29 сентябр — Шукур Холмирзаев хотираси куни

   Чалқанча, осмонга қараб ётибмиз. Осмон тўла юлдуз. Кўз қамашади, жимир-жимир. Сомон йўли юлдузлари бошимиз устидан ўтиб, оёқ томонимиздаги қоп-қора тоғнинг орқасига эгилган. Осмоннинг гоҳ у ерида, гоҳ бу ерида юлдуз учади. Учига кичкинагина тош боғлаб отилган бир қатим оқ ипакдай. У учиб бораётганида, гўё думидан бир аланга тушади-ю, то манзилига етгунча уни ёндириб кул қилади…

Шукур Холмирзаев
ИККИ ҲИКОЯ

ОЛИС ЮЛДУЗЛАР ОСТИДА
(Воқеий ҳикоя)

Август ойининг охири. Ёзувчи Сафо Саид билан Бойсун тоғларига сафар қилиб, Дўғоба қишлоғининг орқасидаги янтоқзорда адашиб қолдик. Адашишга мен сабабчи бўлдим. Уч-тўрт йилдан бери у ерларда бўлмаган эдим. Йўл ўзгариб кетган экан. Изимизга қайтдик.
Оёғимиз остида ёнғоқ барглари ғижирлайди. Этакда сой шовуллайди. Бойқушнинг мунгли сайраши бизни изма-из таъқиб қилади. Тун баттар қорайгандай. Ҳаво бўғувчан.
— Нақ Жюль Верн қаҳрамонларининг ўзимиз-а? — дейди Сафо ака пичинг билан.
— Ҳа, — дейман ва атрофни ҳам, ўз аҳволимизни ҳам бир дам унутаман. Уйга боргач, бу саргузаштларни ёзсам, қизиқ чиқадигандай туюлади. Аммо, китобхон учун бу мутлақо кулгили нарса бўлиши эсимга тушади ва ҳафсалам пир бўлади, ғашланаман. Сўнг бу ёнғоқзордан тезроқ чиқиш, Дўғобадаги бирон хонадонга кириб тинчиш ва бир пиёла кўк чой устида ҳозирги саргузаштларимизнинг қизиқ ҳам кулгили эка-ни, саёҳатларнинг шунақаси ҳам бўлиши кераклиги хусусида сўзлаб, Сафо аканинг кўнглини олиш — фикр-ёдим бўлиб қолади…
Лекин, биз Дўғобага бормадик.
Йўлда баланд ўт босиб кетган бир ялангликдан ўтаётгандик, сўл томонимиздаги катта харсанг тошлар орасидан ўсиб чиққан ёнғокдар томондан шатир-шутур товуш эшитилиб қолди. Эшаклар пишқириб, қулоқларини диккайтиришди. Мен милтиқни ўқталиб, фонарни тутдим.
— Чироқни олинг, чироқни! — деди кимдир бўғиқ, кулгили товушда. Фонарни четга бурдим. Одамнинг ўт устида судралиб келаётган чопон этакларини ва белбоғидан ёнига осилиб тушган пичоқ қини билан сарғиш попукларини кўрдим.
Нотаниш одам рўпарамизга келиб тўхтади.
— Адашдиларинг дейман-а? — деди у, гўё бизнинг адашганимиздан чексиз мамнундай. — Мен қирнинг тепасида эдим. Чироқларингизни кўрдим. Геологми деб хаёл қилган эдим. Йўқ, тўхтаб орқага қайтдиларинг. Булар адашиб юрипти-я деб ўйладим.
— Илгари шу ердан йўл бор эди, — дедим.
— Ҳа, йўл бор эди, — деди у. — Ҳозир тепадан юришади. Гумматака боряпсизларми?
— Гумматака боряпмиз.
— Ҳайданглар бўлмаса. Бу ерда тепага чиқадиган сўқмоқ бор. Буни қаранглар-а. Чироқларингни кўрмасам, мен ҳам индамай ўтиб кетаверар эканман-да. Ҳайданглар!
У йўл бошлади. Биз эшакларни ҳайдаб, унга эр-гашдик. Ким билади, биз юраётган ҳозирги ерлардан яқин йиллар ичида бирон шаҳарлик юрганмикан. Ёнғоқ япроқлари шунчалик устма-уст, қалин тушганки, биз гўнг устида юриб бораётганга ўхшаймиз. Димоғимизга аччиқ, эски хазон ҳиди урилади. Бора-бора дўнгликнинг тепасига чикдик. Юзимизга муздек шабада урилди. Осмонда сонсиз юлдузлар чақнаб кўринди.
— Хайрият-э, — деди Сафо ака. — Бу ер нақ жаҳаннамнинг ўзи экан, биродар.
— Ҳечқиси йўқ, — деди йўловчи. Сўнг сўқмоқ ёқасида турган оқиш нарса томонга кетди. Фонарни тутдим. Устига икки қопда нимадир ортилган оқ эшак қулоқларини диккайтириб, бизга қараб турарди.
— Бойсунга боряпсизми? — деб сўрадим мен но-таниш одамдан.
— Жун союзга, — деди у. — Жун топшираман. Гумматакда ошналаринг борми?
— Бор. Ахтамов уйидамикан?
— Йўқ. Ахтамов овулда. Кўчиб тушгани йўқ ҳали.
— Овули қаерда?
— Гумматакдан нари. Хийлагина бор. Тунда у ёққа юриб ўтирманг. Йўллар ҳам ўзгариб кетган. Яна адашишларинг тайин. Гумматакда қўна қолинглар. Битта-яримта хонадон бор. Эрта билан чиқиб борасизлар.
— Раҳмат. Шу сўқмоқ Гумматака олиб борадими бизни?
— Ҳа. Ўзи олиб боради. Хўш энди.
— Хўп, хайр. Раҳмат.
У эшагининг бўйнига тиззасини қўйиб, қоплар ўртасига миниб олди. Их-ихлаб кетди.
Йўлга тушдик. Тошлоқ йўл. Эшаклар олдинда. Энди уларнинг ҳам қадами илдам. Гоҳо туёқлари остидан чирсиллаб учқун учади. Бу йўл ёнғоқзор ичидан ўтган йўл билан жар лабидаги кекса туғдона тагида туташаркан. Илгарилари Гумматака келганимда, шу дарахт тагида тўхтаб, қишлоққа қарардим. Паст-баланд писта, тоғолча, ўрик ва ёнғоқ дарахтлари орасидан орқа девори тошдан кесиб ясалган гувалак уйлар ва улар олдида тикилган ўтовлар кўринарди. Бирпасда уларнинг сезгир итлари ҳуриб чиқар, то эгасининг ҳукмдор овози эшитилмагунча йўлни тўсиб, қишлоққа йўлатмасди.
— Шу ер Гумматакнинг боши, — дедим Сафо акага.
— Гумматакда тунаймизми энди?
— Тунаш керак. Бошқа чора йўқ.
— Чироқлари кўринмаяптими?
— Кўриниб қолар. Дарахтлар қалин. Пана қилади. Соат неча бўпти? — Фонарни ёқиб, ўзимнинг билагимга, сўнг у кишининг билагига тутдим. Бу ернинг вақти билан ўн бир ярим бўлган эди. Тошкент вақти билан ўн икки ярим.
Сўқмоқ тупроқ йўлга тушди. Лекин, чироқ ҳамон кўринмасди.
— Одамлар овулда нима қилишаркан-а?
— Беш-тўрттадан моли бор. Боқиб юришади.
— Давлатга фойдаси тегмайди-да буларнинг?
— Нега? Колхознинг чорваси ҳам шуларда. Кузда бўлса, меваларнинг ҳосилини йиғиб олишади. Ғалла ҳам экишади. Давлатга фойда беради булар ҳам.
— Қанча одам яшаркан шу қишлоқда?
— Кўп бўлса, беш-ўн хўжалик. Илгари кўп бўлган. Лекин, кўчиб кетишган. Янги очилган совхозларнинг кўпчилик одамлари — тоғликлар.
— Чироқ кўринмаяпти-я?
— Кўриниб қолади.
— Тасаввур қиласизми, тунни эсимдан чиқарган эканман. Шаҳарда тун нима, кундуз нима билиб бўлмайди. Кейин қулоғим ҳам битиб қолганга ўхшайди. Қаранг жимжитликни… Бу ердагилар эрта ухлашадими?
Ниҳоят, тиғиз дарахт шохлари орасидан юлдуз қуртдай йилтиллаб, нур кўринди. Иккаламиз ҳам бараварига «чироқ-чироқ» дедик.
Чироқни қоралаб, йўлдан чиқдик. Чироқ қаршимизда ястаниб ётган катта ялангликнинг четига тикилган ўтовда ёнар, чий оралиқларидан ситилиб чиқарди. Ялангликни сув босган экан. Уни четлаб, ёш толлар таги билан уйга яқин бордик.
— Чақириб сўранг, — деди Сафо ака.
— Тўғри кириб борамиз. Бу ерда шунақа таомил, — дедим.
— Майли энди, сўраб боқинг. Тўғри келмас…
Милтиқни елкамга осиб олдим. Рўпарамдан отилиб чиқиши керак бўлган кўппакни ҳайдаш учун халачўпни қулай ушлаб, уй тагига бордим. Уйнинг эшиги йўқ, у деворларига таппи ёпиб ташланган бостирма эди. Ўтов эса бостирманинг устида, наридаги пешайвони биз томонга қараган уйнинг олдида тикилган эди.
— Ҳов, бой бобо! — деб чақирдим. Жавоб бўлмади. Яна чақиргандим, ўтовдан ўн ёшлардаги бир бола чиқиб, том лабига келди, қўлини тиззасига тираб, менга қаради.
— Отанг уйдами?
— Товга кетган, — деди у.
— Ким бор уйларингда?
— Энам.
— Бошқа ҳеч ким йўқми?
— Мен бор.
— Сени-ку, кўриб турибман. Бу атрофда сизлардан бошқа одам ҳам яшайдими?
— Йўқ. Ҳамма овулда, — деди у.
— Отанг келмайдими бу кеча?
— Билмайман. Энам билади.
— Энангдан сўраб чиқ. Шу кеча бизга жой бермайдими? Эрта билан кетардик. Икки кишимиз.
Бола орқасига қайтиб уйга кирди-ю, йўқолиб кетди. Ниҳоят, фонус кўтарган аёлга эргашиб чиқиб келди. Фонус ёруғида аёлнинг кўйлаги қизил эканини кўрдим. Аёл кенг енги билан фонусдан кўзини пана қилиб:
— Саломалайкум! — деди паст товушда.
— Ваалайкум, — дедим. — Кечирасиз, безовта қилдик. Ахтамовнинг уйига келган эдик. Ошнамиз бўлади у киши. Овулдан ҳали қайтмаган эканлар. Овуллари узокдамиш. Шу кечага жой берсангиз, ётсак. Биз икки кишимиз.
Хотин жавоб бермади.
— Мен ўзим Бойсундан, — дедим. — Ўртоғимиз Тошкентдан. Гумонсираманг.
— Шундай-ку, — деди аёл ниҳоят. — Эркагим йўқ. Бўлмасам…
— Эшитдик укамиздан. Лекин, бошқа бир гап ҳам бор: тошкентлик меҳмонимизнинг андак мазаси қочиб қолди. Йўлда шамолладиларми, билмайман. Ҳарҳолда, шаҳар одами…
— Ундай бўлса, тушинглар, — деди аёл. — Чорижон, бор, кўликларини ол.
Хотин фонусни шу ерга қўйиб, қайтиб кетди. Чори пастга кичкина арча ёғочидан қилинган нарвон узатди. Нарвоннинг оёғидан ушлаб, ерга қўйдим.
Чори пастга тушгач:
— Саломалайкум, — деб, бир елкасини пасайти-риб кўришди. Унинг кичкинагина қўли ниҳоятда қаттиқ эди. — Ошнангиз қани?
— Ана. — Фонарни унга тутдим. Чори катталардай ҳаллослаб Сафо аканинг олдига борди. У киши билан ҳам кўришди. Мен ҳам бориб Чорига кўмаклашдим: эшаклардан хуржун ва чопонларни тушириб, айилини бўшатдик. Чори эшакларни тушовлаб, ялангликнинг нариёғига ҳайдаб кетди. Биз чекишиб, уни кутдик. У қайтиб келиб:
— Ўтинглар, — деди ва битта хуржунни кўтариб олди.
Томга чиқиб борганимизда ерга сариқ гулли кигиз солинган, узун якандоз ва иккита қуроқ лўла болиш ташланган эди.
Чори хуржунни ёнимизга қўйиб, ўтовга кетди.
Сўнг одатдагича шол дастурхон келди: бир товоқ қаймоқдай қўй қатиғи, бир жуфт катта уй нони, бир косада қовурдоқ, бир косада оқ пишар ўрик билан пахтасеб олма, бир қумғон чой.
Чори рўпарамизда чўққайиб ўтирар, бошини у ён-бу ёнга солиб, бизни томоша қилар, аммо, на таомга таклиф қилар, на ўзи қўл урарди дастурхонга. Лекин, биз буни кўнглимизга оғир олмасдик. Чунки, унинг ўрнида отаси бўлганида ҳам шундай қилган бўларди. Бироқ, емасак-ичмасак хафа бўлади бу одамлар.
— Келмади-ю хўжайин? — деди Сафо ака менга.
— Кеп қолади, — дедим мен. — Чорибой, отангиз ким бўлиб ишлайди?
— Ўрмонга ахраник, — жавоб берди у, боши билан орқасига ишора қилиб.
— Бу аёл онангми?
— Энам.
— Қўрқмайсизларми икковларинг?
— Нимадан қўрқамиз? — илжайди у. Шу пайт эшакларимиз ҳанграб юборди. Чори ирғиб туриб, том лабига борди. Қўлини тиззасига тираб, қоронғиликка тикилди ва қайтиб келди.
— Нима? — дедим.
— Ҳеч нарса. Ўзлари, — деди.
— Бўриям борми бу атрофда?
— Бор. Келса, эшаклар ҳанграб билдиради.
— Нима қилдик энди? Дам оламизми? — деди Сафо ака.
Чори туриб кетди. Биз ҳам ўрнимиздан туриб, четроққа чикдик, чекишиб, атрофни томоша қилиб тур-дик. Бу ердан Бойсун чироқлари юлдуздай милтиллаб кўринарди.
— Ҳув кўринаётган чирокдар Бойсунники, Сафо ака.
— Неча километр чиқади орамиз?
— Ўттиз.
— Ўттиз километрни босиш учун бир ярим кун юрдикми-а?
-Ҳа.
— Самолётда неча минут босардик?
Биз шунга ўхшаш гаплардан гапиришиб турдик. Аёл кўрпа-ёстиқ чиқариб, бизга тескари туриб, ўрин солди.
— Сизниям безовта қилдик, — деди Сафо ака аёлга, у кетаркан.
Аёл жавоб бермади.
Тўшакдамиз. Кўрпанинг устидан гилам ташланган. Кечаси бу ерлар совуқ бўлади. Чалқанча, осмонга қараб ётибмиз. Осмон тўла юлдуз. Кўз қамашади, жимир-жимир. Сомон йўли юлдузлари бошимиз устидан ўтиб, оёқ томонимиздаги қоп-қора тоғнинг орқасига эгилган. Осмоннинг гоҳ у ерида, гоҳ бу ерида юлдуз учади. Учига кичкинагина тош боғлаб отилган бир қатим оқ ипакдай. У учиб бораётганида, гўё думидан бир аланга тушади-ю, то манзилига етгунча уни ёндириб кул қилади.
Том устига эгилиб турган тоғолчанинг қип-қизил мевалари ва япроқларида ўт шуъласи ўйнай бошлади. Бостирма биқинида ўт ёнарди.
— Роса чарчабмиз. Бу кеча шу ерда тунамаганимизда бўлганимизча бўларканмиз.
-Ҳа.
— Лекин, хўжайиннинг келмаётгани яхши эмас.
— Кеп қолади. Пастда бир нарса пишираётганга ўхшайди-я.
— Хўп, ухладик.
— Ухладик.
Шу пайт оёқ томонимдан шарпа эшитдим. Чори рўмолга тугилган бир нарсанинг учидан чимдиб ушлаб, оёқ учида юриб келарди. У Сафо аканинг ёнига ўтди-да, у кишига бир нима деди.
— Нима бу? — деди Сафо ака.
— Қум. Иссиқ қум, — деди Чори. — Шамоллаганни яхши қиларкан.
— Менга бер, бу ёққа келтир, — дедим. Қумни олиб, кўрпанинг тагига солдим ва баданимдан холисроқ қўйдим.
— Шамолладингизми? — сўради Сафо ака.
— Ҳа, — дедим. — Биқиним санчиб қолди.
— Ёнғоқзор зах экан.
— Раҳмат, Чорижон, — дедим.
— Совуса, мени чақиринг, — деди.
— Раҳмат. Шунинг ўзи билан яхши бўлиб қоламан. Чори кетди.
Тоғнинг ўркачи оқара бошлади. У ерда ғўдайиб турган арчаларнинг қораси кўринди. Сал ўтмай, арчанинг орти сарғайди ва бир чеккаси уваланиб кетган ой чиқиб келди. Унинг ёнида Зуҳро юлдузи теварагида бир қанча юлдузлари билан ярқиллаб нур сочарди. Ой унга яқинлашгани сари Зуҳронинг ҳамроҳлари аста-секин ғойиб бўла бошлади. Ниҳоят, ўркачда яшнаб, ой билан Зуҳро қолди. Бир оздан сўнг эса, тоғ тарафдан най чалгандай чўзиқ-чўзиқ, ёқимли бир овоз эшитила бошлади.
— Нима сайраяпти? — чўчиб сўради Сафо ака.
— Ҳилол, — дедим. — Жуда камёб қуш.
Қалбим ҳаяжонга тўлиб, бутун вужудимга ёйилди ва элитди мени.
Кўзим энди илинган экан, кимдир кўрпа устидан туртди. Қарасам, Чори. Энгашиб турипти.
— Қумни беринг, энам иситиб берадилар, — деди у.
— Керак эмас, тузалиб қолдим, — дедим. Бола қайтиб кетди ва тағин келди.
— Берар экансиз.
— Мен тузалиб қолдим. Раҳмат де, энангга.
— Йўқ, беринг.
— Ҳали иссиқ, мана, ўзинг кўр.
Олиб унга кўрсатдим. Қум ҳақиқатан ҳам илиққи-на эди. Лекин, у на қўлини тегизди, на қайтиб кетди.
Ноилож қумни узатдим. Сал ўтмай, олча шохлари-да яна нур ўйнай бошлади. Сафо акага қарадим. У киши бир текис нафас оларди. Ухлаб қолган. Астаги-на ўгирилиб, болишни кўкрагимга тортдим-да, чўзилиб, бўғотдан пастга мўраладим.
Тошўчоқ ёнида қизил кўйлакли бояги аёл — чиройли бир келинчак ўтирар, арча бутоғи билан ўчокдаги ўтларни ковлар эди. Қизғиш биққи билагидаги кумуш билагузук ўтда товланяпти. У эснаб, бирдан сесканиб тушди ва тоғ тарафга қаради. У кулча юзли, ниҳоятда оқ, қошлари эса қора, дилбар жувон эди. Қонига тожик қони аралашган тоғли қизларгина шундай бўлади. Айтишларича, бу ердан йигирма километр ичкаридаги, икки тоғ оралиғида жойлашган Сангардак қишлоғини «Парилар макони» дейишаркан қадимда. Шундай гўзал бўларкан у ернинг қизлари. Лекин, чет йигитларга қиз беришмайди. Хосиятсиз бир иш бўлармиш… Жувон яна ўчоққа ўгирилди-да, капгир билан қозон ичидаги масаллиғни ковлай бошлади. Қозонда қум қовуриларди. Шунда кўзим бирдан унинг хиёлгина очилиб қолган ёқасига тушди-ю, тезгина бошимни тортдим. Ён-веримга кўз ташлаб, кўрпага бурканиб олдим.
Чори шу кеча яна икки марта қумни мендан олиб кетди. Ухлай олмадим. Бир ёкдан баданим қумга тегса жизиллаб куйдиради, иккинчи ёкдан ўй кемиради.
Тонг отай деганда қулоғимга отнинг кишнаши эшитилди. Бошимни кўтариб қарасам, бостирма пастида милтиғининг милини қуйига қаратиб елкасига илиб олган дуркун бир йигит қора отдан тушяпти. Ўтовга қарадим. Эшик оғзида аёл, қўлларини кўкрагига алла-нечук қовуштириб, йигитга қараб турипти. Аёл уйга қараб, бир нима деди. Каловланиб Чори чиқди, йигитни кўрди-ю, нарёқдаги тош зинадан ирғишлаб тушиб, унга отилди. Йигит уни тортиб, елкасига уриб қўйди ва эшикларни кўрсатиб, бир нима деди. Чори ҳам бир нима деб, биз томонга ишора қилди. Йигит биз томонга қаради. Мен кўзимни юмиб, юзимни болишга босдим. Кўзимни очиб қараганимда йигит кичкина хуржунни билагига осиб, қамчин билан кирза этикларининг қўнжига уриб-уриб келар, Чори отни етаклаб, эшаклар тарафга кетарди. Йигит зинадан югургилаб чиқиб, хотинга рўпара бўлди. Унга ўткир бир тикилди-да, хуржунни тутқазиб уйга кирди. Хотин ҳам унинг изидан кирди. Мен ҳаяжон ичида нималар бўлишини кутдим. Лекин, мен кутганимни эмас, кутмаганимни эшитдим: йигитнинг дағал кулгисини ва хотиннинг нозли овозини. Бир пайт йигит ўтовдан чиқиб, уй орқасига ўтиб кетди. Сал ўтмай, семиз бир тўкдининг бўйнидан ғижимлаб ушлаб қайтиб келди. Биз тўшакдан турганимизда қўй сўйилиб, ўтовга киритилган эди. Сафо ака уйғонибоқ:
— Эри келдими? — деди.
— Келди, — дедим мен кулимсираб.
— Қалай? Жанжал қилмадими?
— Қайдам! Ҳали кўрасиз!
Чори келиб, бизга салом берди. Кечаги қумғондан қўлимизга сув қуйиб турди. Ювиндик. Энди артиниб бўлган эдик, ўтовдан жилмайиб йигит чиқиб келди. У ўттиз ёшларда эди.
— Келинглар, меҳмонлар, — деди у. — Яхши ухлаб турдингларми ?
— Раҳмат. Ўзингиз яхши келдингизми? — сўради Сафо ака.
— Энди бизнинг юришимиз шу.
— Кечирасиз. Биз бемаҳалда келдик. Безовта қилдик оилангизни.
— Э, безовтаси борми! — менга қаради йигит. — Тузалиб қолдингизми?
— Раҳмат. Келинойим қум қизитиб бердилар.
— Кеча ёнғоқзорда адашиб юрган сизлар эмасми?
— Биз, биз, — дедик ҳайрон бўлиб.
— Мен кўриб эдим, — деди йигит. — Тоғда эдим. Чироқларингизни кўрдим. Ўша ерда қўнганларингда етиб борардим. Кейин орқага қайтдиларинг. Булар Дўғобага кетди деб ўйладим.
— Бормадик. Бир одам йўлга солиб юборди. Бу ёққа келдик. Лекин, бу кишининг дўсти ўртоқ Ахтамов ҳам ҳали овулда эканлар.
— Яхши қилибсизлар шу ерда қолиб. У ёққа жўнасаларинг, яна адашардинглар.
— Келинойимиз яхши қабул қилдилар. Раҳмат.
— Лекин, касал бўлганларингиз қўл келибди, — деди йигит. — Бўлмасам, қўймас эди уйга. Хотин халқи ўзларингга маълум-у. Қани, уйга кирайлик.
У бизни барча расм-русуми билан меҳмон қилди. Жўнаш олдидан мен уларни суратга туширдим. Лекин, эри ҳар қанча зўрласа ҳам, хотини юзини очмади.
— Керак эмас, керак эмас, —деди у.
Чори бўлса, отасининг қўлидан маҳкам ушлаб, кўзларини лўқ қилиб қараб турди. Суратни олиб бўлгач, у дам отасига, дам онасига илжайиб қўйиб, олдимизга келди-да, уялинқираб тураверди.
— Ҳа? — дедим.
— Беринг энди, — деди у.
— Нимани?
Қўлимдаги фотоаппаратга ишора қилди.
— Суратни.
Ҳаммамиз кулиб юбордик.
— Ҳозир тайёр эмас. Уйга борганда ишлаб юбораман, — дедим, — Ўқийсанми?
Чори иккита бармоғини кўрсатди.
— Дўғобага отда қатнаб ўқийди, — деди йигит.
Хайрлашдик. Йигит бизни баланд яйловда бир тўда оқ ўтовлар кўрингунча пиёда кузатиб борди. Сўнг:
— Ахтамов шу ерда, — деди. — Энди бу ёғига адашмайсизлар. Менинг ишим бор. Кечқурун ўтиб бораман. Хайр.
Йигит бурилиб кетди. Бирпасда арчали дўнг орқасига ўтиб, ғойиб бўлди. Биз биттадан чекишдик.
— Кеча мени касал деганингиз учун жой берганмиди? — сўради Сафо ака.
— Ҳа, — дедим. Сўнг қийналганим, ухлай олмаганимни айтдим.
Сафаримиз тугаб, Тошкентга қайтиб келгач, саёҳатларимизни эслаб, бир неча бор гурунг қилдик.

1965

ҲАЁТ АБАДИЙ

Совхознинг бош агрономи Нодир Рўзиқулов мажлисдан қаттиқ танқид еб чиқди. Уйга келиб, ўзи ёқтирмайдиган қайнанасининг «ҳемириси йўқ экспедитори ҳам янги участка қуриб оляпти, ер бўлса сизни қўлингизда» деган гапини эшитиб: «Менинг бўлган турганим шу. Чидамасангиз қизингизни олиб кетаверинг!» — деди. Хотини ҳам шуни кутиб тургандай қизчасини кўтариб, онасига эргашди.
Нодир кўчага чиқиб, ўзини қопмоқчи бўлган қўшнисининг итига кесак отган эди, итга қаттиқ тегди шекилли, у шундай ванғиллаб қочдики, энди кўкнори ичиб, бошига чопонини тортаётган банги қўшнигор кайфи учиб, дарров девордан қаради. Нодирни кўриб нима гаплигини сўради. Нодир айбини бўйнига олган эди, у: «Ҳайф сизга-ей, хўжайин, кучингиз шу тилсиз махлуққа етдими! Кучингиз жуда ошиб, қўлингиз қичиёттан бўлса, секин мени чақирмайсизми!» деб, Нодирнинг таъбини тирриқ қилди, буям етмагандай, итини айвонга чақириб, унга шундай бақирдики…
Нодир ҳувиллаб ётган уйга кириб, қизчасининг тўшаб қўйилган кўрпачасига кўзи тушди, бориб унинг устига чўнқайган эди, боласининг она сутини эслатувчи иси димоғига урилди-да, кўнгли бузилиб кетди. Чопиб ташқарига чиқди, юзига совуқ шамол тегиб, тўхтаб қолди. Бир нафас кўксини очиб, айвон панжарасига ўтирди ва тўсатдан шу қадар бўшашиб кетдики, ерга гуппа йиқилиб, ўлиб қоладигандек бўлди. Ҳақиқатан ҳам гуппа йиқилди…
Шамол қаттиқ эсиб, бужмайган ток баргларини унинг устига опкелиб сочди. Тонгга яқин шивалаб ёмғир ёға бошлади. Бу илк куз ёмғири эди. Қовжироқ кўкатлару дарахтларнинг турфа ҳиди атрофга анқиб кетди. Сўнг ёмғир тиниб, ҳаво очилди, унда оппоқ юлдузлар ярқираб ёна бошлади. Атроф шу қадар сокин эдики, ҳатто япроқлардан томган томчиларнинг чакиллаши ҳам эшитиларди. Шабада эса бошлади. Атроф салқин, бирданига совуқ тушгандай бўлди.
Бу ажойиб ўзгаришларни Нодиргина кўрмади, чунки у тиришиб, ўлиб ётибди. Оёқ-қўлини ёзиб, кўзларини юмиб, иягини кўтариб боғлаб қўядиган биронта одам бўлмаганидан тиришиб, кулала бўлиб қолади-да. Эсиз, ёмон ўлим топди-да, ит қавмида кетди, дейишадими буни? Васият ҳам қилмади, ёш кетди. Қизчасини ҳам кўриб, дийдорига тўёлмади, хотинидан ҳам розилик ололмади. Совхоз ишчилари… Ҳар ҳолда уни ҳурматлайдиган кишилар кўп эди. Айниқса, Ча-Чанинг онасини айтмайсизми. «Ёғоч топиб беринг, директор йўқ дедилар. Қиш тушяпти, уйим босиб қолади» деганида участка қуриш ниятида бир кунлик йўлдан олиб келиб, сим билан ўраб қўйган тахталарини унга бериб юборган эди. «Кам бўлманг, умрингиз узоқ бўлсин, ўлгунимча сизни дуо қиламан», деган эди кампир боёқиш. У эшитса, албатта йиғлайди, бўмасам-чи?!
Тонг отди. Кўчадан ўтиб кетаётган бўлим мудири ўзининг ишга эрта кетаётганини билдириш учун девордан мўралаб қаради-ю, одатдагидек, Нодирни айвон олдидаги косагуллар ёнида кўрмади. «Ухлаб қоптиларми?» деб ўйлаб, «Ўртоқ Рўзиқулов!» деб чақирди. Унга ҳеч ким жавоб бермади. «Нима, булар қирилиб кетганми?» деб ичкарига кирган эди, айвонда ғужанак бўлиб ётган бош агрономни кўриб қолди. «Нима бало, мастми? Бу кўп ичса ҳам ҳеч маст бўлмасди-ку?» деб ўйлаб, уни чақирди. Бир вақт агрономнинг ўлиб қолганини кўриб, додлаб юборди.
Тумонат одам йиғилди… Албатта йиғилади-да, кимсан совхознинг бир раҳбари оламдан ўтади-ю, одам йиғилмайдими. Марҳум кўпларга яхшилик қилган эди…
Ҳанифанинг йиғлашини кўрсангиз эди! «Во, тўрам! Мени кимларга ташлаб кетдингиз, о тўрам! Қизингиз: «Менинг дадам қани?» деса, нима дейман? Энамникига кетмай ўлай! Бундай бўлишингизни қайдан билибман? Ёнингизда ўтирсам бўлмасмиди? Во, тўрам!»
Ҳа, шундай! Кишининг яхшилиги кейин билинади. Ҳали бу хотин кўп йиғлайди. Қайнанаси-чи? Э, танг, куёвингни шунчалик севар экансан, ҳаётлигида нега уни тергайвердинг, лўли! Ё бу самимий йиғлаяптими? Балки йиғиси самимийдир. Бир ҳисобда маддоҳ кампир ҳам ҳақ эди. Шулар бирон нарсага зор бўлмасин, дер экан-да. Тўғри, Нодир оиласига кўп бепарво эди. Холхўжа милисанинг: «Сен ғирт пролетарсан!» деганида жон бор.
Ҳаммаси ўтди-кетди, эндиги пушаймон ўзингга душман.
Директор ҳам йиғлаяптими? Ҳа-а, йиғлаяпти. Нодирбек, ҳалол бир агроном дунёдан ўтса-ю, у кўзига ёш олмайдими!..
Ахир, Нодир тузук ходим эди. Директор нима ўйлаётганикин? Нодирнинг фавқулодда ўлими уни ҳайрон қолдираётган бўлса керак-а? Эҳтимол кеча мажлисда танқид қилгани учун афсус қилаётгандир? Чидолмаган, ноҳақ гапни кўтара олмаган, деб албатта. Шундай бўлади. Билиб танқид қилиш керак. Бу одам қобил, танқидга чидайди деб дўппослайверадими киши деганни.
Мана, кафанга ўралган бош агрономни тобутга солдилар, кўтар-кўтар қилиб, Қизилқоя қабристонига олиб кетдилар.
Ҳаммаси орқади қолди. Хотин, бола, уй. Араз, диққатпазлик, ғийбат… Иш. Совхоз. Ишчилар…
Қишлоқ ҳам орқада қолиб кетди.
Халқимизнинг яхши одати бор-да. Эшакда кетаётган бир одам шартта пастга тушиб, чопиб келиб, тобут шотисини елкасига олди. Эллик қадамча кўтариб борди-да, бошқага берди. Фотиҳа ўқиб, орқада қолди. Ана бир шофёр ҳам машинасини тўхтатиб, кабинадан туша солиб, тобутга қараб чопди.
Қабристон. Негадир бу ернинг тупроғи қизил. Нодир динга ишонмас эди. Аммо шу қабристон олдидан ўтаётганда, кўнглига аллақандай ваҳима тушар эди. Кечаси ўтганда овозини чиқармас, у ердан эшитилаётган бойқушнинг сайраши Нодирни қишлоқ йўлига тушганча таъқиб этар эди: «Бу ерда ўликлар қўрқмасдан қандай ётишаркин-а? И-е, улар ахир, ҳеч нарсани сезмайди-ку? Ахир, ўлик ўлик-да. Кесак нима-ю, ўлган одам нима?..»
Мана, марҳум қабргаям қўйилди. Меҳрибон ота гўрга биринчи бўлиб тупроқ ташлади. Одамларга ҳайронсан! Мунча шошишмаса? Бош агроном тезроқ кўздан йўқолсин дегандай гўрга тез-тез тупроқ ташлашади-я.
Жимжитлик. Ўлик сукунат. Мозор, қизғиш уй, манави қаққайган қари тут дарахти ҳеч нарсани сезмагандай турибди. Унинг ковагига чумчуқлар ҳар вақтдагидек шошиб кириб чиқяпи. Ана, намгина тупроқ уюми устига бир қарға қўнди.
Инсон ҳаёти шу экан-да. Туғилди, ўсди, ўқиди, ишлади, одамлар билан уришди, ярашди. Рўзғорни ўйлади, ташвиш тортди. Севди… ниҳоят, ўлди.
Оилада бир неча кун йиғи-сиғи, расм-таомиллар. Кейин? Уни эслаб юриш…
Бу орада совхозга бошқа киши, иккинчи бўлимнинг бошлиғи бош агроном бўлди.
Ота ҳам, она ҳам аста-секин ғам буккан қаддини тиклашди. Ёш келинга совчи келди. Совчи учинчи келишида қайнана кўнди.
Кейин?.. Ёшгина қизи, онасининг кейинги эрини отам дейишга ўргатади уни қайнана. Ё?..
Нодир бўлса сезмас, эшитмас бўлиб қабрда ётибди.
Дарвоқе, у қандай бўлиб ўлди?
Ўша куни мажлисдан танқид еб келди, қайнанаси билан уй хусусида жанжаллашди, хотини кетиб қолди, кўчада итни уриб, эгасидан дакки эшитди…
Кейин эшикка чиққанда кўкрагига совуқ шамол урилди.
Бу куз шамоли шунчалик ёқимли, ҳузурбахш эдики, Нодирнинг хўрлиги келди. Кейин… бу адолатсизликларга чидолмай, ўзини аччиқ устида ўлдириб қўйди.
Бу кимга фойда бўлди? Ким уни мақтади? Нима бўлди, кейин нима?
Ўша кечаги серюлдуз осмон ҳам, оппоқ юлдузлар ҳам ўз ўрнида. Дарахтлар, ёмғир… Шабада.
Ҳаёт Нодирсиз ҳам давом этяпти.
…Айвон панжарасида бўшашиб ўтириб қолган Нодир чўчиб бошини кўтарди ва чуқур хўрсиниб ўрнидан қўзғалди. Сигарета чекиб яна бир нафас турди-да, кўчага чикди. Қўшнининг кўнгли юмшаб, итга ачинганини айтди ва «машойихлар айтибдики, Каъбага ўт қўйиб, бутга чўқин, лекин мўрчани оғритмагил, ҳа, шунақа бўлади-да», деди. Нодир болаларини олиб келгани қайнанасиникига йўл олди. Йўл бўйи оқшом эшитган танқидини эслаб, таҳлил қилиб, хатоларни бартараф қилиш йўлларини режалади.
Ҳали Нодир панжарада хаёл суриб ўтирганида, бўйнига бир неча томчи ёмғир томган эди, энди шивалаб ёға бошлади. Қовжироқ ўт-ўланлар, дарахтларнинг тахир ёзги ҳиди анқиб кетди.

1970

Shukur Xolmirzaev
IKKI HIKOYA

OLIS YULDUZLAR OSTIDA
(Voqeiy hikoya)

Avgust oyining oxiri. Yozuvchi Safo Said bilan Boysun tog‘lariga safar qilib, Do‘g‘oba qishlog‘ining orqasidagi yantoqzorda adashib qoldik. Adashishga men sababchi bo‘ldim. Uch-to‘rt yildan beri u yerlarda bo‘lmagan edim. Yo‘l o‘zgarib ketgan ekan. Izimizga qaytdik.
Oyog‘imiz ostida yong‘oq barglari g‘ijirlaydi. Etakda soy shovullaydi. Boyqushning mungli sayrashi bizni izma-iz ta’qib qiladi. Tun battar qorayganday. Havo bo‘g‘uvchan.
— Naq Jyul Vern qahramonlarining o‘zimiz-a? — deydi Safo aka piching bilan.
— Ha, — deyman va atrofni ham, o‘z ahvolimizni ham bir dam unutaman. Uyga borgach, bu sarguzashtlarni yozsam, qiziq chiqadiganday tuyuladi. Ammo, kitobxon uchun bu mutlaqo kulgili narsa bo‘lishi esimga tushadi va hafsalam pir bo‘ladi, g‘ashlanaman. So‘ng bu yong‘oqzordan tezroq chiqish, Do‘g‘obadagi biron xonadonga kirib tinchish va bir piyola ko‘k choy ustida hozirgi sarguzashtlarimizning qiziq ham kulgili eka-ni, sayohatlarning shunaqasi ham bo‘lishi kerakligi xususida so‘zlab, Safo akaning ko‘nglini olish — fikr-yodim bo‘lib qoladi…
Lekin, biz Do‘g‘obaga bormadik.
Io‘lda baland o‘t bosib ketgan bir yalanglikdan o‘tayotgandik, so‘l tomonimizdagi katta xarsang toshlar orasidan o‘sib chiqqan yong‘okdar tomondan shatir-shutur tovush eshitilib qoldi. Eshaklar pishqirib, quloqlarini dikkaytirishdi. Men miltiqni o‘qtalib, fonarni tutdim.
— Chiroqni oling, chiroqni! — dedi kimdir bo‘g‘iq, kulgili tovushda. Fonarni chetga burdim. Odamning o‘t ustida sudralib kelayotgan chopon etaklarini va belbog‘idan yoniga osilib tushgan pichoq qini bilan sarg‘ish popuklarini ko‘rdim.
Notanish odam ro‘paramizga kelib to‘xtadi.
— Adashdilaring deyman-a? — dedi u, go‘yo bizning adashganimizdan cheksiz mamnunday. — Men qirning tepasida edim. Chiroqlaringizni ko‘rdim. Geologmi deb xayol qilgan edim. Yo‘q, to‘xtab orqaga qaytdilaring. Bular adashib yuripti-ya deb o‘yladim.
— Ilgari shu yerdan yo‘l bor edi, — dedim.
— Ha, yo‘l bor edi, — dedi u. — Hozir tepadan yurishadi. Gummataka boryapsizlarmi?
— Gummataka boryapmiz.
— Haydanglar bo‘lmasa. Bu yerda tepaga chiqadigan so‘qmoq bor. Buni qaranglar-a. Chiroqlaringni ko‘rmasam, men ham indamay o‘tib ketaverar ekanman-da. Haydanglar!
U yo‘l boshladi. Biz eshaklarni haydab, unga er-gashdik. Kim biladi, biz yurayotgan hozirgi yerlardan yaqin yillar ichida biron shaharlik yurganmikan. Yong‘oq yaproqlari shunchalik ustma-ust, qalin tushganki, biz go‘ng ustida yurib borayotganga o‘xshaymiz. Dimog‘imizga achchiq, eski xazon hidi uriladi. Bora-bora do‘nglikning tepasiga chikdik. Yuzimizga muzdek shabada urildi. Osmonda sonsiz yulduzlar chaqnab ko‘rindi.
— Xayriyat-e, — dedi Safo aka. — Bu yer naq jahannamning o‘zi ekan, birodar.
— Hechqisi yo‘q, — dedi yo‘lovchi. So‘ng so‘qmoq yoqasida turgan oqish narsa tomonga ketdi. Fonarni tutdim. Ustiga ikki qopda nimadir ortilgan oq eshak quloqlarini dikkaytirib, bizga qarab turardi.
— Boysunga boryapsizmi? — deb so‘radim men no-tanish odamdan.
— Jun soyuzga, — dedi u. — Jun topshiraman. Gummatakda oshnalaring bormi?
— Bor. Axtamov uyidamikan?
— Yo‘q. Axtamov ovulda. Ko‘chib tushgani yo‘q hali.
— Ovuli qaerda?
— Gummatakdan nari. Xiylagina bor. Tunda u yoqqa yurib o‘tirmang. Yo‘llar ham o‘zgarib ketgan. Yana adashishlaring tayin. Gummatakda qo‘na qolinglar. Bitta-yarimta xonadon bor. Erta bilan chiqib borasizlar.
— Rahmat. Shu so‘qmoq Gummataka olib boradimi bizni?
— Ha. O’zi olib boradi. Xo‘sh endi.
— Xo‘p, xayr. Rahmat.
U eshagining bo‘yniga tizzasini qo‘yib, qoplar o‘rta-siga minib oldi. Ix-ixlab ketdi.
Yo‘lga tushdik. Toshloq yo‘l. Eshaklar oldinda. Endi ularning ham qadami ildam. Goho tuyoqlari ostidan chirsillab uchqun uchadi. Bu yo‘l yong‘oqzor ichidan o‘tgan yo‘l bilan jar labidagi keksa tug‘dona tagida tutasharkan. Ilgarilari Gummataka kelganimda, shu daraxt tagida to‘xtab, qishloqqa qarardim. Past-baland pista, tog‘olcha, o‘rik va yong‘oq daraxtlari orasidan orqa devori toshdan kesib yasalgan guvalak uylar va ular oldida tikilgan o‘tovlar ko‘rinardi. Birpasda ularning sezgir itlari hurib chiqar, to egasining hukmdor ovozi eshitilmaguncha yo‘lni to‘sib, qishloqqa yo‘latmasdi.
— Shu yer Gummatakning boshi, — dedim Safo akaga.
— Gummatakda tunaymizmi endi?
— Tunash kerak. Boshqa chora yo‘q.
— Chiroqlari ko‘rinmayaptimi?
— Ko‘rinib qolar. Daraxtlar qalin. Pana qiladi. Soat necha bo‘pti? — Fonarni yoqib, o‘zimning bilagimga, so‘ng u kishining bilagiga tutdim. Bu yerning vaqti bilan o‘n bir yarim bo‘lgan edi. Toshkent vaqti bilan o‘n ikki yarim.
So‘qmoq tuproq yo‘lga tushdi. Lekin, chiroq hamon ko‘rinmasdi.
— Odamlar ovulda nima qilisharkan-a?
— Besh-to‘rttadan moli bor. Boqib yurishadi.
— Davlatga foydasi tegmaydi-da bularning?
— Nega? Kolxozning chorvasi ham shularda. Kuzda bo‘lsa, mevalarning hosilini yig‘ib olishadi. G’alla ham ekishadi. Davlatga foyda beradi bular ham.
— Qancha odam yasharkan shu qishloqda?
— Ko‘p bo‘lsa, besh-o‘n xo‘jalik. Ilgari ko‘p bo‘lgan. Lekin, ko‘chib ketishgan. Yangi ochilgan sovxozlarning ko‘pchilik odamlari — tog‘liklar.
— Chiroq ko‘rinmayapti-ya?
— Ko‘rinib qoladi.
— Tasavvur qilasizmi, tunni esimdan chiqargan ekanman. Shaharda tun nima, kunduz nima bilib bo‘lmaydi. Keyin qulog‘im ham bitib qolganga o‘xshaydi. Qarang jimjitlikni… Bu yerdagilar erta uxlashadimi?
Nihoyat, tig‘iz daraxt shoxlari orasidan yulduz qurtday yiltillab, nur ko‘rindi. Ikkalamiz ham baravariga «chiroq-chiroq» dedik.
Chiroqni qoralab, yo‘ldan chiqdik. Chiroq qarshimizda yastanib yotgan katta yalanglikning chetiga tikilgan o‘tovda yonar, chiy oraliqlaridan sitilib chiqardi. Yalanglikni suv bosgan ekan. Uni chetlab, yosh tollar tagi bilan uyga yaqin bordik.
— Chaqirib so‘rang, — dedi Safo aka.
— To‘g‘ri kirib boramiz. Bu yerda shunaqa taomil, — dedim.
— Mayli endi, so‘rab boqing. To‘g‘ri kelmas…
Miltiqni yelkamga osib oldim. Ro‘paramdan otilib chiqishi kerak bo‘lgan ko‘ppakni haydash uchun xalacho‘pni qulay ushlab, uy tagiga bordim. Uyning eshigi yo‘q, u devorlariga tappi yopib tashlangan bostirma edi. O’tov esa bostirmaning ustida, naridagi peshayvoni biz tomonga qaragan uyning oldida tikilgan edi.
— Hov, boy bobo! — deb chaqirdim. Javob bo‘lmadi. Yana chaqirgandim, o‘tovdan o‘n yoshlardagi bir bola chiqib, tom labiga keldi, qo‘lini tizzasiga tirab, menga qaradi.
— Otang uydami?
— Tovga ketgan, — dedi u.
— Kim bor uylaringda?
— Enam.
— Boshqa hech kim yo‘qmi?
— Men bor.
— Seni-ku, ko‘rib turibman. Bu atrofda sizlardan boshqa odam ham yashaydimi?
— Yo‘q. Hamma ovulda, — dedi u.
— Otang kelmaydimi bu kecha?
— Bilmayman. Enam biladi.
— Enangdan so‘rab chiq. Shu kecha bizga joy bermaydimi? Erta bilan ketardik. Ikki kishimiz.
Bola orqasiga qaytib uyga kirdi-yu, yo‘qolib ketdi. Nihoyat, fonus ko‘targan ayolga ergashib chiqib keldi. Fonus yorug‘ida ayolning ko‘ylagi qizil ekanini ko‘rdim. Ayol keng yengi bilan fonusdan ko‘zini pana qilib:
— Salomalaykum! — dedi past tovushda.
— Vaalaykum, — dedim. — Kechirasiz, bezovta qildik. Axtamovning uyiga kelgan edik. Oshnamiz bo‘ladi u kishi. Ovuldan hali qaytmagan ekanlar. Ovullari uzokdamish. Shu kechaga joy bersangiz, yotsak. Biz ikki kishimiz.
Xotin javob bermadi.
— Men o‘zim Boysundan, — dedim. — O’rtog‘imiz Toshkentdan. Gumonsiramang.
— Shunday-ku, — dedi ayol nihoyat. — Erkagim yo‘q. Bo‘lmasam…
— Eshitdik ukamizdan. Lekin, boshqa bir gap ham bor: toshkentlik mehmonimizning andak mazasi qochib qoldi. Yo‘lda shamolladilarmi, bilmayman. Harholda, shahar odami…
— Unday bo‘lsa, tushinglar, — dedi ayol. — Chorijon, bor, ko‘liklarini ol.
Xotin fonusni shu yerga qo‘yib, qaytib ketdi. Chori pastga kichkina archa yog‘ochidan qilingan narvon uzatdi. Narvonning oyog‘idan ushlab, yerga qo‘ydim.
Chori pastga tushgach:
— Salomalaykum, — deb, bir yelkasini pasayti-rib ko‘rishdi. Uning kichkinagina qo‘li nihoyatda qattiq edi. — Oshnangiz qani?
— Ana. — Fonarni unga tutdim. Chori kattalarday halloslab Safo akaning oldiga bordi. U kishi bilan ham ko‘rishdi. Men ham borib Choriga ko‘maklashdim: eshaklardan xurjun va choponlarni tushirib, ayilini bo‘shatdik. Chori eshaklarni tushovlab, yalanglikning nariyog‘iga haydab ketdi. Biz chekishib, uni kutdik. U qaytib kelib:
— O’tinglar, — dedi va bitta xurjunni ko‘tarib oldi.
Tomga chiqib borganimizda yerga sariq gulli kigiz solingan, uzun yakandoz va ikkita quroq lo‘la bolish tashlangan edi.
Chori xurjunni yonimizga qo‘yib, o‘tovga ketdi.
So‘ng odatdagicha shol dasturxon keldi: bir tovoq qaymoqday qo‘y qatig‘i, bir juft katta uy noni, bir kosada qovurdoq, bir kosada oq pishar o‘rik bilan paxtaseb olma, bir qumg‘on choy.
Chori ro‘paramizda cho‘qqayib o‘tirar, boshini u yon-bu yonga solib, bizni tomosha qilar, ammo, na taomga taklif qilar, na o‘zi qo‘l urardi dasturxonga. Lekin, biz buni ko‘nglimizga og‘ir olmasdik. Chunki, uning o‘rnida otasi bo‘lganida ham shunday qilgan bo‘lardi. Biroq, yemasak-ichmasak xafa bo‘ladi bu odamlar.
— Kelmadi-yu xo‘jayin? — dedi Safo aka menga.
— Kep qoladi, — dedim men. — Choriboy, otangiz kim bo‘lib ishlaydi?
— O’rmonga axranik, — javob berdi u, boshi bilan orqasiga ishora qilib.
— Bu ayol onangmi?
— Enam.
— Qo‘rqmaysizlarmi ikkovlaring?
— Nimadan qo‘rqamiz? — iljaydi u. Shu payt eshaklarimiz hangrab yubordi. Chori irg‘ib turib, tom labiga bordi. Qo‘lini tizzasiga tirab, qorong‘ilikka tikildi va qaytib keldi.
— Nima? — dedim.
— Hech narsa. O’zlari, — dedi.
— Bo‘riyam bormi bu atrofda?
— Bor. Kelsa, eshaklar hangrab bildiradi.
— Nima qildik endi? Dam olamizmi? — dedi Safo aka.
Chori turib ketdi. Biz ham o‘rnimizdan turib, chetroqqa chikdik, chekishib, atrofni tomosha qilib tur-dik. Bu yerdan Boysun chiroqlari yulduzday miltillab ko‘rinardi.
— Huv ko‘rinayotgan chirokdar Boysunniki, Safo aka.
— Necha kilometr chiqadi oramiz?
— O’ttiz.
— O’ttiz kilometrni bosish uchun bir yarim kun yurdikmi-a?
-Ha.
— Samolyotda necha minut bosardik?
Biz shunga o‘xshash gaplardan gapirishib turdik. Ayol ko‘rpa-yostiq chiqarib, bizga teskari turib, o‘rin soldi.
— Sizniyam bezovta qildik, — dedi Safo aka ayolga, u ketarkan.
Ayol javob bermadi.
To‘shakdamiz. Ko‘rpaning ustidan gilam tashlangan. Kechasi bu yerlar sovuq bo‘ladi. Chalqancha, osmonga qarab yotibmiz. Osmon to‘la yulduz. Ko‘z qamashadi, jimir-jimir. Somon yo‘li yulduzlari boshimiz ustidan o‘tib, oyoq tomonimizdagi qop-qora tog‘ning orqasiga egilgan. Osmonning goh u yerida, goh bu yerida yulduz uchadi. Uchiga kichkinagina tosh bog‘lab otilgan bir qatim oq ipakday. U uchib borayotganida, go‘yo dumidan bir alanga tushadi-yu, to manziliga yetguncha uni yondirib kul qiladi.
Tom ustiga egilib turgan tog‘olchaning qip-qizil mevalari va yaproqlarida o‘t shu’lasi o‘ynay boshladi. Bostirma biqinida o‘t yonardi.
— Rosa charchabmiz. Bu kecha shu yerda tunamaganimizda bo‘lganimizcha bo‘larkanmiz.
-Ha.
— Lekin, xo‘jayinning kelmayotgani yaxshi emas.
— Kep qoladi. Pastda bir narsa pishirayotganga o‘xshaydi-ya.
— Xo‘p, uxladik.
— Uxladik.
Shu payt oyoq tomonimdan sharpa eshitdim. Chori ro‘molga tugilgan bir narsaning uchidan chimdib ushlab, oyoq uchida yurib kelardi. U Safo akaning yoniga o‘tdi-da, u kishiga bir nima dedi.
— Nima bu? — dedi Safo aka.
— Qum. Issiq qum, — dedi Chori. — Shamollaganni yaxshi qilarkan.
— Menga ber, bu yoqqa keltir, — dedim. Qumni olib, ko‘rpaning tagiga soldim va badanimdan xolisroq qo‘ydim.
— Shamolladingizmi? — so‘radi Safo aka.
— Ha, — dedim. — Biqinim sanchib qoldi.
— Yong‘oqzor zax ekan.
— Rahmat, Chorijon, — dedim.
— Sovusa, meni chaqiring, — dedi.
— Rahmat. Shuning o‘zi bilan yaxshi bo‘lib qolaman. Chori ketdi.
Tog‘ning o‘rkachi oqara boshladi. U yerda g‘o‘dayib turgan archalarning qorasi ko‘rindi. Sal o‘tmay, archaning orti sarg‘aydi va bir chekkasi uvalanib ketgan oy chiqib keldi. Uning yonida Zuhro yulduzi tevaragida bir qancha yulduzlari bilan yarqillab nur sochardi. Oy unga yaqinlashgani sari Zuhroning hamrohlari asta-sekin g‘oyib bo‘la boshladi. Nihoyat, o‘rkachda yashnab, oy bilan Zuhro qoldi. Bir ozdan so‘ng esa, tog‘ tarafdan nay chalganday cho‘ziq-cho‘ziq, yoqimli bir ovoz eshitila boshladi.
— Nima sayrayapti? — cho‘chib so‘radi Safo aka.
— Hilol, — dedim. — Juda kamyob qush.
Qalbim hayajonga to‘lib, butun vujudimga yoyildi va elitdi meni.
Ko‘zim endi ilingan ekan, kimdir ko‘rpa ustidan turtdi. Qarasam, Chori. Engashib turipti.
— Qumni bering, enam isitib beradilar, — dedi u.
— Kerak emas, tuzalib qoldim, — dedim. Bola qaytib ketdi va tag‘in keldi.
— Berar ekansiz.
— Men tuzalib qoldim. Rahmat de, enangga.
— Yo‘q, bering.
— Hali issiq, mana, o‘zing ko‘r.
Olib unga ko‘rsatdim. Qum haqiqatan ham iliqqi-na edi. Lekin, u na qo‘lini tegizdi, na qaytib ketdi.
Noiloj qumni uzatdim. Sal o‘tmay, olcha shoxlari-da yana nur o‘ynay boshladi. Safo akaga qaradim. U kishi bir tekis nafas olardi. Uxlab qolgan. Astagi-na o‘girilib, bolishni ko‘kragimga tortdim-da, cho‘zilib, bo‘g‘otdan pastga mo‘raladim.
Tosho‘choq yonida qizil ko‘ylakli boyagi ayol — chiroyli bir kelinchak o‘tirar, archa butog‘i bilan o‘chokdagi o‘tlarni kovlar edi. Qizg‘ish biqqi bilagidagi kumush bilaguzuk o‘tda tovlanyapti. U esnab, birdan seskanib tushdi va tog‘ tarafga qaradi. U kulcha yuzli, nihoyatda oq, qoshlari esa qora, dilbar juvon edi. Qoniga tojik qoni aralashgan tog‘li qizlargina shunday bo‘ladi. Aytishlaricha, bu yerdan yigirma kilometr ichkaridagi, ikki tog‘ oralig‘ida joylashgan Sangardak qishlog‘ini «Parilar makoni» deyisharkan qadimda. Shunday go‘zal bo‘larkan u yerning qizlari. Lekin, chet yigitlarga qiz berishmaydi. Xosiyatsiz bir ish bo‘larmish… Juvon yana o‘choqqa o‘girildi-da, kapgir bilan qozon ichidagi masallig‘ni kovlay boshladi. Qozonda qum qovurilardi. Shunda ko‘zim birdan uning xiyolgina ochilib qolgan yoqasiga tushdi-yu, tezgina boshimni tortdim. Yon-verimga ko‘z tashlab, ko‘rpaga burkanib oldim.
Chori shu kecha yana ikki marta qumni mendan olib ketdi. Uxlay olmadim. Bir yokdan badanim qumga tegsa jizillab kuydiradi, ikkinchi yokdan o‘y kemiradi.
Tong otay deganda qulog‘imga otning kishnashi eshitildi. Boshimni ko‘tarib qarasam, bostirma pastida miltig‘ining milini quyiga qaratib yelkasiga ilib olgan durkun bir yigit qora otdan tushyapti. O’tovga qaradim. Eshik og‘zida ayol, qo‘llarini ko‘kragiga alla-nechuk qovushtirib, yigitga qarab turipti. Ayol uyga qarab, bir nima dedi. Kalovlanib Chori chiqdi, yigitni ko‘rdi-yu, naryoqdagi tosh zinadan irg‘ishlab tushib, unga otildi. Yigit uni tortib, yelkasiga urib qo‘ydi va eshiklarni ko‘rsatib, bir nima dedi. Chori ham bir nima deb, biz tomonga ishora qildi. Yigit biz tomonga qaradi. Men ko‘zimni yumib, yuzimni bolishga bosdim. Ko‘zimni ochib qaraganimda yigit kichkina xurjunni bilagiga osib, qamchin bilan kirza etiklarining qo‘njiga urib-urib kelar, Chori otni yetaklab, eshaklar tarafga ketardi. Yigit zinadan yugurgilab chiqib, xotinga ro‘para bo‘ldi. Unga o‘tkir bir tikildi-da, xurjunni tutqazib uyga kirdi. Xotin ham uning izidan kirdi. Men hayajon ichida nimalar bo‘lishini kutdim. Lekin, men kutganimni emas, kutmaganimni eshitdim: yigitning dag‘al kulgisini va xotinning nozli ovozini. Bir payt yigit o‘tovdan chiqib, uy orqasiga o‘tib ketdi. Sal o‘tmay, semiz bir to‘kdining bo‘ynidan g‘ijimlab ushlab qaytib keldi. Biz to‘shakdan turganimizda qo‘y so‘yilib, o‘tovga kiritilgan edi. Safo aka uyg‘oniboq:
— Eri keldimi? — dedi.
— Keldi, — dedim men kulimsirab.
— Qalay? Janjal qilmadimi?
— Qaydam! Hali ko‘rasiz!
Chori kelib, bizga salom berdi. Kechagi qumg‘ondan qo‘limizga suv quyib turdi. Yuvindik. Endi artinib bo‘lgan edik, o‘tovdan jilmayib yigit chiqib keldi. U o‘ttiz yoshlarda edi.
— Kelinglar, mehmonlar, — dedi u. — Yaxshi uxlab turdinglarmi ?
— Rahmat. O’zingiz yaxshi keldingizmi? — so‘radi Safo aka.
— Endi bizning yurishimiz shu.
— Kechirasiz. Biz bemahalda keldik. Bezovta qildik oilangizni.
— E, bezovtasi bormi! — menga qaradi yigit. — Tuzalib qoldingizmi?
— Rahmat. Kelinoyim qum qizitib berdilar.
— Kecha yong‘oqzorda adashib yurgan sizlar emasmi?
— Biz, biz, — dedik hayron bo‘lib.
— Men ko‘rib edim, — dedi yigit. — Tog‘da edim. Chiroqlaringizni ko‘rdim. O’sha yerda qo‘nganlaringda yetib borardim. Keyin orqaga qaytdilaring. Bular Do‘g‘obaga ketdi deb o‘yladim.
— Bormadik. Bir odam yo‘lga solib yubordi. Bu yoqqa keldik. Lekin, bu kishining do‘sti o‘rtoq Axtamov ham hali ovulda ekanlar.
— Yaxshi qilibsizlar shu yerda qolib. U yoqqa jo‘nasalaring, yana adashardinglar.
— Kelinoyimiz yaxshi qabul qildilar. Rahmat.
— Lekin, kasal bo‘lganlaringiz qo‘l kelibdi, — dedi yigit. — Bo‘lmasam, qo‘ymas edi uyga. Xotin xalqi o‘zlaringga ma’lum-u. Qani, uyga kiraylik.
U bizni barcha rasm-rusumi bilan mehmon qildi. Jo‘nash oldidan men ularni suratga tushirdim. Lekin, eri har qancha zo‘rlasa ham, xotini yuzini ochmadi.
— Kerak emas, kerak emas, —dedi u.
Chori bo‘lsa, otasining qo‘lidan mahkam ushlab, ko‘zlarini lo‘q qilib qarab turdi. Suratni olib bo‘lgach, u dam otasiga, dam onasiga iljayib qo‘yib, oldimizga keldi-da, uyalinqirab turaverdi.
— Ha? — dedim.
— Bering endi, — dedi u.
— Nimani?
Qo‘limdagi fotoapparatga ishora qildi.
— Suratni.
Hammamiz kulib yubordik.
— Hozir tayyor emas. Uyga borganda ishlab yuboraman, — dedim, — O’qiysanmi?
Chori ikkita barmog‘ini ko‘rsatdi.
— Do‘g‘obaga otda qatnab o‘qiydi, — dedi yigit.
Xayrlashdik. Yigit bizni baland yaylovda bir to‘da oq o‘tovlar ko‘ringuncha piyoda kuzatib bordi. So‘ng:
— Axtamov shu yerda, — dedi. — Endi bu yog‘iga adashmaysizlar. Mening ishim bor. Kechqurun o‘tib boraman. Xayr.
Yigit burilib ketdi. Birpasda archali do‘ng orqasiga o‘tib, g‘oyib bo‘ldi. Biz bittadan chekishdik.
— Kecha meni kasal deganingiz uchun joy berganmidi? — so‘radi Safo aka.
— Ha, — dedim. So‘ng qiynalganim, uxlay olmaganimni aytdim.
Safarimiz tugab, Toshkentga qaytib kelgach, sayohatlarimizni eslab, bir necha bor gurung qildik.

1965

HAYOT ABADIY

Sovxozning bosh agronomi Nodir Ro‘ziqulov majlisdan qattiq tanqid yeb chiqdi. Uyga kelib, o‘zi yoqtirmaydigan qaynanasining «hemirisi yo‘q ekspeditori ham yangi uchastka qurib olyapti, yer bo‘lsa sizni qo‘lingizda» degan gapini eshitib: «Mening bo‘lgan turganim shu. Chidamasangiz qizingizni olib ketavering!» — dedi. Xotini ham shuni kutib turganday qizchasini ko‘tarib, onasiga ergashdi.
Nodir ko‘chaga chiqib, o‘zini qopmoqchi bo‘lgan qo‘shnisining itiga kesak otgan edi, itga qattiq tegdi shekilli, u shunday vang‘illab qochdiki, endi ko‘knori ichib, boshiga choponini tortayotgan bangi qo‘shnigor kayfi uchib, darrov devordan qaradi. Nodirni ko‘rib nima gapligini so‘radi. Nodir aybini bo‘yniga olgan edi, u: «Hayf sizga-ey, xo‘jayin, kuchingiz shu tilsiz maxluqqa yetdimi! Kuchingiz juda oshib, qo‘lingiz qichiyottan bo‘lsa, sekin meni chaqirmaysizmi!» deb, Nodirning ta’bini tirriq qildi, buyam yetmaganday, itini ayvonga chaqirib, unga shunday baqirdiki…
Nodir huvillab yotgan uyga kirib, qizchasining to‘shab qo‘yilgan ko‘rpachasiga ko‘zi tushdi, borib uning ustiga cho‘nqaygan edi, bolasining ona sutini eslatuvchi isi dimog‘iga urildi-da, ko‘ngli buzilib ketdi. Chopib tashqariga chiqdi, yuziga sovuq shamol tegib, to‘xtab qoldi. Bir nafas ko‘ksini ochib, ayvon panjarasiga o‘tirdi va to‘satdan shu qadar bo‘shashib ketdiki, yerga guppa yiqilib, o‘lib qoladigandek bo‘ldi. Haqiqatan ham guppa yiqildi…
Shamol qattiq esib, bujmaygan tok barglarini uning ustiga opkelib sochdi. Tongga yaqin shivalab yomg‘ir yog‘a boshladi. Bu ilk kuz yomg‘iri edi. Qovjiroq ko‘katlaru daraxtlarning turfa hidi atrofga anqib ketdi. So‘ng yomg‘ir tinib, havo ochildi, unda oppoq yulduzlar yarqirab yona boshladi. Atrof shu qadar sokin ediki, hatto yaproqlardan tomgan tomchilarning chakillashi ham eshitilardi. Shabada esa boshladi. Atrof salqin, birdaniga sovuq tushganday bo‘ldi.
Bu ajoyib o‘zgarishlarni Nodirgina ko‘rmadi, chunki u tirishib, o‘lib yotibdi. Oyoq-qo‘lini yozib, ko‘zlarini yumib, iyagini ko‘tarib bog‘lab qo‘yadigan bironta odam bo‘lmaganidan tirishib, kulala bo‘lib qoladi-da. Esiz, yomon o‘lim topdi-da, it qavmida ketdi, deyishadimi buni? Vasiyat ham qilmadi, yosh ketdi. Qizchasini ham ko‘rib, diydoriga to‘yolmadi, xotinidan ham rozilik ololmadi. Sovxoz ishchilari… Har holda uni hurmatlaydigan kishilar ko‘p edi. Ayniqsa, Cha-Chaning onasini aytmaysizmi. «Yog‘och topib bering, direktor yo‘q dedilar. Qish tushyapti, uyim bosib qoladi» deganida uchastka qurish niyatida bir kunlik yo‘ldan olib kelib, sim bilan o‘rab qo‘ygan taxtalarini unga berib yuborgan edi. «Kam bo‘lmang, umringiz uzoq bo‘lsin, o‘lgunimcha sizni duo qilaman», degan edi kampir boyoqish. U eshitsa, albatta yig‘laydi, bo‘masam-chi?!
Tong otdi. Ko‘chadan o‘tib ketayotgan bo‘lim mudiri o‘zining ishga erta ketayotganini bildirish uchun devordan mo‘ralab qaradi-yu, odatdagidek, Nodirni ayvon oldidagi kosagullar yonida ko‘rmadi. «Uxlab qoptilarmi?» deb o‘ylab, «O’rtoq Ro‘ziqulov!» deb chaqirdi. Unga hech kim javob bermadi. «Nima, bular qirilib ketganmi?» deb ichkariga kirgan edi, ayvonda g‘ujanak bo‘lib yotgan bosh agronomni ko‘rib qoldi. «Nima balo, mastmi? Bu ko‘p ichsa ham hech mast bo‘lmasdi-ku?» deb o‘ylab, uni chaqirdi. Bir vaqt agronomning o‘lib qolganini ko‘rib, dodlab yubordi.
Tumonat odam yig‘ildi… Albatta yig‘iladi-da, kimsan sovxozning bir rahbari olamdan o‘tadi-yu, odam yig‘ilmaydimi. Marhum ko‘plarga yaxshilik qilgan edi…
Hanifaning yig‘lashini ko‘rsangiz edi! «Vo, to‘ram! Meni kimlarga tashlab ketdingiz, o to‘ram! Qizingiz: «Mening dadam qani?» desa, nima deyman? Enamnikiga ketmay o‘lay! Bunday bo‘lishingizni qaydan bilibman? Yoningizda o‘tirsam bo‘lmasmidi? Vo, to‘ram!»
Ha, shunday! Kishining yaxshiligi keyin bilinadi. Hali bu xotin ko‘p yig‘laydi. Qaynanasi-chi? E, tang, kuyovingni shunchalik sevar ekansan, hayotligida nega uni tergayverding, lo‘li! Yo bu samimiy yig‘layaptimi? Balki yig‘isi samimiydir. Bir hisobda maddoh kampir ham haq edi. Shular biron narsaga zor bo‘lmasin, der ekan-da. To‘g‘ri, Nodir oilasiga ko‘p beparvo edi. Xolxo‘ja milisaning: «Sen g‘irt proletarsan!» deganida jon bor.
Hammasi o‘tdi-ketdi, endigi pushaymon o‘zingga dushman.
Direktor ham yig‘layaptimi? Ha-a, yig‘layapti. Nodirbek, halol bir agronom dunyodan o‘tsa-yu, u ko‘ziga yosh olmaydimi!..
Axir, Nodir tuzuk xodim edi. Direktor nima o‘ylayotganikin? Nodirning favqulodda o‘limi uni hayron qoldirayotgan bo‘lsa kerak-a? Ehtimol kecha majlisda tanqid qilgani uchun afsus qilayotgandir? Chidolmagan, nohaq gapni ko‘tara olmagan, deb albatta. Shunday bo‘ladi. Bilib tanqid qilish kerak. Bu odam qobil, tanqidga chidaydi deb do‘pposlayveradimi kishi deganni.
Mana, kafanga o‘ralgan bosh agronomni tobutga soldilar, ko‘tar-ko‘tar qilib, Qizilqoya qabristoniga olib ketdilar.
Hammasi orqadi qoldi. Xotin, bola, uy. Araz, diqqatpazlik, g‘iybat… Ish. Sovxoz. Ishchilar…
Qishloq ham orqada qolib ketdi.
Xalqimizning yaxshi odati bor-da. Eshakda ketayotgan bir odam shartta pastga tushib, chopib kelib, tobut shotisini yelkasiga oldi. Ellik qadamcha ko‘tarib bordi-da, boshqaga berdi. Fotiha o‘qib, orqada qoldi. Ana bir shofyor ham mashinasini to‘xtatib, kabinadan tusha solib, tobutga qarab chopdi.
Qabriston. Negadir bu yerning tuprog‘i qizil. Nodir dinga ishonmas edi. Ammo shu qabriston oldidan o‘tayotganda, ko‘ngliga allaqanday vahima tushar edi. Kechasi o‘tganda ovozini chiqarmas, u yerdan eshitilayotgan boyqushning sayrashi Nodirni qishloq yo‘liga tushgancha ta’qib etar edi: «Bu yerda o‘liklar qo‘rqmasdan qanday yotisharkin-a? I-e, ular axir, hech narsani sezmaydi-ku? Axir, o‘lik o‘lik-da. Kesak nima-yu, o‘lgan odam nima?..»
Mana, marhum qabrgayam qo‘yildi. Mehribon ota go‘rga birinchi bo‘lib tuproq tashladi. Odamlarga hayronsan! Muncha shoshishmasa? Bosh agronom tezroq ko‘zdan yo‘qolsin deganday go‘rga tez-tez tuproq tashlashadi-ya.
Jimjitlik. O’lik sukunat. Mozor, qizg‘ish uy, manavi qaqqaygan qari tut daraxti hech narsani sezmaganday turibdi. Uning kovagiga chumchuqlar har vaqtdagidek shoshib kirib chiqyapi. Ana, namgina tuproq uyumi ustiga bir qarg‘a qo‘ndi.
Inson hayoti shu ekan-da. Tug‘ildi, o‘sdi, o‘qidi, ishladi, odamlar bilan urishdi, yarashdi. Ro‘zg‘orni o‘yladi, tashvish tortdi. Sevdi… nihoyat, o‘ldi.
Oilada bir necha kun yig‘i-sig‘i, rasm-taomillar. Keyin? Uni eslab yurish…
Bu orada sovxozga boshqa kishi, ikkinchi bo‘limning boshlig‘i bosh agronom bo‘ldi.
Ota ham, ona ham asta-sekin g‘am bukkan qaddini tiklashdi. Yosh kelinga sovchi keldi. Sovchi uchinchi kelishida qaynana ko‘ndi.
Keyin?.. Yoshgina qizi, onasining keyingi erini otam deyishga o‘rgatadi uni qaynana. Yo?..
Nodir bo‘lsa sezmas, eshitmas bo‘lib qabrda yotibdi.
Darvoqe, u qanday bo‘lib o‘ldi?
O’sha kuni majlisdan tanqid yeb keldi, qaynanasi bilan uy xususida janjallashdi, xotini ketib qoldi, ko‘chada itni urib, egasidan dakki eshitdi…
Keyin eshikka chiqqanda ko‘kragiga sovuq shamol urildi.
Bu kuz shamoli shunchalik yoqimli, huzurbaxsh ediki, Nodirning xo‘rligi keldi. Keyin… bu adolatsizliklarga chidolmay, o‘zini achchiq ustida o‘ldirib qo‘ydi.
Bu kimga foyda bo‘ldi? Kim uni maqtadi? Nima bo‘ldi, keyin nima?
O’sha kechagi seryulduz osmon ham, oppoq yulduzlar ham o‘z o‘rnida. Daraxtlar, yomg‘ir… Shabada.
Hayot Nodirsiz ham davom etyapti.
…Ayvon panjarasida bo‘shashib o‘tirib qolgan Nodir cho‘chib boshini ko‘tardi va chuqur xo‘rsinib o‘rnidan qo‘zg‘aldi. Sigareta chekib yana bir nafas turdi-da, ko‘chaga chikdi. Qo‘shnining ko‘ngli yumshab, itga achinganini aytdi va «mashoyixlar aytibdiki, Ka’baga o‘t qo‘yib, butga cho‘qin, lekin mo‘rchani og‘ritmagil, ha, shunaqa bo‘ladi-da», dedi. Nodir bolalarini olib kelgani qaynanasinikiga yo‘l oldi. Yo‘l bo‘yi oqshom eshitgan tanqidini eslab, tahlil qilib, xatolarni bartaraf qilish yo‘llarini rejaladi.
Hali Nodir panjarada xayol surib o‘tirganida, bo‘yniga bir necha tomchi yomg‘ir tomgan edi, endi shivalab yog‘a boshladi. Qovjiroq o‘t-o‘lanlar, daraxtlarning taxir yozgi hidi anqib ketdi.

1970

Xurshid Davron. Bibixonim Qissasi («Samarqand xayoli» kitobidan) by Khurshid Davron on Scribd