва маъносини унинг куллиётига киритилган асарлари номидан ҳам билса бўлади. Бедил “Куллиёт”ига унинг қуйидаги ўн олтита асари киритилган:

1. “Ирфон” (Билиш).
Бедилнинг “Ирфон” (“Билиш”) номли асари 1711-1712 йилларда ёзилган. Унда фалсафа, илоҳиёт, жамият, табииёт, тарих ва адабиётнинг турли масалалари бўйича кенг қамровли фикр юритилади.

2. “Тури маърифат” (Маърифат тоғи).

3. “Нукот” (Ҳикматли сўзлар).
Бедилнинг “Нукот” (Ҳикматли сўзлар) асари ҳажм жиҳатдан кичик асар бўлса-да, унинг энг муҳим фалсафий асарлари сирасига киради ва файласуфнинг қарашларини якунловчи ва умумлаштирувчи асар ҳисобланади.

4. “Ишорот ва ҳикоёт” (Ишоралар ва ҳикоятлар).

5. “Руқъоат” (Мактублар).

6. “Чаҳор унсур” (Тўрт унсур).
“Чор унсур” (“Тўрт унсур”) Бедилнинг энг йирик насрий йўлда ёзилиб, шоирнинг баъзи шеърлари унга илова қилинган. Унинг мазкур асарида айрим таржимаи ҳолга оид маълумотлар ҳам берилган. Ундан ташқари ҳаво, сув, ер, олов каби тўрт унсур наботот, ҳайвонот ва башариятнинг вужудга келиши, жамиятда дин ва руҳонийларнинг ўрни ҳақидаги фикрларини ҳам баён этган. Бу асар 1703 йилда ёзилган бўлиб, Бедил фалсафий дунёқарашини тадқиқ этишда асосий манба ҳисобланади.

7. “Муҳити аъзам” (Буюк океан).

8. “Тилисми ҳайрат” (Ҳайрат тилсими).

9. “Ғазалиёт”.
Бедил ғазаллари форс-тожик шеъриятининг буюк ғазалнавис шоирлари – Рудакий, Аттор, Саъдий, Румий, Хуспав Деҳлавий, Ҳофиз, Камол Хўжандий, Жомий, Навоий, Соиб Табрезий, Калим Кошоний, Шавкат Бухорий ғазаллари билан бир қаторда туради. Унинг ғазаллари ташқи жиҳатдан кўпроқ ишқий, аммо, моҳият жиҳатидан чуқур фалсафий, ирфоний, ахлоқий ва ижтимоий мазмун ва маънолар касб этади.

10. “Рубоиёт”.
Бедил рубоийларида Ибн Сино, Хайём ва Румий рубоийларининг таъсири сезилиб туради. Зеро, Бедил юқоридаги мутафаккирларимиз сингари бир томондан Аристотел фалсафаси, иккинчи томондан ислом фалсафаси – калом ва тасаввуф илмларидан баҳра олган.

11. “Қасоид” (Қасидалар).

12. “Қитъаоти таворих” (Тарихий қитъалар).

13. “Таркибот” (Шеърий бандлар).

14. “Таржеъот” ( Шеърий бандлар).

15. “Тамсилот” (Тамсиллар).

16. “Ташбеҳот” (Ташбеҳлар).

Бедилнинг асарлари Марказий Осиё халқлари ўртасида жуда кенг тарқалди, айниқса, унинг қўлёзмалари XVII, XVIII, XIX асрларда ниҳоят даражада оммалашиб кетди. Литографик чоп этиш усули пайдо бўлгандан сўнг, унинг асарлари чиройли тошбосма китоблар ҳолида чоп қилиниб, Ҳиндистон ва Марказий Осиё ҳудудларида кенг тарқалди. Бедил асарларининг 1847 ва 1882 йилларда чоп этилган Мумбай нашрлари ҳам мавжуд.

НЕГА “АБУЛМАЪОНИЙ”?

Шарқ шеърияти тарихида ўз услуби ва оҳангига эга бўлган минглаб шоирлар ичидан қўл билан саноқли шоирларгина юксак мақом ва унвонларга сазовор деб топилган. Булардан, жумладан, Рудакий – Одамушшуъаро, яъни, шоирларнинг Одами (биринчи одам – Ҳазрати Одамга ишора – Ж.Х.); Унсурий – Маликушшуъаро, яъни, шоирларнинг шоҳи; Саъдий – Ғазал пайғамбари; Ҳофиз – Лисонулғайб, яъни, Ғайб тилини билгувчи, Навоий – Шеърият мулкининг султони… ва ҳоказо. Ана шу силсилада Мирзо Абдулқодир Бедил ҳам алоҳида ўрин тутади. Айтиш мумкинки, Бедил ушбу силсилада нафқат ўзига хос ўрин тутади, балки инсон ақл-тафаккури англаши осон бўлмаган маъноларни кашф этиш ва уларни энг гўзал, энг нафис тарзда назм ипига териб тортиқ этишда беназирдир. Бедил нодир, бетакрор, бутунлай бикр ва янги фалсафий, ирфоний ва ижтимоий маъно-мазмунларни топиш ва уларни етказиб беришда алоҳида қудрат ва салоҳиятга эга бўлганлиги боис унга кейинги авлодлар “Абулмаъоний”, яъни, “Маънолар отаси” деган унвон беришган. Бундай унвон бутун инсоният тарихида фақат Бедилгагина берилган, холос.

БЕДИЛ НИМА ДЕЙДИ?

Бедил шеърияти бир томондан ислом фалсафаси, иккинчи томондан қадимги ҳинд фалсафасидан сарчашма олади. Аммо, унинг ижодида мусулмон Шарқ халқлари тафаккурининг таъсири кўпроқ сезилади. Л.Климовичнинг ёзишича, “Бедил тили ва услубининг ўзига хос моҳияти шундаки, у анъанавий рамзийликка қарши исённи акс эттиради. Бу “сабки ҳиндий” – ҳинд услуби номи билан устувор бўлган услуб Ҳиндистонда ва бошқа жойларда яшаган шоирларга кўчиб ўтган.”
Мирзо Бедил инсонпарварликни тарғиб этади, инсоний фазилатларни улуғлайди, шу билан бирга ёмон хислатлар ва нуқсонларни мазаммат этади. У инсонни миллий ва диний фарқлар нуқтаи назаридан эмас, балки умумбашарий инсон наслидан эканлиги тушунчасидан келиб чиққан ҳолда юксакликка кўтаради ва айнан шунинг учун ҳам инсонни энг юксак ҳурмат ва эъзозга лойиқ, деб ҳисоблайди.

Бедил фалсафий дунёқарашининг марказида улуғ файласуф, илоҳиётшунос ва мутасаввиф Шайх Муҳйиддин ибн ал-Арабий асос солган “ваҳдат ул-вужуд” фалсафаси ётади. Жумладан, унинг “Муҳити аъзам” номли маснавийси Ибн ал-Арабийнинг “Фусус ул-ҳикам” номли машҳур асари таъсири остида яратилган бўлиб, унда Бедил бутун борлиқни Соқийси Ҳақ таъоло, азалий ва абади масту махмури эса Инсон бўлмиш яхлит бир майхона сифатида тасаввур этади.

Бедил ўзининг инсон зотига бўлган энг нозик, покиза ва мусаффо ҳис-туйғулари ва муҳаббатини гўзал сатрларда ифодалайди. Шу билан бирга у ватанни ва ватанпарварликни улуғлайди, чунки у ўз ватани – Ҳиндистонни севарди.

Инсонпарвар шоир инсонни биринчи ўринга қўйганлиги боис, унинг табиатидаги ёлғончилик, ишёқмаслик, очкўзлик, хиёнат, жаҳолат ва золимлик каби ёмон иллатларни бадиий воситалар ва санъатлар ёрдамида танқид қилади, аксинча, ундаги камтарлик, сахийлик, ҳақгўйлик, донишмандлик, вафодорлик ва меҳнатсеварлик каби яхши фазилатларни таъриф ва тавсиф этади. Бедилнинг ижодида борлиқ ва инсон ўртасидаги робита масаласи асосий ўрин тутади, чунки у бу фалсафий масала билан доимий равишда шуғулланиб, фақат ўзигагина хос бўлган дунёқарашни такомиллаштириб борди. У баъзан ўз хатоларини тан олиб, ўз қарашлари тадрижий тарзда тараққий этиб борганлиги, турли даврда турли савияда ёзилганлиги ва осмондан тайёр ҳолда тушмаганлигини айтади:

Шеърам, ки ба сад забон фуруд омадааст,
Дар чандин вақту он фуруд омадааст.
Таврот набуд, то бигўям ки ҳама,
Якбора зи осмон фуруд омадааст.

Таржимаси:

Юз шевададир мен ёзган ашъор,
Ёзмадим уни бир кунда, якбор,
“Таврот” эмаски, унинг ҳаммаси
Тушсин осмондан бир йўла, тайёр.( Ш.Шомуҳамедов таржимаси).

Бедил меҳнаткашларнинг жамиятдаги ролини, текинтомоқларнинг ким эканлигини ажойиб тамсил ва ташбиҳлар воситасида равшан ва тиниқ тарзда тасвирлаб беради. Ҳар бир касбнинг ўзига хос афзалликлари ва хусусиятларини таъкидлаб ўтар экан, уларни эгаллашга, ҳалол меҳнатдан ор қилмасликка даъват этади. Файласуф шоир қўл ишини тил, тил ишини қўл бажара олмаслигини, шунинг учун ҳар бир киши ўзи билган, эгаллаган касби билан шуғулланишини муқаддас китоблардан мисол келтириб асослайди:

Аз шубоний чи ор дошт Калим?
В-аз иморат чи рехт Иброҳим?
З-ин чаман ҳар гуле баҳоре дошт,
Ҳар киро даст буд, коре дошт.

Таржимаси:
Калим (Мусо – Ж.Х) чўпонликдан ор қилганми?
Иброҳим (пайғамбар – Ж.) иморат қуриш билан обрўси тўкилганми?
Бу чаманда ҳар гулнинг ўз баҳори,ҳар кимнинг ўзига яраша иши бор эди.

Шоир ўз шеърларида ҳар бир инсонни муайян ҳунар ва маълум касбни ўрганишга чақиради, дангаса, ишёқмас кишиларни текинхўр, деб танқид оловини сочади ва “Чор унсур” асарида бундай ёзади:

То фазлу ҳунар оинапардоз нашуд,
3- иқбол даре ба рўйи кас боз нашуд.

Таржимаси:

То фазлу ҳунарни касб қилмаса инсон,
Унга очилмас бахт эшиги ҳеч қачон.

Бедил Ҳиндистонда форсий тилда ижод этиб, асарларида форс-тожик классик адабиётининг энг гўзал ва бетакрор анъаналарини давом эттирди. Шу билан бир қаторда мамлакатда ҳукм сураётган тарихий воқеалардан доим воқиф бўлиб турди. У гуманист шоир ва мутафаккир сифатида Ҳиндистон халқларининг бирлиги ғояси позициясида собит ва мустаҳкам турди. Шоир ҳиндларнинг руҳнинг кўчиши, яъни, “таносух”га бўлган эътиқоди ва мусулмон ҳалқларининг қазо-қадар, яъни, тақдир ҳақидаги қарашларини ўзининг фалсафий асарларида изчил таҳлил қилиб, уларга нисбатан ўз фикр ва ғояларини очиқ, тиниқ тарзда баён этолмади, натижада, уларни изоҳлаш ва талқин қилишда турли диний усул ва қоидаларни ишлатиб, ўз фикрларини турли илоҳий-диний тушунчаларга ўраб-чирмаб беришга мажбур бўлди. Шу боис унинг асарларининг тили мураккаб, уларда ўзаро бир-бирига зид қарашлар мавжуд, аммо шуни алоҳида таъкидлаш жоизки, уларнинг шакли ажойиб ва мундарижаси жуда бой.
Мирзо Бедил ўз ижодий фаолияти даврида ҳинд, араб, форс тили ва адабиёти, Марказий Осиё маданияти, санъати, фалсафаси ва тарихини қунт билан ўрганди, уларнинг тараққиётига муайян даражада ҳисса қўшди. Шоир “Ирфон” асарида Аристотель ва унинг фалсафий қарашларини таҳқиқ этиб, уни “доноликнинг биринчи муаллими”, “инсоният табиатининг мукаммал намунаси” деб билади ҳамда у эришган билимлар даражаси билан маҳдудланиб қолиш, ўсиш ва юксалишдан тўхтаб қолишдан иборатдир, деб таъкидлайди.

Шоир баъзи бир камчиликлари, хатолари учун унга таъна қилмасликларини таъкидлайди, чунки танадаги баъзи сезгисиз, ўлик аъзоларини кесиб ташлаш эса инсон мукаммаллигига путур етказмаганидек, асосий моҳиятга таъсир этмайди:

Бедил, дар нусхаи рамузи ашъор,
Айбам накуний ба нуктаҳои бекор.
Ҳуш дор, ки дар назми вужуди инсон
Чун нохуну мўст узви беҳис бисёр.

Таржимаси:

Сирли ашъоримни ўқи, яхши боқ,
Бекорчи нуқта кўп, жуда йилтироқ,
Деб мени айблама, олий бир вужуд,
Инсонда ҳам бордир ҳиссиз мўй, тирноқ. (Ш.Шомуҳамедов таржимаси)

Нима бўлганда ҳам файласуф шоир ўз даврининг юксак маънавияти ва илғор тафаккури даражасига кўтарила олди. У Шарқнинг буюк мутафаккирлари сингари халқ бахт-саодати, эл-юрт фаровонлиги йўлида тинмай ижод қилди. Бедил ижодининг Марказий Осиёда кенг тарқалишининг сабаби ҳам, унга эргашувчи шоирларнинг кўпайиши сабаби ҳам ана шунда.

Умуман олганда, асримиз шарқшунос-олимлари Мирзо Бедилнинг дунёқарашини прогрессив, деб баҳоладилар, чунки, Бедил инсон ақл-заковати қудратини, илм-фаннинг жамият тараққиётидаги ўрнини муҳим эканлигини, прогрессив ғояларни куйлади.

БЕДИЛНИ АНГЛАШ ЗАВҚИ

Шарқ адабиётининг йирик вакили, улуғ шоир, ориф ва файласуф Мирзо Абдулқодир Бедилни нафақат Марказий Осиё ва Ҳиндистонда, балки бутун Шарқда XVII-XVIII асрнинг кўзга кўринган мутафаккири сифатида яхши эъзозлайдилар, унинг асарларини севиб ўқийдилар. Афсусланарли жойи шундаки, Бедилдан улкан адабий-бадиий ва фалсафий-ирфоний мерос қолганига қарамай, XX асрнинг ўрталарига қадар унинг ижоди, мероси ва қарашлари деярли ўрганилмади. Албатта, баъзи бир олимларнинг тадқиқот ишлари ёки мақолаларида Бедилнинг таржимаи ҳоли ва ижодий фаолияти ҳақида тўлиқ қисқа маълумотлар, асарларидан иқтибослар келтирилган ҳамда унинг дунёқарашига нисбатан баъзи бир фикрлар билдирилган, аммо буларнинг барчасини бугунги давр талаблари даражасида деб бўлмайди. Ваҳоланки, Мирзо Бедил адабий ва фалсафий мероси биз кутган ва тасаввур қилгандан ҳам кўпроқ адабий ва илмий қимматга эга. Ҳиндистон, Эрон ва Марказий Осиё мамлакатлари ёзма манбаларида, жумладан, Мирғулом Али Озод Белғиромийнинг “Хазонаи Омира” асарида унинг ҳаёти, фаолияти ва фалсафий қарашлари ҳақида жуда муҳим, аммо ниҳоятда қисқа тарихий маълумотлар мавжуд.

Йирик ўзбек файласуф олими академик Иброҳим Мўминовнинг таъкидлашича, Ҳусайнқулихон ўзининг “Наштари ишқ” номли асарида шоир ва файласуфнинг адабий-илмий меросини, ижодий йўлналишини анча чуқур таҳлил қилган. Айниқса, бу муаллифнинг Мирзо Абдуқодирга ҳамшаҳар эканлиги ва ижоди етук даражада давом этаётган пайтда Ҳусайнқулихон ўн ёшда бўлганлиги назарга олинса, унинг китобида келтирилган маълумотлар аниқ ва жуда ишончли эканлиги маълум бўлади.

Бундан ташқари, Муҳаммад Сиддиқ Ҳасанхоннинг “Шамъи анжуман” тазкирасида қўқонлик тарихчи Ҳакимхон тўра Муҳаммадхон томонидан ўзбек тилида ёзилган “Мунтахаб ат-таворих” китобида, Сомийнинг “Қомус ул-аълом”нинг иккинчи жилдида (турк тилида) ҳамда “Ислом энциклопедияси”да Бедил ҳаёти ва ижодига оид муҳим, аммо қисқа маълумотлар берилган.

Европа шарқшунослари эса “тушуниш қийин бўлган шоир”, деган мавҳум бир-икки сўздан нарига ўтмайдилар.

Файласуф шоирнинг бетакрор, чуқур ва кенг ҳамда ҳинд халқи оғзаки ижоди ва фалсафасини ўзида мужассам этган асарларини ўрганиш борасида рус олими Е.Э.Бертельс, йирик тожик олими ва ёзувчиси С.Айний , Х.С.Айний , ўзбек олимлари И.Мўминов , Ш.Шомуҳамедов , Ш.Шукуров жиддий илмий тадқиқотларни амалга оширдилар. Айниқса, адабиётшунос олим Шавкат Шукуровнинг Бедил ҳаёти ва ижоди, жумладан, шеъриятининг поэтикаси билан боғлиқ масалаларга бағишланган илмий монографиялари ва мақолалари диққатга сазовордир. Бундан ташқари, Бедилнинг бадиий ва ирфоний асарлари турли халқлар тилига таржима қилинди. Шунга қарамай, унинг ижоди ҳануз ўзининг асл баҳосини олганича йўқ, яъни, унинг ижодий фаолиятини ўрганиш ва кенг халқ оммаси орасида тарғиб қилиш ишлари кўнгилдагидек эмас, ваҳоланки, бетакрор шоир ва улуғ мутафаккир Мирзо Абдуқодир Бедил ҳаёти ва ижоди бунга лойиқдир.

Бедилнинг бадиий асарлари охирги уч юз йил давомида Ҳиндистон, Афғонистон ва Марказий Осиёда қанчалик кўп китобат қилинмасин ва литографик усулда нашр этилмасин, кенг ўқувчилар оммасининг уларни тушуниши қийин кечди. Айниқса, унинг қўлёзма асарларининг шикаста хати билан ёзилиши, ҳатто ҳарф усти ва ости белгиларининг қўйилмаслиги Бедил асарларини ўқишни янада мушкуллаштирди. Натижада, Шарқда “нуқта” деб аталган услубда берилиши боис тушуниши қийин бўлган “образлар” вужудга келди.

Бедилнинг назмий ва насрий асарлари қанчалик мураккаб услубда ёзилган бўлмасин, унинг тахайюл ва тафаккур оламини идрок этиш эса қанчалик чуқур билим ва дунёқарашни талаб қилмасин, барибир Марказий Осиё халқлари, хусусан, тожик ва ўзбек халқлари томонидан севиб ўқиб-мутолаа қилинган, узоқ тарихий давр давомида олий мадрасаларда махсус ўқитилган, шоирнинг ғазаллари, ирфоний маснавийлари ва бошқа жанрларда битилган асарларини тушуниш ва тушунтириб бериш мақсадида махсус шарҳлар ва қўлланма тарзидаги рисолалар ёзилган. “Куллиёти Бедил” юзлаб маротаба Марказий Осиё, Афғонистон ва Эронда қайта-қайта китобат қилинган, тошбосма усулида бир неча бор нашр этилган. Характерлиси шундаки, гулободлик Саъдихон домла ҳовлиларида Чустий, Хуршид, Ҳабибий, Боқий, Анисий, Ғафур Ғулом ва бошқа санъаткорлар йиғилишиб, бедилхонлик қилишган. Ўтган асрнинг 20-йилларидаёқ юртимизда Бедил ижодини ўрганишга қизиқиш бошланди. Атоқли адиб ва олимлар Миён Бузрук, Абдурауф Фитрат ҳамда Садриддин Айнийлар Бедил ижодига доир бир неча мақолалар ёздилар. 60-70-йиллардан бошлаб Ўзбекистонда Бедил ижодига эътибор янада кучайди. Айнан ана шу даврдан бошлаб Ўзбекистонда ўзига хос бедилшунослик мактаби шаклланди. Бу мактабнинг бошида Ўзбекистон Фанлар Академиясининг академиги, машҳур жамоат арбоби Иброҳим Мўминов турарди. Иброҳим Мўминов биринчилардан бўлиб Бедилнинг ижтимоий-фалсафий қарашлари хусусида бир қатор мақола ва рисолалар ёзди, докторлик диссертациясини ҳимоя қилди. Самарқандлик олим профессор Шавкат Шукуров эса шоирнинг ҳаёти, бадиий мероси, айниқса, лирик асарларига доир бир қатор илмий рисолалар, юзлаб илмий ва илмий-оммабоп мақолалар ёзди, докторлик рисоласини ҳимоя қилди.

Бедил асарларини ўзбек тилига таржима қилиш соҳасида ҳам анчагина ишлар амалга оширилди. Жумладан, таниқли шарқшунос олим ва адиб профессор Шоислом Шомуҳамедов Бедил рубоийларидан бир гулдаста яратди, улуғ ўзбек шоири Ғафур Ғулом ҳам Бедилнинг баъзи рубоийларини ўзбекчалаштирди. Ўзбекистон Халқ шоирлари Эркин Воҳидов ва Жамол Камол ҳам Бедилнинг бир нечта ғазал ва рубоийларини аруз вазнига мувофиқлаштириб таржима қилишга муваффақ бўлдилар. 1955 йилда Бедилнинг “Комде ва Мудан” поэмаси Л.Пенковский томонидан рус тилига таржима қилиниб, Москвада нашр этилган эди. Мазкур асар 1960 йилда таниқли ўзбек адиби Назармат томонидан ўзбек тилига таржима қилиниб, Тошкентда нашр этилди. “Комде ва Мудан” достонининг айнан ана шу таржимаси асосида кейинчалик “Икки дил достони” бадиий фильми яратилди.

Охирги йилларда Матназар Абдулҳаким Бедилнинг бир туркум ғазалларини ўзбекчалаштирди, аммо унинг таржималари муваффақиятсиз чиққани боис таржимашуносларнинг танқидига учради.

Халқ орасида бир ривоят юради: юртимизда жуда кучли бир “бедилхон” бўлган экан. Бедилнинг ҳар бир шеърларининг бир неча маънолари-ю мазмунларини изоҳлаб, шарҳлаб беришга қодир экан. Бир куни чойхонада “бедилхон”лик ташкил этилиб, ҳар ким билганича Бедил шеърларининг маъноларини сўзлабди, аммо ҳалиги бедилхон эса шоирнинг бир шеърининг етмиш икки хил маъносини айтиб, ҳаммани лол қолдирибди. Чойхонадаги “бедилхонлик” тугаб, у уйига қайтиб келди ва кечаси туш кўрибди. Тушида Бедил унга “менинг шеъримнинг етмиш икки маъносини кашф этиб, ҳаммани лол этдинг, аммо мен у шеърга жо этган маънони ҳали топмадинг” деган экан. Бедилнинг ижоди ана шундай катта уммондир, ундан зарур дурру-гавҳарни излаб топиш мумкин.

Бедилнинг “Ирфон”, “Тури маърифат”, “Муҳити аъзам” ва “Тилисми ҳайрат” каби асарлари Марказий Осиёда энг кенг тарқалган асарларидир, бироқ, юқорида таъкидланганидек, шоир асарларида баён этилган илғор ва оригинал фикрлар кенг ўқувчилар оммасига етиб бормади.

Шуни ҳам қайд этиш жоизки, Бедил ижодиёти яқин кунларгача Ғарбий Европада ҳам, Россияда ҳам жиддий ўрганилмади. Шоир ҳаёти ва ижоди ҳақида биринчилардан бўлиб тожик ёзувчилари А.Деҳотий ва Раҳимийлар “Форс-тожик шеърияти намуналари” китобида қайд этиб ўтганлар.

Садриддин Айний Бедил ижодининг бадиий хусусиятлари ва унинг фалсафий қарашлари ҳақида монография ёзиб нашр эттирди. Шу ўринда устоз Садриддин Айнийнинг Бедил ҳаёти ва ижодини ўрганишдаги хизматларини алоҳида таъкидлашга тўғри келади. Айнийнинг бу борадаги тадқиқотлари ҳатто чет эллик олимларнинг ҳам диққатини ўзига жалб этиб келган. Жумладан, машҳур чех шарқшунос олимлари Ян Рипка ва Иржи Бечка ҳам ўз тадқиқотларида Айнийнинг Бедил ҳақидаги монографиясига таянганлар.

Мирзо Бедил ижоди, бадиий услуби ва фалсафий-ирфоний қарашлари Эрон адабиётшунослари томонидан умумий тарзда ўрганилиб келинган. Шу нарсани қайд этиш лозимки, Эронда 20 аср бошларигача Бедил ижодига қизиқиш унчалик кучли бўлмаган. Ҳозирги давр келиб, эронликлар Бедил ижодини катта қизиқиш билан ўрганмоқдалар. Хусусан, охирги йилларда Теҳронда ташкил этилган “Урси Бедил” номли анъанавий халқаро илмий анжуманнинг ҳар йили бир марта ўтказилиши Эрон бедилшунослик мактабининг тобора ривожланиб бораётганидан дарак беради. Ушбу анжуманда Эрон, Афғонистон, Ўзбекистон, Тожикистон, Ҳиндистон, Покистон ва Европа давлатларидан бир қатор бедилшунос олимлар ва адиблар иштирок этишади. Таниқли эронлик олим Шафеъий Кадканий Эронда биринчилардан бўлиб Бедил ҳақида қатор мақолалар ва рисолалар ёзди. Айниқса, унинг “Шоэр-э ойинэҳо” (Кўзгулар шоири) номли рисоласи (Бедил ғазалларидан намуналар билан) Бедил шеърияти, тили, услуби, ўзига хос бадиий хусусиятларига оид сара тадқиқотлардан ҳисобланади. Шафеъи Кадканий ҳам бошқа бедилшунослар сингари устоз Айнийнинг Бедил ҳаёти, ижоди ва унинг Марказий Осиё халқлари маънавий ҳаётидаги ўрни хусусидаги тадқиқотлари ва қайдларидан кенг фойдаланади. “Шоэр-э ойинэҳо” мўъжаз рисола бўлишига қарамай, Бедил ҳаёти ва ижоди билан боғлиқ анчагина қимматли маълумотлар беради. Жумладан, муаллиф ёзади: “Доктор Жозеф Аул 1920 йили Ўрта Осиё сафаридан қайтгандан сўнг хотираларида Бухорода Бедилга нисбатан бўлган ҳурмат ва эҳтиром ҳақида ёзади. Ҳолбуки бу нарса унгача эроншуносларга номаълум эди”.

Охирги йилларда эронлик таниқли адабиётшунос олим Иброҳим Худоёр “Садриддин Айний ва Бедил Деҳлавий” номли катта мақола ёзиб, улуғ адибнинг бедилшунослик соҳасидаги хизматларини юқори баҳолайди. У бедилшуносликни Мовароуннаҳр (Марказий Осиё) халқлари маънавий ҳаётида катта таъсир кучига эга бўлган муҳим ижтимоий-адабий ҳодиса сифатида баҳолаб, Айнийнинг ана шу жараёнда тутган мавқеини белгилаб беришга ҳаракат қилади. И.Худоёр Мовароуннаҳр бедилшунослик мактабини улуғ мутафаккир Аҳмад Дониш Бухорий номи билан боғлар экан, гарчи у (яъни, Аҳмад Дониш) Бедил ҳақида алоҳида асар ёзмаган бўлса-да, “Наводир ул-вақоеъ” ва бошқа асарларидаги ишоралар, Айнийнинг у ҳақдаги “Намунаи адабиёти тожик” тазкираси ва “Мирзо Абдулқодири Бедил” монографиясида берган маълумотлари ҳамда таниқли тожик олими Расул Ҳодизоданинг “Адабиёти тожик дар нимаи дуввуми асри XIX “ номли китобида келтирган маълумотларига таянган ҳолда Аҳмад Дониш ҳақиқатдан ҳам Мовароуннаҳр бедилшунослик мактабининг байроқбардоридир, деган хулосани қўллаб-қувватлайди. Унинг тўғри таъкидлашича, Донишдан сўнг Бедил ҳақида фикр юритган иккинчи бедилшунос Абдурауф Фитратдир. Фитрат ўзининг “Бедил бир мажлисда” номли мақоласида Бедил ҳаёти, ижоди ва қарашлари ҳақида қисқача тўхталиб ўтар экан, улуғ шоир ва мутафаккирнинг оламшумул шуҳрати ва бедилшунослик вазияти хусусида ҳам баъзи бир фикр-мулоҳазаларни ўртага ташлайди.

Иброҳим Худоёрнинг аниқлашича, Айний “Намунаи адабиёти тожик”ни ёзишдан олдин ҳам Бедил ижоди ҳақида фикр юритган экан. Таниқли тожик олими Муҳаммаджон Шакуровнинг “Садриддин Айний” номли китобида берилган маълумотга қараганда, бу Айнийнинг 32 ёшида татар ёзувчиси Олимжон Идрисийнинг (у Айний билан Бухоро мадрасаларида бирга таҳсил олган) хатига жавоб тариқасида ёзган мактубидир. Умуман олганда, Бедил ҳаёти ва ижодини ўрганиш масаласи доимо Садриддин Айнийнинг диққат марказида турган.

Иброҳим Худоёр ўзининг Марказий Осиё адабиёти тадқиқига бағишланган монографияси – “Ғарибэҳо-йэ ошно” (Таниш нотанишлар)да ҳам Бедил ҳаёти ва ижодига катта ўрин ажратган. Китобнинг “Мовароуннаҳр адабий муҳитларида бедилпарастлик” номли тўртинчи бўлимига киритилган “Мовароуннаҳрда ҳинд услуби”, “Сайидо Насафий. Сойиб (Табризий) асри”, “Мовароуннаҳрда Бедил ва унинг услуби”, “Бедил ва Тошкент адабий муҳити”, “Мовароуннаҳрда Бедил асарларининг тошбосма нашрлари тарихи” каби бир қанча муҳим мавзулар тадқиқотга тортилган.323 Олим, жумладан, ёзади: “Султон Муҳаммад Мутрибий Самарқандийнинг (966-1041 ҳ.қ.) ҳижрий қамарий 1013, милодий 1604 йили ёзилган “Тазкират уш-шуаро” ҳамда Малеҳо Самарқандийнинг 1093-1112 йилларда ёзилган “Музаккир ул-асҳоб” номли тазкиралари Мовароуннаҳрдаги кейинчалик эса “бедилпарастлик”ка табдил бўлган ҳинд услубининг нуфузини кўрсатиб берувчи муҳим манбалардандир… Аммо Мовароуннаҳрда ҳинд услубига жиддий киришилган вақт сифатида Саййидо Насафий (вафоти тахм. 1707-1711)нинг яшаб ижод этган даврини айтиш мумкин”.

Ўзбекистонда ҳозиргача Бедил ҳаёти ва ижодига оид тадқиқотлар, кенг миқёсдаги илмий изланишлар олиб борилмоқда, илмий анжуманлар ташкил этилмоқда. Жумладан, 2005 йили Тошкентда “Бедил ва ўзбек маънавияти” мавзусида халқаро илмий анжуман ўтказилиб, худди шу номдаги илмий тўплам нашрдан чиқарилди. Тўпламдан Н.Комилов, Ҳ.Ҳомидий, Ҳ.Болтабоев, Д.Салоҳий, Р.Воҳидов, Ш.Шукуров, С.Олим каби бир қатор таниқли ўзбек олимларининг Бедил ҳаёти, ижоди, фалсафий-ирфоний қарашлари, унинг Шарқ адабиётидаги ўрни, оламшумул шуҳрати, асарларининг ўзбек тилига таржималарига оид қатор илмий мақолалари жой олди. Мазкур тўпламдан жой олган йирик адабиётшунос ва тасаввуфшунос олим, профессор Н.Комиловнинг “Ирфон нури Абулмаъоний” номли мақоласи Бедилнинг фалсафий-ирфоний қарашлари таҳлилига бағишланган. Мақолада марҳум устоз Бедилнинг энг машҳур асари – “Ирфон” достони (маснавийси)нинг мазмун-мундарижаси, Инсон феномени, билиш назарияси, инсон ақл-заковатининг бедилона тараннуми ҳақида мулоҳаза юритилади. Таниқли адабиётшунос олим Ҳ.Болтабоев мақоласида эса Бедил ижоди кенг қамровли таҳлил этилган. Олим бир ўринда ёзади: “Жадидчиликнинг айрим ғарбдаги тадқиқотчилари (Элен Каррере д’Энкоус, А.Беннигсон, Хисао Кўматсу)нинг қайдларига кўра, Бухорода жадидчиликнинг вужудга келишида дастлаб Бедил фалсафасининг сўнгра Аҳмад Дониш асарларининг муайян ўрни бор”.

Манбашунос Ж.Маҳмудовнинг “Бедил “Шўро” саҳифаларида” мақоласида эса таниқли татар олими Ризоуддин ибн Фахруддин муҳаррирлиги остида XX аср бошларида мунтазам нашр этиб турилган “Шўро” журналининг 1910-11 йиллардаги сонларида Бедил ҳаёти ва ижоди ҳақида олиб борилган мунозара ва мубоҳасалар асносида ўша пайтлардаги Бедил ва унинг ижодига нисбатан халқнинг қизиқиши хусусида фикр юритилади.

Марказий Осиё ҳудудида, айниқса, ўзбек ва тожик адабиётида Бедил шеъриятини эъзозлаб, унга талпинувчи ижодкорлар борган сари кўпайиб, унинг асарларини ўқиб берувчилар, яъни, бедилчилик мактаби яратувчилари – “бедилхонлар” пайдо бўлди. Бедил юксак даражага кўтарган “сабки ҳиндий” мактаби “Фиғоний, Жомий, Навоий ва бошқаларнинг ижоди орқали бошлаб берилган бўлиб, Коҳий Кобулий, Ғаззолий Машҳадий, Файзий (ёки Фаёзий), Даканий, Урфий Шерозий, Толиб Омулий, Зуҳурий Туршизий, Сойиб Табризий, Муҳаммадқули Салим Теҳроний, Калим Кошоний, Назирий Нишобурий, Ғани Кашмирий, Носирали Сарҳиндий, Мирзо Жалол Асир, Шавкат Бухорий, Мазҳар Жони Жонон, Неъматхон Олий, Зебунисо (Махфий), Мирзо Абдулқодир Бедил ва унинг издошлари, хусусан, Мирзо Асадуллоҳ Ғолиб ва ҳатто Аллома Иқбол Лоҳурий ижоди орқали, шунингдек, Ҳиндистонда ҳукмронлик қилган Темурийлар сулоласига мансуб бўлган ҳукмдорлар ҳамда ушбу заминда яшаб ўтган илм ва маданият, адабиёт ва санъатга алоҳида ғамхўрлик қилган бошқа давлат арбобларининг қўллаб-қувватлашлари, ёрдамлари ва эътиборлари туфайли ўзининг камолига етган.”328 Бедил ўз ижоди билан “сабки ҳиндий” услубини янги поғонага кўтаришга эришди, кўплаб издошлар ва мухлисларга эга бўлди. Унинг ижоди нафақат Ҳиндистон ва Марказий Осиёда, хусусан, Афғонистонда ҳам кенг тарқалди. Бунинг натижаси ўлароқ, охирги юз йил давомида Афғонистон бедилшуносликнинг йирик марказига айланди.

Афғонистонлик машҳур бедилшунослардан Сардор Меҳрдилхон Машриқий ҳамда мамлакат подшоси Амир Ҳабибуллоҳхон давридаги салтанат нойиби Сардор Насруллоҳхонларни эслатиб ўтиш лозим. Сардор Насруллоҳхон даврида Бедил асарлари куллиёти ушбу китобнинг Ҳиндистонда босмадан чиққан нашри асосида биринчи бор Кобулдаги давлат босмахонасида босиб чиқариш учун топширилади. Бироқ, у Амир Омонуллохон томонидан давлат ишларидан четлатилганидан кейин Бедил девонини босиб чиқариш билан боғлиқ ишлар ҳам тўхтатилади. Ахийри Афғонистоннинг собиқ подшоси Муҳаммад Зоҳиршоҳ замонида мамлакатнинг ўша даврдаги улуғ шоири, олими ва тарихнависи бўлмиш Халилуллоҳ Халилий ҳамда Мавлавий Хон Муҳаммад Хастанинг саъй-ҳарактлари натижасида Бедилнинг барча асарлари беш жилддан иборат бўлган бир ҳолда Аллома Салоҳиддин Салжуқийнинг адабий-танқид тарзда ёзилган алоҳида сўзбошиси билан ўша замондаги Маориф вазирлигининг босмахонасида босиб чиқарилади. “Мажмуаи Азиз” ва “Бедил” асарларининг муаллифи Сардор Муҳаммад Азизхон, Маликуш-шуаро Қори Абдуллоҳ, Маликуш-шуаро Сўфий Абдулҳақ Бетоб, “Нақди Бедил” (Бедил асарлари адабий танқиди), “Жабра”, “Афкори шоир” (Шоирнинг қарашлари) асарларининг муаллифи Аллома Салоҳиддин Салжуқий, Ҳошим Шойиқ Афанди, Муҳаммад Анвар Бисмил, Шойиқ Жамол, “Бо корвони Бедил” (Бедил карвони билан) номли асари машҳур бўлган Қори Муҳаммад Азим Азимий Сарипулий Жузжоний ҳамда “Файзи қудс” (Муқаддаслик файзи) номли асари машҳур бўлган Халилуллоҳ Халилий каби адабиёт билимдонларини афғонистонлик йирик бедилшунослар сарасидан, деб билиш мумкин. Шунингдек, Мавлавий Хон Муҳаммад Хаста, Муҳаммад Сурур Деҳқон, доктор Суҳайл, Домулло Бедил, Қори Шарафиддин Тошкандий, Қори Шарафиддин Шараф Хўқандий, Саломжон Мужаддадий, Сардор Файз Муҳаммад Зикриё, бедилшунослик хусусида икки жилдлик китоб ёзган Пуҳонд Ғуломҳасан Мужаддадий, Бедилнинг танланган асарларини тайёрлаб, нашр эттирган Восиф Бохтарий, Мавлавий Азиз Муҳаммад Бадахшоний (Мавлавий Саъдий), Мавлавий Муҳаммад Салим Туғро Роғий Бадахшоний, “Шарҳи Тури маърифат” асари билан машҳур бўлган доктор Амир Муҳаммад Асир, Қандий Оғо (Абдулҳамид Асир), доктор Иноятуллоҳ Шаҳроний, Азиз Маҳжур Пурғаний (Ҳожи Абдулқадир), Мавлавий Муҳаммадамин Қурбат, доктор Асадуллоҳ Ҳабиб ва бошқалар ҳам бедилшунослик ишига муносиб ҳисса қўшган кишилардан ҳисобланадилар. Шуни ҳам қайд этиб ўтиш лозимки, ўтган асрларда яшаган афғонистонлик бедилшуносларнинг кўпчилиги Бухоро мадрасаларида, шунингдек, Ҳиндистондаги Девбанд мадрасасида таҳсил кўрган ёки Бедил шеъриятига бўлган катта қизиқишлари туфайли ўзлари мустақил тарзда ўрганган кишилардан ҳисобланган.

БЕДИЛНИ ЎҚИРДИМ…

Абулмаъоний Мирзо Абдулқодир Бедил улуғ аждодларимиз Ҳиндистон заминида яратган энг гўзал ва энг қимматли маданий қадриятлар ва маънавиятнинг қонуний меросхўри сифатида халқимизнинг диний, фалсафий ва ижтимоий фикрлари хазинасини ҳинд фалсафий тафаккури билан уйғунлаштира олган буюк мутафаккир сифатида жаҳон адабиёти ва фалсафаси тарихида ўчмас из қолдирди. Италиялик шарқшунос олим, Неаполь университети профессори Александро Бауза таъкидлаганидек, “Бедилга ўхшаш тарихий шахслар фақат бир ўлкага эмас, балки жаҳоннинг барча халқларига мансубдир ва уларнинг меҳр-муҳаббати барча инсонларнинг ҳароратли бағридан жой олади.”

Дарҳақиқат, ўзбек халқининг таниқли шоири Ғафур Ғулом:

Тонг отар чоғида жуда соғиниб,
Бедилни ўқирдим, чиқди офтоб.
Лойқа хаёлотлар чашмадай тинди,
Пок-покиза юрак бир қатра симоб.

– деганидек, Бедилни ўқийдиган кишининг лойқа хаёлотлари чашмадай тинади ва покланган юраги бир қатра симобга айланади.

Мақола муаллифи
———————

Жаъфар Муҳаммад (Холмўминов) 1968 йилнинг 20 сентябрида Сурхондарё вилоятининг Шеробод туманида туғилган. 1993 йили Тожикистон Давлат университети (Тожикистон Миллий университети) филология факултети форс-тожик классик адабиёти йилда ўз таҳсилини тугатди. У фалсафа фанлари номзоди.
Ҳозиргача Жаъфар Муҳаммаднинг тожик тилидаги «Чашми борон» [Ёмғирнинг нигоҳи] (Термиз, «Жайҳун», 1997), «Мижгони офтоб» [Қуёш киприклари] (Душанбе, «Оли Сомон», 1999), «Тулуъи сабзи ранг», [Рангнинг яшил чиқиши] (Тошкент, Абдулла Қодирий номидаги «Халқ мероси» нашриёти, 2003), «Тажаллий» (Тошкент, ЎзМЭ Дав. илмий нашриёти, 2008), ўзбек тилидаги «Кўзгу ҳайрати» (Тошкент,»Тамаддун», 2010) шеърий тўпламлари дунё юзини кўрди. Жаъфар Муҳаммаднинг форс-тожикча шеърлари Тожикистон, Эрон, Афғонистон ҳамда Ўзбекистондаги турли матбуот нашрларида, ўзбек тилидаги шеърлари эса Ўзбекистондаги газета ва журналларда эълон қилинган.

Ja’far MUHAMMAD
ABULMA’ONIY MA’NAVIYATI
Bedil hayoti va falsafiy qarashlariga chizgilar

BEDILNI YARATGAN DAVR

Tarix ulug’ shaxslarni yaratganidek, ulug’ shaxslar ham tarixni yaratadi. 1526 yilning aprel oyida Dehli sultoni Ibrohim Lo’diyning yuz ming kishilik qo’shinini o’n ikki minglik askari bilan mag’lubiyatga uchratgan Zahiriddin Muhammad Bobur Dehli taxtini egallaydi va ko’p o’tmay ikkinchi yirik hind sarkardasi – Rano Sango qo’shinini ham tor-mor etib, Hindistonnning Bengaliyagacha bo’lgan shimoliy muzofotlarini qo’l ostiga kiritadi va Agra shahrini o’zining yangi saltanati uchun poytaxt sifatida tanlaydi. Shunday qilib, qisqa bir fursat ichida hozirgi Hindiston, Pokiston va Afg’onistonning asosiy hududlarini o’z ichiga olgan Boburiylar imperiyasiga asos solinadi.

Bobur, bir tomondan, Sohibqiron Amir Temurning haqiqiy vorisi sifatida bir paytlar bobokaloni tuzgan ulkan imperiyani qayta tiklash uchun intilgan bo’lsa, ikkinchi tomondan, o’z qalamravi doirasida buyuk ajdodlari – Amir Temur, Shohrux Mirzo, Mirzo Ulug’bek singari ilm-fan, adabiyot va san’atning rivojlanishiga ham katta hissa qo’shishga ulgurdi. Notinch va o’zgaruvchan tarix sahnasida salkam uch yuz yil o’z mavjudligini saqlagan va nafaqat saqlagan, balki ana shu davr ichida jahon sivilizatsiyasining rivojiga ham katta ta’sir yetkaza olgan Boburiylar davrida Hindistonda hind, turkiyzabon va forsiyzabon xalqlarning ma’naviyati va estetik zavqining qorishmasidan hosil bo’lgan butunlay yangicha turmush va tafakkur tarzi yuzaga keldi. Negaki, Movarounnahrdagi Shayboniylar va Erondagi Safaviylar saltanati davrida ushbu mintaqaning Temuriylar davridagi shon-shukuhi, qudrat va salohiyatiga darz ketdi: doimiy xunrezliklar, jangu jadallar va nizolar iskanjasida qolgan xalqlarning ijtimoiy-iqtisodiy ahvoli keskin o’zgardi – nochorchilik, qashshoqlik, doimiy tazyiq va quvg’inlar avj oldi, ma’naviy hayot tanazzulga yuz tuta boshladi, ilm-fan, adabiyot va san’atning rivojlanishi susaydi, o’z homiylaridan ayrilgan olimlar, shoir va yozuvchilar, san’atkor va hunarmandlarning ahvoli og’irlashdi.

Ana shunday vaziyatda Bobur Hindistonda barpo etgan afsonaviy, ulug’ saltanat dargohidan boshpana topish, insonparvar, adabiyotdo’st va va san’atsevar boburiy shohlar himoyasi ostida ijod qilish ilinji ularning joniga oro bo’ldi. Natijada, bir paytlar ilm-fan, madaniyat va san’atning yirik markazlari bo’lib kelgan Samarqandu Buxoro, Balxu Hirot, Isfahonu Nishopuru Sheroz kabi shaharlardan yuzlab, balki minglab shoir, yozuvchi, tarixnavis, olim, me’mor, xattot va naqqoshlar oqimining yuksalish va qadr-qiymat topish orzu-umidi yuklangan karvonlari “Hind sori yuzlandi” ba Boburiylar saltanati himoyasida qo’nim topdi. Musulmon-hind madaniyati, san’ati, e’tiqodi va qadriyatlarining eng sara durri injularini o’zida mujassamlashtirgan ushbu yangi madaniyat va ma’naviyat doirasida Hindistonda mingga yaqin iste’dodli shoirlar, yozuvchilar, tarixnavislar, adabiyotshunoslar va lug’atshunoslarni o’z ichiga olgan fors-tojik tilidagi qudratli yangi bir adabiyot vujudga keldi. Ushbu adabiyot tarkibida esa she’riyatning “Sabki hindiy” – hind uslubi degan va oldingi xurosoniy va iroqiy uslublardan-da go’zalroq, jozibaliroq va shu bilan birga murakkabroq yangi bir she’riy uslub bor bo’y-basti bilan qad ko’tarib, nafaqat Hindiston, balki butun Movarounnahr va Xuroson o’lkalarini o’z ma’naviy ta’siri ostiga oldi.

Shoh Avrangzeb Hindistonda 1658 yilda hokimiyat uchun shiddatli kurash olib borib, mamlakatning katta qismini qo’lga kiritdi va turli xavf-xatarlardan o’zini himoya qilish maqsadida otasi Shohjahonni hibsga olib, akasi Doro Shukuhni dinsizlikda va islomni hind falsafasiga moslashtirishda ayblab qatl ettirdi. Akbarshoh (1556-1605) joriy etgan diniy e’tiqod erkinligini bekor qildi. Natijada, reaktsion islom ruhoniylari maorif va hur fikrlikni qattiq ta’qib ostishga ola boshladilar. Shunga qaramay, Avrangzeb Hindistonda barqaror va mustahkam markazlashgan davlat tuza olmadi. Mamlakat xalqlari o’rtasidagi mavjud diniy va milliy ziddiyatni bartaraf etishga ham kuchi yetmadi, aksincha, azaldan Hind sarzaminida hukm surib kelgan mazkur nizolar keskinlashib, yanada jiddiyroq tus ola boshladi. Buning ustiga shahzodalar o’rtasidagi hukumat uchun olib borilayotgan kurashlar va qirg’inbarot janglar mamlakatdagi qiyin iqtisodiy ahvolni yanada tang holga keltirib, zahmatkash xalqning tinka-madorini quritardi. Bu vaqtda mamlakat ichkarisidagi diniy va milliy nizo va ziddiyatlardan makkorlik bilan foydalangan ingliz mustamlakachilari esa hind xalqi yerlarini bosib olib, mustamlaka qilib olishga kirishgan edilar. Ular bu o’ta nozik, xassos va qaynoq ziddiyatlarni ataylab yanada avj oldirish, o’z maqsadlariga erishish niyatida qo’shni mamlakatlarda yuz berayotgan siyosiy-iqtisodiy vaziyatlardan ham surbetlarcha foydalanishga usta edilar.

Bedil aynan shu davrda, ya’ni, Hindistonda boburiylar sulolasining inqirozga yuz tutgan tahlikali paytida yashadi, u bu feodal jamiyatning siyosiy tuzumini inkor etish bilan birga, hind va musulmonlarning o’zaro birlashuvi zarurligi haqida qayg’urdi. O’z-o’zidan ma’lumki, u o’zining falsafiy fikrlari va qarashlarini ochiq aytish imkoniyatdan mahrum edi, shuning uchun ham o’z fikrlarini xaspo’shlab, turli ishoralar, majoz va ramzu kinoyalar orqali bayon etishga majbur edi. Shu bois, uning progressiv qarashlari xalq ommasining barcha qatlamlariga keng va teng tarzda yetib bormadi. Uning ijtimoiy-falsafiy fikrlarini faqat ma’lum doiradagi donishmand kishilargina ilg’ab oldilar, xolos.

Bedil ta’qib etishlardan qutulish va og’ir paytlarda nazmiy va nasriy asarlarida aytilgan falsafiy va ijtimoiy fikr-mulohazalarini boshqacha tarzda izohlash, boshqa bir ma’noga ham burish imkoniyatiga ega bo’lish maqsadida ana shu murakkab usulda ijod qildi. Natijada, murakkab she’riy uslub – “Sabki hindiy”ni eng yuksak cho’qqiga ko’tardi va ushbu yo’nalishning eng yorqin namoyandasiga aylandi. Bedilning ushbu uslubdagi maqom va martabasi shu darajada ediki, undan keyingi shoir va olimlar gohida mazkur uslubni “Sabki Bedil” – Bedil uslubi nomi bilan ham atashgan.

Mirzo Abduqodir Bedil 1644 yilda Hindistonning Bexari (Bengaliya) viloyatiga qarashli Azimobod shahrida, aslida nasl-nasabi turkiy barlos urug’iga mansub bo’lgan va Boburshoh davrida xizmat yoki zarurat yuzasidan Markaziy Osiyodan Hindistonga muhojirat qilgan ma’rifatli shaxs – Abdulxoliq oilasida dunyoga keladi. Tarixdan ma’lumki, barlos urug’i o’zbek millatining shakllanishida faol qatnashgan etnik komponentlaridan biri bo’lgan. Bedilning otasi – Abdulxoliq yoshligida harbiy xizmatchi bo’lgan, ammo ko’p o’tmay harbiy hayotdan voz kechib, orif insonlar xizmatiga kiradi. U o’sha davrda Xuroson, Movarounnahr va Hindistonda keng tarqalgan Qodiriya tariqati va uning asoschisi – Shayx Abdulqodir Geloniyga bo’lgan irodati va ehtiromi tufayli o’g’liga “Abdulqodir”, deb nom qo’yadi.

Abdulqodir besh yoshligidayoq otasi vafot etadi, shuning uchun uning tarbiyasi bilan avval onasi, so’ng tog’asi va amakisi shug’ullanadi. U yoshligida izchil va mukammal bilim ololmaydi, lekin keyinchalik o’zining noyob qobiliyati va o’tkir zehni tufayli o’z davrining asosiy fanlarini, bilimlarini o’zlashtirib oladi. Bedil bolaligidanoq fors-tojik tili va adabiyotini qunt bilan o’rganib, 10 yoshidan shu tilda she’rlar yoza boshlaydi. U yoshligida she’rlarini “Ramziy” taxallusi bilan yozadi, keyinchalik uni “Bedil” (Dilsiz) taxallusiga o’zgartiradi.

Abdulqodir yoshlik paytida amakisi Mirzo Qalandar va tog’asi Mirzo Zariflarning yaqindan bergan yordamlari tufayli o’z davrining rasmiy fanlarini, ayniqsa, tasavvuf ta’limoti va irfon falsafasini mustaqil ravishda o’zlashtirib oladi. Shuningdek, arab, hind va urdu tillarini, keyinchalik esa sanskritni ham mukammal o’rganadi. Kelib chiqishi turkiy oiladan bo’lganligi hisobga olinsa, ma’lum darajada turkiy tildan ham xabardor bo’lgan, degan ehtimol ham yo’q emas. Yoshligidanoq ilohiyotga oid fanlarni, Qur’on tafsiri va hadis ilmlarini katta qiziqish bilan o’rganadi.
Bedil o’sha davrning hind adabiy tili va falsafasining bilimdoni bo’lmish Shayx Kamol huzurida ta’lim oldi va ba’zi bahsli falsafiy muammolarni u bilan hind tilida bemalol muhokama qila oladigan darajaga yetadi. U o’zining “Chor unsur” kitobida yozishicha, Shayx Kamoldan hind falsafasining muhim qoidalarini yozib olgan ekan.

Shayx Kamol vafot etgandan keyin Bedil o’z falsafiy bilimlarini chuqurlashtirish maqsadida Shoh Fozil va Mirzo Abulqosim kabi faylasuf olimlar huzurida saboq olishni davom ettiradi. Abdulqodir 1665 yilda, ya’ni, 21 yoshga to’lganida bu viloyatni tark etib, Hindistonning siyosiy va madaniy markazi bo’lmish Dehliga ko’chib ketadi va u yerda 26 yoshigacha darveshona hayot kechiradi. So’ng do’st-yorlar uni bunday hayotdan qutqarish maqsadida uylantirib qo’yadilar. Shundan so’ng Abdulqodir oilasini tebratish uchun bosh qotirib, Shoh Avrangzeb (1658-1707)ning o’g’li A’zamshoh xizmatiga ishga kiradi. U yerda uch yil xizmat qiladi, so’ng u yerdan ketib, o’z umrini erkin va mustaqil ijodga, ilm-fan va adabiyotga bag’ishlashga qaror qiladi.

Abulma’oniy Mirzo Abdulqodir Bedil 1721 yilda, ya’ni, 77 yoshida Dehlida vafot etadi.

Bedil tabiatan xalqqa jabr-zulm qiluvchi, uning haqiga xiyonat qiluvchi aslzodalarni suymas, ularga doimo nafrat ko’zi bilan qarardi. Inson erkining toptalishi, mustabid tuzumning beboshligi unga yoqmas edi. Shuning uchun shoh Avranzebning o’g’li A’zamshoh o’zini madh etib, she’r yozishni taklif etganida, u qat’iy rad etib, uning xizmatidan voz kechadi. Bedil Dehlida turli ishlarni bajaradi, kitobat qilish ishlari bilan shug’ullanib, o’z mehnati evaziga kun kechiradi. Shoir Dehlida ko’p o’qib, o’rganadi, qo’liga tushgan kitobni qo’ymay mutolaa qiladi. Buning natijasi o’laroq bir necha asarlar bitadi. U har doim o’z ko’ngli va fikri to’g’ri deb hisoblagan narsalarnigina yozadi, chunki u inson tafakkurining erkin rivojlanishi tarafdori edi. Shoirning o’z “Kulliyot”iga yozgan so’zboshisida shunday satrlarni o’qiymiz:

Navishtam onchi dil farmudu xondam harchi pesh omad.

Tarjimasi:
Nimaiki ko’ngil buyurdi, o’shani yozdim, ammo, nimaiki qo’limga tushsa, o’shani o’qidim.

Tazkiranavis Xushgo’ o’z asari “Safinai Xushgo’”da Bedilni qad-qomati kelishgan, yuz tuzilishi chiroyli va jismoniy jihatdan kuch-quvvatli kishi sifatida tasvirlaydi. Shuningdek, tadqiqotlar uning go’zal xat sohibi – mohir xattot ekanligini ham ko’rsatadi. Bu esa yana bir karra Mirzo Abdulqodir Bedilning nihoyatda go’zal did va nozik tab’ egasi bo’lganligidan dalolat beradi.

BEDIL TAFAKKURIDAN TARALGAN YOG’DULAR

Bedil Rudakiy, Firdavsiy, Ibn Sino, Attor, Rumiy, Jomiy va Navoiy singari nihoyat darajada sermahsul mutafakkir shoir va yozuvchi bo’lgan. Olimlarning aniqlashicha, uning “Kulliyot”iga kiritilgan asarlar 125 ming misra she’r va 50 bosma taboqdan ortiq nasrni tashkil etadi. Bedil ijodining xarakteri va ma’nosini uning kulliyotiga kiritilgan asarlari nomidan ham bilsa bo’ladi. Bedil “Kulliyot”iga uning quyidagi o’n oltita asari kiritilgan:

1. “Irfon” (Bilish).
Bedilning “Irfon” (“Bilish”) nomli asari 1711-1712 yillarda yozilgan. Unda falsafa, ilohiyot, jamiyat, tabiiyot, tarix va adabiyotning turli masalalari bo’yicha keng qamrovli fikr yuritiladi.

2. “Turi ma’rifat” (Ma’rifat tog’i).

3. “Nukot” (Hikmatli so’zlar).
Bedilning “Nukot” (Hikmatli so’zlar) asari hajm jihatdan kichik asar bo’lsa-da, uning eng muhim falsafiy asarlari sirasiga kiradi va faylasufning qarashlarini yakunlovchi va umumlashtiruvchi asar hisoblanadi.

4. “Ishorot va hikoyot” (Ishoralar va hikoyatlar).

5. “Ruq’oat” (Maktublar).

6. “Chahor unsur” (To’rt unsur).
“Chor unsur” (“To’rt unsur”) Bedilning eng yirik nasriy yo’lda yozilib, shoirning ba’zi she’rlari unga ilova qilingan. Uning mazkur asarida ayrim tarjimai holga oid ma’lumotlar ham berilgan. Undan tashqari havo, suv, yer, olov kabi to’rt unsur nabotot, hayvonot va bashariyatning vujudga kelishi, jamiyatda din va ruhoniylarning o’rni haqidagi fikrlarini ham bayon etgan. Bu asar 1703 yilda yozilgan bo’lib, Bedil falsafiy dunyoqarashini tadqiq etishda asosiy manba hisoblanadi.

7. “Muhiti a’zam” (Buyuk okean).

8. “Tilismi hayrat” (Hayrat tilsimi).

9. “G’azaliyot”.
Bedil g’azallari fors-tojik she’riyatining buyuk g’azalnavis shoirlari – Rudakiy, Attor, Sa’diy, Rumiy, Xuspav Dehlaviy, Hofiz, Kamol Xo’jandiy, Jomiy, Navoiy, Soib Tabreziy, Kalim Koshoniy, Shavkat Buxoriy g’azallari bilan bir qatorda turadi. Uning g’azallari tashqi jihatdan ko’proq ishqiy, ammo, mohiyat jihatidan chuqur falsafiy, irfoniy, axloqiy va ijtimoiy mazmun va ma’nolar kasb etadi.

10. “Ruboiyot”.
Bedil ruboiylarida Ibn Sino, Xayyom va Rumiy ruboiylarining ta’siri sezilib turadi. Zero, Bedil yuqoridagi mutafakkirlarimiz singari bir tomondan Aristotel falsafasi, ikkinchi tomondan islom falsafasi – kalom va tasavvuf ilmlaridan bahra olgan.

11. “Qasoid” (Qasidalar).

12. “Qit’aoti tavorix” (Tarixiy qit’alar).

13. “Tarkibot” (She’riy bandlar).

14. “Tarje’ot” ( She’riy bandlar).

15. “Tamsilot” (Tamsillar).

16. “Tashbehot” (Tashbehlar).

Bedilning asarlari Markaziy Osiyo xalqlari o’rtasida juda keng tarqaldi, ayniqsa, uning qo’lyozmalari XVII, XVIII, XIX asrlarda nihoyat darajada ommalashib ketdi. Litografik chop etish usuli paydo bo’lgandan so’ng, uning asarlari chiroyli toshbosma kitoblar holida chop qilinib, Hindiston va Markaziy Osiyo hududlarida keng tarqaldi. Bedil asarlarining 1847 va 1882 yillarda chop etilgan Mumbay nashrlari ham mavjud.

NEGA “ABULMA’ONIY”?

Sharq she’riyati tarixida o’z uslubi va ohangiga ega bo’lgan minglab shoirlar ichidan qo’l bilan sanoqli shoirlargina yuksak maqom va unvonlarga sazovor deb topilgan. Bulardan, jumladan, Rudakiy – Odamushshu’aro, ya’ni, shoirlarning Odami (birinchi odam – Hazrati Odamga ishora – J.X.); Unsuriy – Malikushshu’aro, ya’ni, shoirlarning shohi; Sa’diy – G’azal payg’ambari; Hofiz – Lisonulg’ayb, ya’ni, G’ayb tilini bilguvchi, Navoiy – She’riyat mulkining sultoni… va hokazo. Ana shu silsilada Mirzo Abdulqodir Bedil ham alohida o’rin tutadi. Aytish mumkinki, Bedil ushbu silsilada nafqat o’ziga xos o’rin tutadi, balki inson aql-tafakkuri anglashi oson bo’lmagan ma’nolarni kashf etish va ularni eng go’zal, eng nafis tarzda nazm ipiga terib tortiq etishda benazirdir. Bedil nodir, betakror, butunlay bikr va yangi falsafiy, irfoniy va ijtimoiy ma’no-mazmunlarni topish va ularni yetkazib berishda alohida qudrat va salohiyatga ega bo’lganligi bois unga keyingi avlodlar “Abulma’oniy”, ya’ni, “Ma’nolar otasi” degan unvon berishgan. Bunday unvon butun insoniyat tarixida faqat Bedilgagina berilgan, xolos.

BEDIL NIMA DEYDI?

Bedil she’riyati bir tomondan islom falsafasi, ikkinchi tomondan qadimgi hind falsafasidan sarchashma oladi. Ammo, uning ijodida musulmon Sharq xalqlari tafakkurining ta’siri ko’proq seziladi. L.Klimovichning yozishicha, “Bedil tili va uslubining o’ziga xos mohiyati shundaki, u an’anaviy ramziylikka qarshi isyonni aks ettiradi. Bu “sabki hindiy” – hind uslubi nomi bilan ustuvor bo’lgan uslub Hindistonda va boshqa joylarda yashagan shoirlarga ko’chib o’tgan.”
Mirzo Bedil insonparvarlikni targ’ib etadi, insoniy fazilatlarni ulug’laydi, shu bilan birga yomon xislatlar va nuqsonlarni mazammat etadi. U insonni milliy va diniy farqlar nuqtai nazaridan emas, balki umumbashariy inson naslidan ekanligi tushunchasidan kelib chiqqan holda yuksaklikka ko’taradi va aynan shuning uchun ham insonni eng yuksak hurmat va e’zozga loyiq, deb hisoblaydi.

Bedil falsafiy dunyoqarashining markazida ulug’ faylasuf, ilohiyotshunos va mutasavvif Shayx Muhyiddin ibn al-Arabiy asos solgan “vahdat ul-vujud” falsafasi yotadi. Jumladan, uning “Muhiti a’zam” nomli masnaviysi Ibn al-Arabiyning “Fusus ul-hikam” nomli mashhur asari ta’siri ostida yaratilgan bo’lib, unda Bedil butun borliqni Soqiysi Haq ta’olo, azaliy va abadi mastu maxmuri esa Inson bo’lmish yaxlit bir mayxona sifatida tasavvur etadi.

Bedil o’zining inson zotiga bo’lgan eng nozik, pokiza va musaffo his-tuyg’ulari va muhabbatini go’zal satrlarda ifodalaydi. Shu bilan birga u vatanni va vatanparvarlikni ulug’laydi, chunki u o’z vatani – Hindistonni sevardi.

Insonparvar shoir insonni birinchi o’ringa qo’yganligi bois, uning tabiatidagi yolg’onchilik, ishyoqmaslik, ochko’zlik, xiyonat, jaholat va zolimlik kabi yomon illatlarni badiiy vositalar va san’atlar yordamida tanqid qiladi, aksincha, undagi kamtarlik, saxiylik, haqgo’ylik, donishmandlik, vafodorlik va mehnatsevarlik kabi yaxshi fazilatlarni ta’rif va tavsif etadi. Bedilning ijodida borliq va inson o’rtasidagi robita masalasi asosiy o’rin tutadi, chunki u bu falsafiy masala bilan doimiy ravishda shug’ullanib, faqat o’zigagina xos bo’lgan dunyoqarashni takomillashtirib bordi. U ba’zan o’z xatolarini tan olib, o’z qarashlari tadrijiy tarzda taraqqiy etib borganligi, turli davrda turli saviyada yozilganligi va osmondan tayyor holda tushmaganligini aytadi:

She’ram, ki ba sad zabon furud omadaast,
Dar chandin vaqtu on furud omadaast.
Tavrot nabud, to bigo’yam ki hama,
Yakbora zi osmon furud omadaast.

Tarjimasi:

Yuz shevadadir men yozgan ash’or,
Yozmadim uni bir kunda, yakbor,
“Tavrot” emaski, uning hammasi
Tushsin osmondan bir yo’la, tayyor.( SH.Shomuhamedov tarjimasi).

Bedil mehnatkashlarning jamiyatdagi rolini, tekintomoqlarning kim ekanligini ajoyib tamsil va tashbihlar vositasida ravshan va tiniq tarzda tasvirlab beradi. Har bir kasbning o’ziga xos afzalliklari va xususiyatlarini ta’kidlab o’tar ekan, ularni egallashga, halol mehnatdan or qilmaslikka da’vat etadi. Faylasuf shoir qo’l ishini til, til ishini qo’l bajara olmasligini, shuning uchun har bir kishi o’zi bilgan, egallagan kasbi bilan shug’ullanishini muqaddas kitoblardan misol keltirib asoslaydi:

Az shuboniy chi or dosht Kalim?
V-az imorat chi rext Ibrohim?
Z-in chaman har gule bahore dosht,
Har kiro dast bud, kore dosht.

Tarjimasi:
Kalim (Muso – J.X) cho’ponlikdan or qilganmi?
Ibrohim (payg’ambar – J.) imorat qurish bilan obro’si to’kilganmi?
Bu chamanda har gulning o’z bahori,har kimning o’ziga yarasha ishi bor edi.

Shoir o’z she’rlarida har bir insonni muayyan hunar va ma’lum kasbni o’rganishga chaqiradi, dangasa, ishyoqmas kishilarni tekinxo’r, deb tanqid olovini sochadi va “Chor unsur” asarida bunday yozadi:

To fazlu hunar oinapardoz nashud,
3- iqbol dare ba ro’yi kas boz nashud.

Tarjimasi:

To fazlu hunarni kasb qilmasa inson,
Unga ochilmas baxt eshigi hech qachon.

Bedil Hindistonda forsiy tilda ijod etib, asarlarida fors-tojik klassik adabiyotining eng go’zal va betakror an’analarini davom ettirdi. Shu bilan bir qatorda mamlakatda hukm surayotgan tarixiy voqealardan doim voqif bo’lib turdi. U gumanist shoir va mutafakkir sifatida Hindiston xalqlarining birligi g’oyasi pozitsiyasida sobit va mustahkam turdi. Shoir hindlarning ruhning ko’chishi, ya’ni, “tanosux”ga bo’lgan e’tiqodi va musulmon halqlarining qazo-qadar, ya’ni, taqdir haqidagi qarashlarini o’zining falsafiy asarlarida izchil tahlil qilib, ularga nisbatan o’z fikr va g’oyalarini ochiq, tiniq tarzda bayon etolmadi, natijada, ularni izohlash va talqin qilishda turli diniy usul va qoidalarni ishlatib, o’z fikrlarini turli ilohiy-diniy tushunchalarga o’rab-chirmab berishga majbur bo’ldi. Shu bois uning asarlarining tili murakkab, ularda o’zaro bir-biriga zid qarashlar mavjud, ammo shuni alohida ta’kidlash joizki, ularning shakli ajoyib va mundarijasi juda boy.
Mirzo Bedil o’z ijodiy faoliyati davrida hind, arab, fors tili va adabiyoti, Markaziy Osiyo madaniyati, san’ati, falsafasi va tarixini qunt bilan o’rgandi, ularning taraqqiyotiga muayyan darajada hissa qo’shdi.
Shoir “Irfon” asarida Aristotel` va uning falsafiy qarashlarini tahqiq etib, uni “donolikning birinchi muallimi”, “insoniyat tabiatining mukammal namunasi” deb biladi hamda u erishgan bilimlar darajasi bilan mahdudlanib qolish, o’sish va yuksalishdan to’xtab qolishdan iboratdir, deb ta’kidlaydi.

Shoir ba’zi bir kamchiliklari, xatolari uchun unga ta’na qilmasliklarini ta’kidlaydi, chunki tanadagi ba’zi sezgisiz, o’lik a’zolarini kesib tashlash esa inson mukammalligiga putur yetkazmaganidek, asosiy mohiyatga ta’sir etmaydi:

Bedil, dar nusxai ramuzi ash’or,
Aybam nakuniy ba nuktahoi bekor.
Hush dor, ki dar nazmi vujudi inson
Chun noxunu mo’st uzvi behis bisyor.

Tarjimasi:

Sirli ash’orimni o’qi, yaxshi boq,
Bekorchi nuqta ko’p, juda yiltiroq,
Deb meni ayblama, oliy bir vujud,
Insonda ham bordir hissiz mo’y, tirnoq. (SH.Shomuhamedov tarjimasi)

Nima bo’lganda ham faylasuf shoir o’z davrining yuksak ma’naviyati va ilg’or tafakkuri darajasiga ko’tarila oldi. U Sharqning buyuk mutafakkirlari singari xalq baxt-saodati, el-yurt farovonligi yo’lida tinmay ijod qildi. Bedil ijodining Markaziy Osiyoda keng tarqalishining sababi ham, unga ergashuvchi shoirlarning ko’payishi sababi ham ana shunda.

Umuman olganda, asrimiz sharqshunos-olimlari Mirzo Bedilning dunyoqarashini progressiv, deb baholadilar, chunki, Bedil inson aql-zakovati qudratini, ilm-fanning jamiyat taraqqiyotidagi o’rnini muhim ekanligini, progressiv g’oyalarni kuyladi.

BEDILNI ANGLASH ZAVQI

Sharq adabiyotining yirik vakili, ulug’ shoir, orif va faylasuf Mirzo Abdulqodir Bedilni nafaqat Markaziy Osiyo va Hindistonda, balki butun Sharqda XVII-XVIII asrning ko’zga ko’ringan mutafakkiri sifatida yaxshi e’zozlaydilar, uning asarlarini sevib o’qiydilar. Afsuslanarli joyi shundaki, Bedildan ulkan adabiy-badiiy va falsafiy-irfoniy meros qolganiga qaramay, XX asrning o’rtalariga qadar uning ijodi, merosi va qarashlari deyarli o’rganilmadi. Albatta, ba’zi bir olimlarning tadqiqot ishlari yoki maqolalarida Bedilning tarjimai holi va ijodiy faoliyati haqida to’liq qisqa ma’lumotlar, asarlaridan iqtiboslar keltirilgan hamda uning dunyoqarashiga nisbatan ba’zi bir fikrlar bildirilgan, ammo bularning barchasini bugungi davr talablari darajasida deb bo’lmaydi. Vaholanki, Mirzo Bedil adabiy va falsafiy merosi biz kutgan va tasavvur qilgandan ham ko’proq adabiy va ilmiy qimmatga ega. Hindiston, Eron va Markaziy Osiyo mamlakatlari yozma manbalarida, jumladan, Mirg’ulom Ali Ozod Belg’iromiyning “Xazonai Omira” asarida uning hayoti, faoliyati va falsafiy qarashlari haqida juda muhim, ammo nihoyatda qisqa tarixiy ma’lumotlar mavjud.

Yirik o’zbek faylasuf olimi akademik Ibrohim Mo’minovning ta’kidlashicha, Husaynqulixon o’zining “Nashtari ishq” nomli asarida shoir va faylasufning adabiy-ilmiy merosini, ijodiy yo’lnalishini ancha chuqur tahlil qilgan. Ayniqsa, bu muallifning Mirzo Abduqodirga hamshahar ekanligi va ijodi yetuk darajada davom etayotgan paytda Husaynqulixon o’n yoshda bo’lganligi nazarga olinsa, uning kitobida keltirilgan ma’lumotlar aniq va juda ishonchli ekanligi ma’lum bo’ladi.

Bundan tashqari, Muhammad Siddiq Hasanxonning “Sham’i anjuman” tazkirasida qo’qonlik tarixchi Hakimxon to’ra Muhammadxon tomonidan o’zbek tilida yozilgan “Muntaxab at-tavorix” kitobida, Somiyning “Qomus ul-a’lom”ning ikkinchi jildida (turk tilida) hamda “Islom entsiklopediyasi”da Bedil hayoti va ijodiga oid muhim, ammo qisqa ma’lumotlar berilgan.

Yevropa sharqshunoslari esa “tushunish qiyin bo’lgan shoir”, degan mavhum bir-ikki so’zdan nariga o’tmaydilar.

Faylasuf shoirning betakror, chuqur va keng hamda hind xalqi og’zaki ijodi va falsafasini o’zida mujassam etgan asarlarini o’rganish borasida rus olimi YE.E.Bertel`s, yirik tojik olimi va yozuvchisi S.Ayniy , X.S.Ayniy , o’zbek olimlari I.Mo’minov , SH.Shomuhamedov , SH.Shukurov jiddiy ilmiy tadqiqotlarni amalga oshirdilar. Ayniqsa, adabiyotshunos olim Shavkat Shukurovning Bedil hayoti va ijodi, jumladan, she’riyatining poetikasi bilan bog’liq masalalarga bag’ishlangan ilmiy monografiyalari va maqolalari diqqatga sazovordir. Bundan tashqari, Bedilning badiiy va irfoniy asarlari turli xalqlar tiliga tarjima qilindi. Shunga qaramay, uning ijodi hanuz o’zining asl bahosini olganicha yo’q, ya’ni, uning ijodiy faoliyatini o’rganish va keng xalq ommasi orasida targ’ib qilish ishlari ko’ngildagidek emas, vaholanki, betakror shoir va ulug’ mutafakkir Mirzo Abduqodir Bedil hayoti va ijodi bunga loyiqdir.

Bedilning badiiy asarlari oxirgi uch yuz yil davomida Hindiston, Afg’oniston va Markaziy Osiyoda qanchalik ko’p kitobat qilinmasin va litografik usulda nashr etilmasin, keng o’quvchilar ommasining ularni tushunishi qiyin kechdi. Ayniqsa, uning qo’lyozma asarlarining shikasta xati bilan yozilishi, hatto harf usti va osti belgilarining qo’yilmasligi Bedil asarlarini o’qishni yanada mushkullashtirdi. Natijada, Sharqda “nuqta” deb atalgan uslubda berilishi bois tushunishi qiyin bo’lgan “obrazlar” vujudga keldi.

Bedilning nazmiy va nasriy asarlari qanchalik murakkab uslubda yozilgan bo’lmasin, uning taxayyul va tafakkur olamini idrok etish esa qanchalik chuqur bilim va dunyoqarashni talab qilmasin, baribir Markaziy Osiyo xalqlari, xususan, tojik va o’zbek xalqlari tomonidan sevib o’qib-mutolaa qilingan, uzoq tarixiy davr davomida oliy madrasalarda maxsus o’qitilgan, shoirning g’azallari, irfoniy masnaviylari va boshqa janrlarda bitilgan asarlarini tushunish va tushuntirib berish maqsadida maxsus sharhlar va qo’llanma tarzidagi risolalar yozilgan. “Kulliyoti Bedil” yuzlab marotaba Markaziy Osiyo, Afg’oniston va Eronda qayta-qayta kitobat qilingan, toshbosma usulida bir necha bor nashr etilgan. Xarakterlisi shundaki, gulobodlik Sa’dixon domla hovlilarida Chustiy, Xurshid, Habibiy, Boqiy, Anisiy, G’afur G’ulom va boshqa san’atkorlar yig’ilishib, bedilxonlik qilishgan. O’tgan asrning 20-yillaridayoq yurtimizda Bedil ijodini o’rganishga qiziqish boshlandi. Atoqli adib va olimlar Miyon Buzruk, Abdurauf Fitrat hamda Sadriddin Ayniylar Bedil ijodiga doir bir necha maqolalar yozdilar. 60-70-yillardan boshlab O’zbekistonda Bedil ijodiga e’tibor yanada kuchaydi. Aynan ana shu davrdan boshlab O’zbekistonda o’ziga xos bedilshunoslik maktabi shakllandi. Bu maktabning boshida O’zbekiston Fanlar Akademiyasining akademigi, mashhur jamoat arbobi Ibrohim Mo’minov turardi. Ibrohim Mo’minov birinchilardan bo’lib Bedilning ijtimoiy-falsafiy qarashlari xususida bir qator maqola va risolalar yozdi, doktorlik dissertatsiyasini himoya qildi. Samarqandlik olim professor Shavkat Shukurov esa shoirning hayoti, badiiy merosi, ayniqsa, lirik asarlariga doir bir qator ilmiy risolalar, yuzlab ilmiy va ilmiy-ommabop maqolalar yozdi, doktorlik risolasini himoya qildi.

Bedil asarlarini o’zbek tiliga tarjima qilish sohasida ham anchagina ishlar amalga oshirildi. Jumladan, taniqli sharqshunos olim va adib professor Shoislom Shomuhamedov Bedil ruboiylaridan bir guldasta yaratdi, ulug’ o’zbek shoiri G’afur G’ulom ham Bedilning ba’zi ruboiylarini o’zbekchalashtirdi. O’zbekiston Xalq shoirlari Erkin Vohidov va Jamol Kamol ham Bedilning bir nechta g’azal va ruboiylarini aruz vazniga muvofiqlashtirib tarjima qilishga muvaffaq bo’ldilar. 1955 yilda Bedilning “Komde va Mudan” poemasi L.Penkovskiy tomonidan rus tiliga tarjima qilinib, Moskvada nashr etilgan edi. Mazkur asar 1960 yilda taniqli o’zbek adibi Nazarmat tomonidan o’zbek tiliga tarjima qilinib, Toshkentda nashr etildi. “Komde va Mudan” dostonining aynan ana shu tarjimasi asosida keyinchalik “Ikki dil dostoni” badiiy fil`mi yaratildi.

Oxirgi yillarda Matnazar Abdulhakim Bedilning bir turkum g’azallarini o’zbekchalashtirdi, ammo uning tarjimalari muvaffaqiyatsiz chiqqani bois tarjimashunoslarning tanqidiga uchradi.

Xalq orasida bir rivoyat yuradi: yurtimizda juda kuchli bir “bedilxon” bo’lgan ekan. Bedilning har bir she’rlarining bir necha ma’nolari-yu mazmunlarini izohlab, sharhlab berishga qodir ekan. Bir kuni choyxonada “bedilxon”lik tashkil etilib, har kim bilganicha Bedil she’rlarining ma’nolarini so’zlabdi, ammo haligi bedilxon esa shoirning bir she’rining yetmish ikki xil ma’nosini aytib, hammani lol qoldiribdi. Choyxonadagi “bedilxonlik” tugab, u uyiga qaytib keldi va kechasi tush ko’ribdi. Tushida Bedil unga “mening she’rimning yetmish ikki ma’nosini kashf etib, hammani lol etding, ammo men u she’rga jo etgan ma’noni hali topmading” degan ekan. Bedilning ijodi ana shunday katta ummondir, undan zarur durru-gavharni izlab topish mumkin.

Bedilning “Irfon”, “Turi ma’rifat”, “Muhiti a’zam” va “Tilismi hayrat” kabi asarlari Markaziy Osiyoda eng keng tarqalgan asarlaridir, biroq, yuqorida ta’kidlanganidek, shoir asarlarida bayon etilgan ilg’or va original fikrlar keng o’quvchilar ommasiga yetib bormadi.

Shuni ham qayd etish joizki, Bedil ijodiyoti yaqin kunlargacha G’arbiy Yevropada ham, Rossiyada ham jiddiy o’rganilmadi. Shoir hayoti va ijodi haqida birinchilardan bo’lib tojik yozuvchilari A.Dehotiy va Rahimiylar “Fors-tojik she’riyati namunalari” kitobida qayd etib o’tganlar.

Sadriddin Ayniy Bedil ijodining badiiy xususiyatlari va uning falsafiy qarashlari haqida monografiya yozib nashr ettirdi. Shu o’rinda ustoz Sadriddin Ayniyning Bedil hayoti va ijodini o’rganishdagi xizmatlarini alohida ta’kidlashga to’g’ri keladi. Ayniyning bu boradagi tadqiqotlari hatto chet ellik olimlarning ham diqqatini o’ziga jalb etib kelgan. Jumladan, mashhur chex sharqshunos olimlari Yan Ripka va Irji Bechka ham o’z tadqiqotlarida Ayniyning Bedil haqidagi monografiyasiga tayanganlar.

Mirzo Bedil ijodi, badiiy uslubi va falsafiy-irfoniy qarashlari Eron adabiyotshunoslari tomonidan umumiy tarzda o’rganilib kelingan. Shu narsani qayd etish lozimki, Eronda 20 asr boshlarigacha Bedil ijodiga qiziqish unchalik kuchli bo’lmagan. Hozirgi davr kelib, eronliklar Bedil ijodini katta qiziqish bilan o’rganmoqdalar. Xususan, oxirgi yillarda Tehronda tashkil etilgan “Ursi Bedil” nomli an’anaviy xalqaro ilmiy anjumanning har yili bir marta o’tkazilishi Eron bedilshunoslik maktabining tobora rivojlanib borayotganidan darak beradi. Ushbu anjumanda Eron, Afg’oniston, O’zbekiston, Tojikiston, Hindiston, Pokiston va Yevropa davlatlaridan bir qator bedilshunos olimlar va adiblar ishtirok etishadi. Taniqli eronlik olim Shafe’iy Kadkaniy Eronda birinchilardan bo’lib Bedil haqida qator maqolalar va risolalar yozdi. Ayniqsa, uning “Shoer-e oyineho” (Ko’zgular shoiri) nomli risolasi (Bedil g’azallaridan namunalar bilan) Bedil she’riyati, tili, uslubi, o’ziga xos badiiy xususiyatlariga oid sara tadqiqotlardan hisoblanadi. Shafe’i Kadkaniy ham boshqa bedilshunoslar singari ustoz Ayniyning Bedil hayoti, ijodi va uning Markaziy Osiyo xalqlari ma’naviy hayotidagi o’rni xususidagi tadqiqotlari va qaydlaridan keng foydalanadi. “Shoer-e oyineho” mo»jaz risola bo’lishiga qaramay, Bedil hayoti va ijodi bilan bog’liq anchagina qimmatli ma’lumotlar beradi. Jumladan, muallif yozadi: “Doktor Jozef Aul 1920 yili O’rta Osiyo safaridan qaytgandan so’ng xotiralarida Buxoroda Bedilga nisbatan bo’lgan hurmat va ehtirom haqida yozadi. Holbuki bu narsa ungacha eronshunoslarga noma’lum
edi”.

Oxirgi yillarda eronlik taniqli adabiyotshunos olim Ibrohim Xudoyor “Sadriddin Ayniy va Bedil Dehlaviy” nomli katta maqola yozib, ulug’ adibning bedilshunoslik sohasidagi xizmatlarini yuqori baholaydi. U bedilshunoslikni Movarounnahr (Markaziy Osiyo) xalqlari ma’naviy hayotida katta ta’sir kuchiga ega bo’lgan muhim ijtimoiy-adabiy hodisa sifatida baholab, Ayniyning ana shu jarayonda tutgan mavqeini belgilab berishga harakat qiladi. I.Xudoyor Movarounnahr bedilshunoslik maktabini ulug’ mutafakkir Ahmad Donish Buxoriy nomi bilan bog’lar ekan, garchi u (ya’ni, Ahmad Donish) Bedil haqida alohida asar yozmagan bo’lsa-da, “Navodir ul-vaqoe’” va boshqa asarlaridagi ishoralar, Ayniyning u haqdagi “Namunai adabiyoti tojik” tazkirasi va “Mirzo Abdulqodiri Bedil” monografiyasida bergan ma’lumotlari hamda taniqli tojik olimi Rasul Hodizodaning “Adabiyoti tojik dar nimai duvvumi asri XIX “ nomli kitobida keltirgan ma’lumotlariga tayangan holda Ahmad Donish haqiqatdan ham Movarounnahr bedilshunoslik maktabining bayroqbardoridir, degan xulosani qo’llab-quvvatlaydi. Uning to’g’ri ta’kidlashicha, Donishdan so’ng Bedil haqida fikr yuritgan ikkinchi bedilshunos Abdurauf Fitratdir. Fitrat o’zining “Bedil bir majlisda” nomli maqolasida Bedil hayoti, ijodi va qarashlari haqida qisqacha to’xtalib o’tar ekan, ulug’ shoir va mutafakkirning olamshumul shuhrati va bedilshunoslik vaziyati xususida ham ba’zi bir fikr-mulohazalarni o’rtaga tashlaydi.

Ibrohim Xudoyorning aniqlashicha, Ayniy “Namunai adabiyoti tojik”ni yozishdan oldin ham Bedil ijodi haqida fikr yuritgan ekan. Taniqli tojik olimi Muhammadjon Shakurovning “Sadriddin Ayniy” nomli kitobida berilgan ma’lumotga qaraganda, bu Ayniyning 32 yoshida tatar yozuvchisi Olimjon Idrisiyning (u Ayniy bilan Buxoro madrasalarida birga tahsil olgan) xatiga javob tariqasida yozgan maktubidir. Umuman olganda, Bedil hayoti va ijodini o’rganish masalasi doimo Sadriddin Ayniyning diqqat markazida turgan.

Ibrohim Xudoyor o’zining Markaziy Osiyo adabiyoti tadqiqiga bag’ishlangan monografiyasi – “G’aribeho-ye oshno” (Tanish notanishlar)da ham Bedil hayoti va ijodiga katta o’rin ajratgan. Kitobning “Movarounnahr adabiy muhitlarida bedilparastlik” nomli to’rtinchi bo’limiga kiritilgan “Movarounnahrda hind uslubi”, “Sayido Nasafiy. Soyib (Tabriziy) asri”, “Movarounnahrda Bedil va uning uslubi”, “Bedil va Toshkent adabiy muhiti”, “Movarounnahrda Bedil asarlarining toshbosma nashrlari tarixi” kabi bir qancha muhim mavzular tadqiqotga tortilgan.323 Olim, jumladan, yozadi: “Sulton Muhammad Mutribiy Samarqandiyning (966-1041 h.q.) hijriy qamariy 1013, milodiy 1604 yili yozilgan “Tazkirat ush-shuaro” hamda Maleho Samarqandiyning 1093-1112 yillarda yozilgan “Muzakkir ul-as’hob” nomli tazkiralari Movarounnahrdagi keyinchalik esa “bedilparastlik”ka tabdil bo’lgan hind uslubining nufuzini ko’rsatib beruvchi muhim manbalardandir… Ammo Movarounnahrda hind uslubiga jiddiy kirishilgan vaqt sifatida Sayyido Nasafiy (vafoti taxm. 1707-1711)ning yashab ijod etgan davrini aytish mumkin”.

O’zbekistonda hozirgacha Bedil hayoti va ijodiga oid tadqiqotlar, keng miqyosdagi ilmiy izlanishlar olib borilmoqda, ilmiy anjumanlar tashkil etilmoqda. Jumladan, 2005 yili Toshkentda “Bedil va o’zbek ma’naviyati” mavzusida xalqaro ilmiy anjuman o’tkazilib, xuddi shu nomdagi ilmiy to’plam nashrdan chiqarildi. To’plamdan N.Komilov, H.Homidiy, H.Boltaboev, D.Salohiy, R.Vohidov, SH.Shukurov, S.Olim kabi bir qator taniqli o’zbek olimlarining Bedil hayoti, ijodi, falsafiy-irfoniy qarashlari, uning Sharq adabiyotidagi o’rni, olamshumul shuhrati, asarlarining o’zbek tiliga tarjimalariga oid qator ilmiy maqolalari joy oldi. Mazkur to’plamdan joy olgan yirik adabiyotshunos va tasavvufshunos olim, professor N.Komilovning “Irfon nuri Abulma’oniy” nomli maqolasi Bedilning falsafiy-irfoniy qarashlari tahliliga bag’ishlangan. Maqolada marhum ustoz Bedilning eng mashhur asari – “Irfon” dostoni (masnaviysi)ning mazmun-mundarijasi, Inson fenomeni, bilish nazariyasi, inson aql-zakovatining bedilona tarannumi haqida mulohaza yuritiladi. Taniqli adabiyotshunos olim H.Boltaboev maqolasida esa Bedil ijodi keng qamrovli tahlil etilgan. Olim bir o’rinda yozadi: “Jadidchilikning ayrim g’arbdagi tadqiqotchilari (Elen Karrere d’Enkous, A.Bennigson, Xisao Ko’matsu)ning qaydlariga ko’ra, Buxoroda jadidchilikning vujudga kelishida dastlab Bedil falsafasining so’ngra Ahmad Donish asarlarining muayyan o’rni bor”.

Manbashunos J.Mahmudovning “Bedil “Sho’ro” sahifalarida” maqolasida esa taniqli tatar olimi Rizouddin ibn Faxruddin muharrirligi ostida XX asr boshlarida muntazam nashr etib turilgan “Sho’ro” jurnalining 1910-11 yillardagi sonlarida Bedil hayoti va ijodi haqida olib borilgan munozara va mubohasalar asnosida o’sha paytlardagi Bedil va uning ijodiga nisbatan xalqning qiziqishi xususida fikr yuritiladi.

Markaziy Osiyo hududida, ayniqsa, o’zbek va tojik adabiyotida Bedil she’riyatini e’zozlab, unga talpinuvchi ijodkorlar borgan sari ko’payib, uning asarlarini o’qib beruvchilar, ya’ni, bedilchilik maktabi yaratuvchilari – “bedilxonlar” paydo bo’ldi. Bedil yuksak darajaga ko’targan “sabki hindiy” maktabi “Fig’oniy, Jomiy, Navoiy va boshqalarning ijodi orqali boshlab berilgan bo’lib, Kohiy Kobuliy, G’azzoliy Mashhadiy, Fayziy (yoki Fayoziy), Dakaniy, Urfiy Sheroziy, Tolib Omuliy, Zuhuriy Turshiziy, Soyib Tabriziy, Muhammadquli Salim Tehroniy, Kalim Koshoniy, Naziriy Nishoburiy, G’ani Kashmiriy, Nosirali Sarhindiy, Mirzo Jalol Asir, Shavkat Buxoriy, Mazhar Joni Jonon, Ne’matxon Oliy, Zebuniso (Maxfiy), Mirzo Abdulqodir Bedil va uning izdoshlari, xususan, Mirzo Asadulloh G’olib va hatto Alloma Iqbol Lohuriy ijodi orqali, shuningdek, Hindistonda hukmronlik qilgan Temuriylar sulolasiga mansub bo’lgan hukmdorlar hamda ushbu zaminda yashab o’tgan ilm va madaniyat, adabiyot va san’atga alohida g’amxo’rlik qilgan boshqa davlat arboblarining qo’llab-quvvatlashlari, yordamlari va e’tiborlari tufayli o’zining kamoliga yetgan.”328 Bedil o’z ijodi bilan “sabki hindiy” uslubini yangi pog’onaga ko’tarishga erishdi, ko’plab izdoshlar va muxlislarga ega bo’ldi. Uning ijodi nafaqat Hindiston va Markaziy Osiyoda, xususan, Afg’onistonda ham keng tarqaldi. Buning natijasi o’laroq, oxirgi yuz yil davomida Afg’oniston bedilshunoslikning yirik markaziga aylandi.

Afg’onistonlik mashhur bedilshunoslardan Sardor Mehrdilxon Mashriqiy hamda mamlakat podshosi Amir Habibullohxon davridagi saltanat noyibi Sardor Nasrullohxonlarni eslatib o’tish lozim. Sardor Nasrullohxon davrida Bedil asarlari kulliyoti ushbu kitobning Hindistonda bosmadan chiqqan nashri asosida birinchi bor Kobuldagi davlat bosmaxonasida bosib chiqarish uchun topshiriladi. Biroq, u Amir Omonulloxon tomonidan davlat ishlaridan chetlatilganidan keyin Bedil devonini bosib chiqarish bilan bog’liq ishlar ham to’xtatiladi. Axiyri Afg’onistonning sobiq podshosi Muhammad Zohirshoh zamonida mamlakatning o’sha davrdagi ulug’ shoiri, olimi va tarixnavisi bo’lmish Xalilulloh Xaliliy hamda Mavlaviy Xon Muhammad Xastaning sa’y-haraktlari natijasida Bedilning barcha asarlari besh jilddan iborat bo’lgan bir holda Alloma Salohiddin Saljuqiyning adabiy-tanqid tarzda yozilgan alohida so’zboshisi bilan o’sha zamondagi Maorif vazirligining bosmaxonasida bosib chiqariladi. “Majmuai Aziz” va “Bedil” asarlarining muallifi Sardor Muhammad Azizxon, Malikush-shuaro Qori Abdulloh, Malikush-shuaro So’fiy Abdulhaq Betob, “Naqdi Bedil” (Bedil asarlari adabiy tanqidi), “Jabra”, “Afkori shoir” (Shoirning qarashlari) asarlarining muallifi Alloma Salohiddin Saljuqiy, Hoshim Shoyiq Afandi, Muhammad Anvar Bismil, Shoyiq Jamol, “Bo korvoni Bedil” (Bedil karvoni bilan) nomli asari mashhur bo’lgan Qori Muhammad Azim Azimiy Saripuliy Juzjoniy hamda “Fayzi quds” (Muqaddaslik fayzi) nomli asari mashhur bo’lgan Xalilulloh Xaliliy kabi adabiyot bilimdonlarini afg’onistonlik yirik bedilshunoslar sarasidan, deb bilish mumkin. Shuningdek, Mavlaviy Xon Muhammad Xasta, Muhammad Surur Dehqon, doktor Suhayl, Domullo Bedil, Qori Sharafiddin Toshkandiy, Qori Sharafiddin Sharaf Xo’qandiy, Salomjon Mujaddadiy, Sardor Fayz Muhammad Zikriyo, bedilshunoslik xususida ikki jildlik kitob yozgan Puhond G’ulomhasan Mujaddadiy, Bedilning tanlangan asarlarini tayyorlab, nashr ettirgan Vosif Boxtariy, Mavlaviy Aziz Muhammad Badaxshoniy (Mavlaviy Sa’diy), Mavlaviy Muhammad Salim Tug’ro Rog’iy Badaxshoniy, “Sharhi Turi ma’rifat” asari bilan mashhur bo’lgan doktor Amir Muhammad Asir, Qandiy Og’o (Abdulhamid Asir), doktor Inoyatulloh Shahroniy, Aziz Mahjur Purg’aniy (Hoji Abdulqadir), Mavlaviy Muhammadamin Qurbat, doktor Asadulloh Habib va boshqalar ham bedilshunoslik ishiga munosib hissa qo’shgan kishilardan hisoblanadilar. Shuni ham qayd etib o’tish lozimki, o’tgan asrlarda yashagan afg’onistonlik bedilshunoslarning ko’pchiligi Buxoro madrasalarida, shuningdek, Hindistondagi Devband madrasasida tahsil ko’rgan yoki Bedil she’riyatiga bo’lgan katta qiziqishlari tufayli o’zlari mustaqil tarzda o’rgangan kishilardan hisoblangan.

BEDILNI O’QIRDIM…

Abulma’oniy Mirzo Abdulqodir Bedil ulug’ ajdodlarimiz Hindiston zaminida yaratgan eng go’zal va eng qimmatli madaniy qadriyatlar va ma’naviyatning qonuniy merosxo’ri sifatida xalqimizning diniy, falsafiy va ijtimoiy fikrlari xazinasini hind falsafiy tafakkuri bilan uyg’unlashtira olgan buyuk mutafakkir sifatida jahon adabiyoti va falsafasi tarixida o’chmas iz qoldirdi. Italiyalik sharqshunos olim, Neapol` universiteti professori Aleksandro Bauza ta’kidlaganidek, “Bedilga o’xshash tarixiy shaxslar faqat bir o’lkaga emas, balki jahonning barcha xalqlariga mansubdir va ularning mehr-muhabbati barcha insonlarning haroratli bag’ridan joy oladi.”

Darhaqiqat, o’zbek xalqining taniqli shoiri G’afur G’ulom:

Tong otar chog’ida juda sog’inib,
Bedilni o’qirdim, chiqdi oftob.
Loyqa xayolotlar chashmaday tindi,
Pok-pokiza yurak bir qatra simob.

– deganidek, Bedilni o’qiydigan kishining loyqa xayolotlari chashmaday tinadi va poklangan yuragi bir qatra simobga aylanadi.

Maqola muallifi
———————

Ja’far Muhammad (Xolmo’minov) 1968 yilning 20 sentyabrida Surxondaryo viloyatining Sherobod tumanida tug’ilgan. 1993 yili Tojikiston Davlat universiteti (Tojikiston Milliy universiteti) filologiya fakulteti fors-tojik  klassik adabiyoti yilda o’z tahsilini tugatdi. U falsafa fanlari nomzodi.
Hozirgacha Ja’far Muhammadning tojik tilidagi «Chashmi boron» [Yomg’irning nigohi] (Termiz, «Jayhun», 1997), «Mijgoni oftob» [Quyosh kipriklari] (Dushanbe, «Oli Somon», 1999), «Tulu’i sabzi rang», [Rangning yashil chiqishi] (Toshkent, Abdulla Qodiriy nomidagi «Xalq merosi» nashriyoti, 2003), «Tajalliy» (Toshkent, O’zME Dav. ilmiy nashriyoti, 2008), o’zbek tilidagi «Ko’zgu hayrati» (Toshkent,»Tamaddun», 2010) she’riy to’plamlari dunyo yuzini ko’rdi. Ja’far Muhammadning fors-tojikcha she’rlari Tojikiston, Eron, Afg’oniston hamda O’zbekistondagi turli matbuot nashrlarida, o’zbek tilidagi she’rlari esa O’zbekistondagi gazeta va jurnallarda e’lon qilingan.

Жаъфар Муҳаммад. БЕДИЛ ФАЛСАФАСИНИ ЯРАТГАН ДАВР by Khurshid Davron on Scribd