Эрталаб соат тўртларда Житная кўчасида автомашина ширакайф кампирни уриб юборди, ҳайдовчи тезликни ошириб, кўздан ғойиб бўлди. Ёшгина полиция амалдори д-р Мейзлик олдида ушбу жиноятни очиш вазифаси турарди. Ёш полиция амалдорларининг ўз ишига нақадар жиддий ёндашиши эса ҳаммага маълум.

КАРЕЛ ЧАПЕК
ШОИР
Нурбек Абдуллаев таржимаси

Эрталаб соат тўртларда Житная кўчасида автомашина ширакайф кампирни уриб юборди, ҳайдовчи тезликни ошириб, кўздан ғойиб бўлди. Ёшгина полиция амалдори д-р Мейзлик олдида ушбу жиноятни очиш вазифаси турарди. Ёш полиция амалдорларининг ўз ишига нақадар жиддий ёндашиши эса ҳаммага маълум.

— Ҳм… — деди Мейзлик 141-рақамли полициячига. — Демак, сиз ўзингиздан уч юз метрча нарида автомобилни, ерда узала тушган танани кўрдингиз. Қани айтинг-чи, ишни нимадан бошладингиз?

— Дастлаб жабрланувчининг олдига чопиб бордим, — сўз бошлади полициячи, — чунки унга биринчи ёрдам кўрсатиш зарур эди.

— Аввал машинанинг номерини аниқлаш зарур эди, — тўнғиллади Мейзлик, — кейин кампир билан шуғуллансангиз ҳам бўлаверади. Лекин, мен ҳам, эҳтимол, шундай қилган бўлардим, — қўшиб қўйди у қалам билан бошини қашилар экан. — Демак, машина номерини пайқамадингиз. Бошқа белгиларини-чи?

— Менимча, — ишончсизлик билан деди 141-рақамли полициячи, — у тўқ рангда эди. Ё кўк, ёки тўқ қизил. Овоз пасайтиргичдан бурқсиб тутун чиқаётгани учун ҳеч нарсани кўриб бўлмади.

— О, худойим! — ҳафсаласи пир бўлди Мейзликнинг. — Энди машинани қандай қилиб топаман? Ҳар бир ҳайдовчини тўхтатиб, “Кампирни сиз уриб юбордингизми?” деб сўраб чиқаманми? Нима қилиш керак, айтинг-чи, қадрдоним?

Полициячи эҳтиром ва лоқайдлик билан елкаларини қисди.

— Ахборот беришга жазм этдим, мен бир гувоҳни рўйхатга олганман. Аммо у ҳам ҳеч нарса билмайди, қўшни хонада кутиб турибди.

— Олиб киринг, — хўмрайиб деди Мейзлик хом-хатала тузилган баённомадан бирон нимани илғаб олишга ҳаракат қиларкан, — исмингиз, турар-жойингиз? — кирган одамга одатдагидай мурожаат қилди у бошини ҳам кўтармай.

— Крамик Ян, механика факултети талабаси, — аниқ-равшан сўзлади гувоҳ.

— Сиз бугун эрталаб соат тўртларда номаълум машина Божена Махачковани уриб юборганлигининг гувоҳи бўлдингизми?

— Ҳа. Мен бунда ҳайдовчи айбдор эканлигини айтиб қўйишим керак. ўзингиз ўйлаб кўринг, кўча бўм-бўш эди, у ҳеч бўлмаса чорраҳада тезликни пасайтирганда эди…

— Сиз ҳодиса содир бўлган жойдан қанча масофа узоқликда эдингиз? — унинг сўзини бўлди Мейзлик.

— Ўн қадам нарида. Мен ўртоғимни қаҳвахонадан кузатаётган эдим, биз Житная кўчасини кесиб ўтаётганимизда…

— Ўртоғингиз ким ўзи? — унинг гапини бўлди Мейзлик. — У ҳақда бу ерда ҳеч нарса ёзилмаган.

— Шоир Ярослав Нерад, — фахр билан жавоб қилди гувоҳ. — Бироқ сиз ундан ҳеч қандай маълумот ололмайсиз.

— Нега бундай дейсиз? — қовоғини солди Мейзлик, кичик бир хасга бўлса ҳам “ёпишиб олиш”ни кўзлаб.

— Чунки у шунақа фазилатли инсон. Бахтсиз ҳодиса юз бергач, у ёш боладай йиғлаб юборди ва уйига қараб чопди… Шундай қилиб биз Житная кўчасидан кетиб бораётган эдик, тўсатдан орқа томондан ниҳоятда катта тезликда машина учиб келди…

— Машинанинг номери?

— Кечирасиз, пайқамадим. Мен фақат тезлик ҳаддан ташқари юқорилигига эътибор қилдим ва ўзимча…

— Қайси турдаги машина эди? — сўзини бўлди Мейзлик.

— Тўрт тактли ички ёнув двигатели, — билағонлик билан жавоб қилди студент-механик. — Аммо қандай маркадалигини мен яхши ажрата олмайман.

— Кузов қанақа рангда эди? Машинада ким бор эди? Усти очиқми ёки лимузинми?

— Билмадим, — хижолатомуз жавоб қилди гувоҳ. — Ранги чамаси қора эди. Аммо, умуман олганда, мен пайқай олмадим, чунки ҳодиса юз берганда, мен ўртоғим томонга ўгирилиб: “Қара, қандай аблаҳлар-а, одамни уриб юборишди-ю, ҳатто тўхташмади ҳам”, деб гапираётган эдим.

— Ҳм… — норози оҳангда тўнғиллади Мейзлик. — Бу, албатта, табиий ҳолат. Бироқ мен сизни машина номерини пайқаган бўлишингиз керак, деб ўйлаган эдим. Одамларнинг кузатувчан эмаслиги ғоят ажабланарли. Сиз шофёр айбдор эканлигини тушундингиз, аблаҳ деган хулосага келдингиз, машина номерига эса батамом эътибор қилмагансиз. Мулоҳаза юритишга ҳамма уста, сезгирлик билан атрофни кузатишга келганда эса… Ташаккур, жаноб Крамик, сизни ортиқ ушлаб турмайман.

Орадан бир соат ўтгач, 141-рақамли полициячи шоир Ярослав Нерад ижарада турадиган уйнинг қўнғироғини босди.

— Уйда, — жавоб қилди уй соҳибаси. — Ухлаяпти.

Уйқуси чала қолган шоир полициячини кўриб, кўзлари қинидан чиқиб кетаёзди? “Нима иш қилиб қўйдим экан-а?” — деган фикр ўтди хаёлидан.

Ниҳоят, полициячи уни нима учун полиция маҳкамасига чақиришаётганини Нерадга тушунтиришга муваффақ бўлди.

— Албатта бориш керакми? — ишончсизлик билан сўради шоир. — Ахир мен барибир ҳеч нарсани эслай олмайман. Кечаси озроқ…

— Ширакайф бўлгансиз, — унинг сўзини давом эттирди полициячи. — Мен шунақа кўп шоирларни танийман. Кийиниб чиқишингизни илтимос қиламан. Унгача кутиб тураман.

Йўл-йўлакай улар қаҳвахоналар, умуман, ҳаёт ҳақида, фалакиёт тимсоллари, бошқа кўплаб масалалар ҳақида гаплашиб кетдилар; фақат сиёсатга тил теккизишмади. Дўстона ва сабоқсифат суҳбатга берилиб маҳкамага ҳам етиб келишди.

— Шоир Ярослав Нерад сизми? — савол берди Мейзлик. — Сиз номаълум автомобил Божена Махачковани уриб кетганлигига шоҳид бўлдингизми?

— Ҳа, — хўрсинди шоир.

— У қандай машина эканлигини айта оласизми? Усти очиқми, ёпиқми, ранги, йўловчилар сони, номери?

— Билмайман, — деди. — Мен буларга эътибор қилмабман.

— Биронта икир-чикир ёки тафсилотни эслашга уриниб кўринг, — маълумот олишга ҳаракат қилди Мейзлик.

— Нима деяпсиз! — ажабланди Нерад. — Мен ҳеч қачон тафсилотларни пайқамайман.

— Марҳамат қилиб айтинг-чи, сиз ўзи ҳеч нарсани пайқадингизми? — истеҳзо билан сўради Мейзлик.

— Шундоқ, умумий кайфият холос, — мужмал жавоб қилди шоир. — Биласизми нима, ўша узун, кимсасиз, тонготар пайтидаги кўча… Ерда ётган аёл танаси… Тўхтанг! — ногоҳ хитоб қилди шоир. — Мен ахир, уйга борганимдан кейин бу ҳақда шеър ёзгандим.

У чўнтакларини кавлаб, ҳисоб-китоб чипталари, конвертлар, ғижимланган қоғоз парчаларини ола бошлади.

— Бу эмас, йўқ, бу ҳам эмас… Ҳа-ҳа, мана шунга ўхшаяпти. — У конвертнинг орқа томонига ёзилган мисраларни ўқишга киришиб кетди.

— Менга кўрсатинг-чи, — менсимай таклиф қилди Мейзлик.

— Рости, бу жуда зўр шеър эмас, — камтарлик қилди шоир. — Аммо хоҳласангиз, ўқиб бераман.

У кўзларини юмиб, қироат билан ўқий кетди:

Тун пардасида саф тортганда уйлар,
Мандолинада тонг чалганда куйлар.
Қирмиз юзин очиб келар қизалоқ,
Олис Сингапурга кетгандай учиб,
Пойгачи автода руҳини қучиб…
Тўзонга қулаган узилган лола,
Орзу-умидлари сўнганди бешак.
Ирода, матонат, вайрон хотира,
Бахтсизлик бўлурми, бундан-да ўксик!
О, оққушжон бўйни, қонталаш сийна!
Икки бесабр новда бепарвогина,
Ажал ноғорасин саварди дардли —
Фожиада инсон йўқотди қадрин.

— Бори шу, — якунлади шоир.

— Кечирасиз, буларнинг маъноси нима? — сўради Мейзлик. — Гап нима ҳақда кетаяпти ўзи?

— Қанақасига нима ҳақда? Машина туфайли юз берган ҳодиса тўғрисида-да. Наҳотки, тушунмаган бўлсангиз?

— Унчалик эмас, — танқидомуз сўз қотди Мейзлик. — Буларнинг ҳаммасидан мен англамоқчи бўлганим: ”Июл ойининг ўн тўртинчи кунида, эрталаб соат тўртда, Житная кўчасида қуйидаги рақамли автомобил маст ҳолатдаги олтмиш ёшли қашшоқ кампир Божена Махачковани уриб юборди. Жабрланувчи шаҳар шифохонасига жўнатилди, аҳволи оғир”, каби маълумотлар йўқ. Мазкур фактлар ҳақида, менинг пайқашимча, бир оғиз сўз йўқ. Ҳа-ҳа.

— Булар ҳаммаси юзаки фактлар, борлиқнинг хом-хатала тасвири, — деди шоир бурни устини қашлар экан. — Шеърият эса ички воқеликдир. Шеърият — шоир онгида туғилган эркин, сюрреалистик тимсоллардир, тушундингизми? Бу, мағзини чақиб англанадиган манзаравий ва сасли кўринишлардир. Шундай йўл билан уни тушуниш мумкин, акс ҳолда… — таъкид билан якунлади Нерад.

— Марҳамат қилиб, айтинг-чи, — хитоб қилди Мейзлик. — Хўп майли, қани, асарингизни беринг-чи? Раҳмат. Демак, бу ерда нима дейилган? Ҳм… “Тун пардасида саф тортган уйлар…” Нега саф тортган? Тушунтиринг-чи?

— Житная кўчаси, — хотиржам гапирди шоир. — Икки қатор уйлар. Тушундингизми?

— Нега энди Миллий проспект эмас? — ишонқирамай сўради Мейзлик.

— Чунки Миллий проспект бу кўча каби тўппа-тўғри эмас, — дадил жавоб берди шоир.

— Хўп, яна ўқиймиз: “Мандолинада тонг чалганда куйлар…”, тушунарли. “Қирмиз юзин очиб келар қизалоқ…” Узр, қизалоқ қаердан келиб қолди?

— Тонгги шафақ, — лўнда жавоб қилди шоир.

— Ҳа, ундай бўлса, кечирим сўрайман. “Олис Сингапурга кетгандай учиб, пойгачи автода руҳини қучиб…”

— Чамаси, ўша автомобилни тасаввурим шундай қабул қилган, — тушунтирди шоир.

— У пойгачи автомобилмиди?

— Билмайман. У қутургандай тез учиб кетди деган маънода. Худди дунёнинг нариги четига шошаётгандай.

— Ҳа-ҳа, яхши. Масалан, Сингапурга-а? Лекин нега айнан Сингапурга, худо ҳаққи?

Шоир елкаларини қисди.

— Билмайман, эҳтимол у ерда малайялар яшаши учун бўлса керак.

Шоир тутилиб қолди.

— Балки, машина жигарранг бўлгандир, — ўйланиб гапирди у. — У ерда жигаррангга оид нимадир бор эди. Акс ҳолда Сингапур қаердан келиб қоларди?

— Майли, — деди Мейзлик. — Бошқа гувоҳлар машина кўк, тўқ қизил, қора рангда эди, деб айтишди. Кимга ишониш керак?

— Менга, — деди шоир. — Мен тасвирламоқчи бўлган ранг кўз учун ёқимли.

— “Тўзонга қулаган узилган лола”, — ўқишда давом этди Мейзлик. — “…узилган лола” — нима бу, маст кампиршоми?

— Мен бу ҳақда бундай ёза олмас эдим-да! — афсус билан деди шоир. — У аёл киши эди, бор-йўғи шу. Тушунарлими?

— Ҳа-а! Мана бу-чи: “О, оққушжон бўйни, қонталаш сийна!, Икки бесабр новда бепарвогина, ажал ноғорасини саварди дардли…” Хом хаёлларми бу?

— Қани кўрсатинг-чи, — деди энгашиб шоир. — Ҳмм… “О, оққушжон бўйни, қонталаш сийна! Икки бесабр новда… Ажал ноғораси…”, нима экан буларнинг маъноси?

— Мен сиздан худди шуни сўраяпман, — киноя билан сўз қотди полиция амалдори.

— Тўхтанг, — мулоҳаза қиларди Нерад. — Нимадир бор, бу тимсолларни ёдимга солган…

— Айтинг-чи, икки рақами оққушнинг бўйнига ўхшамайдими? Мана, қаранг.

Ва у қалам билан 2 ни ёзди.

— Ҳа, — энди қизиқиш билан хитоб қилди Мейзлик. — “Қонталаш сийна-чи?”

— Бу, ахир 3 рақами. У иккита чала айланадан таркиб топган. Шундай эмасми?

— Икки бесабр новда ва ажал ноғораси қолди! — тўлқинланиб кетди полиция амалдори.

— Икки бесабр новда, ажал ноғораси… — ўйларди Нерад. — Ажал ноғораси ва чолғувчи новдалар… Балки, у бешдир-а? Қаранг. — У 5 рақамини ёзди. — Қуйи доира ноғорага ўхшайди, устида икки новда, худди алифдай.

— Хўш, — деди Мейзлик варақда 235 рақамини ёзар экан. — Сиз автонинг номери 235 эканлигига ишонасизми?

— Номер? Мен ҳеч қандай номерни пайқамадим, — қатъиян қарши чиқди Нерад. — Лекин нимадир борки, мен шундай деб ёзганман. Менимча, шеърнинг энг муваффақиятли жойи шу бўлса керак. Сиз нима деб ўйлайсиз?..

Икки кундан кейин Мейзлик Нераднинг уйига кирди. Бу сафар шоир уйқуда эмасди. Ҳузурида бир қиз борлигидан, у полиция амалдорини ўтқазишга стул тополмай қолди.

— Мен бир лаҳзага холос, — деди Мейзлик. — ўша автомашинанинг номери ҳақиқатан ҳам 235 бўлганлигини айтиб қўйиш учун кирдим.

— Қанақа автомашина? — ажабланди шоир.

— “О, оққушжон бўйни, қонталаш сийналар! Икки бесабр новдалар, ажал ноғорасин саварди дардли!” — тўхтамай хитоб қилди Мейзлик. — Сингапур ҳам тўғри ёзилган. Машина жигарранг тусда экан.

— Ҳа-ҳа! — эслади шоир. — Мана, кўрдингизми, ички воқелик нима дегани. Хоҳласангиз, икки-учта шеъримдан ўқиб бераман. Энди сиз уларни тушуна оласиз.

— Бошқа сафар! — шошилиб жавоб қилди полиция амалдори. — Яна шундай ҳодиса юз берганда-а, хўпми?

Чапек (Сарек) Карел (1890.9.1, Мале-Сватоневице — 1938.25.12, Прага) — чех ёзувчиси. Прага ун-тининг фалсафа ф-тини тугатган (1915). 1921 — 22 й.ларда Прага театрида режиссёр, кейинчалик бутунлай ёзувчилик ва журналистика б-н шуғулланган. «Краконот боғи» (1918) ҳамда «Шуълавор тубсизликлар» (1916) тўпламларига кирган дастлабки ҳикояларини акаси Иосиф Чапек (1887-1945) б-н ҳамкорликда ёзган. «Чормихга тортиш» (1917) ва «Ғамгин ҳикоялар» (1921) тўпламларидан жой олган ҳикояларида уруш йилларининг серташвиш муҳити, кишилараро муносабатлардаги зидциятли манзаралар акс эттирилган. «Кaроқчи» лирик комедияси (1920) да ўзи эътиқод қўйган «ҳар ким ўзича ҳақ» фалсафасини бадиий ёритишга ҳаракат қилган.
Чапек номини, асосан, ижтимоий-фантастик мазмундаги асарлари дунёга ёйган. Темиртан (робот; «робот» сўзини Ч. ўйлаб топган)лар қўзғолонидан ҳикоя қилувчи «R. V. R.» (1920), «Микропулоснинг қуроли» (1922) драмала-ри, «Абсолют фабрикаси» (1922) ва «Кракатит» (1924) романларида юксак инсонпарварлик борасидаги ўй-мушоҳадаларини баён этган. «Адам-савдогар» пьесаси (1927; акаси б-н ҳамкорликда), «Чўнтакдаги ҳикоялар», «Бошқа чўнтакдаги ҳикоялар» (1929) ўтмишдаги адабий ва диний сюжетлар асосида ёзилган. «Апокрифлар»да ана шу ҳолат сезилади. «Гордубал», «Метер», «Оддий ҳаёт» (1933—34) романларини қамраб олган трилогияси ноинсоний урф-одатлар, фашизм реакциясига қарши кураш ғоялари б-н йўғрилган. «Саламандрлар билан жанг» (1916) романи Чапек ижоди-нинг чўққиси ҳисобланади. Унда умуминсоний қадриятлар фашизмнинг ирқий назарияси ва сиёсатига, ғайриинсоний муносабатларга қарама-қарши қўйилган. Айни шу ғоялар «Оқ касал-лик» (1937), «Қутқарувчи» (1937), «Она» (1938) каби қисса ва драмаларида ҳам давом эттирилган.
Чапек ҳозирги замон ижтимоий фантастикасига самарали таъсир кўрсатган, унинг бадиий оламини бойитган.

Chapek (Sarek) Karel (1890.9.1, Male-Svatonevitse — 1938.25.12, Praga) — chex yozuvchisi. Praga un-tining falsafa f-tini tugatgan (1915). 1921 — 22 y.larda Praga teatrida rejissyor, keyinchalik butunlay yozuvchilik va jurnalistika b-n shug’ullangan. «Krakonot bog’i» (1918) hamda «Shu’lavor tubsizliklar» (1916) to’plamlariga kirgan dastlabki hikoyalarini akasi Iosif Chapek (1887-1945) b-n hamkorlikda yozgan. «Chormixga tortish» (1917) va «G’amgin hikoyalar» (1921) to’plamlaridan joy olgan hikoyalarida urush yillarining sertashvish muhiti, kishilararo munosabatlardagi zidtsiyatli manzaralar aks ettirilgan. «Karoqchi» lirik komediyasi (1920) da o’zi e’tiqod qo’ygan «har kim o’zicha haq» falsafasini badiiy yoritishga harakat qilgan.
Chapek nomini, asosan, ijtimoiy-fantastik mazmundagi asarlari dunyoga yoygan. Temirtan (robot; «robot» so’zini CH. o’ylab topgan)lar qo’zg’olonidan hikoya qiluvchi «R. V. R.» (1920), «Mikropulosning quroli» (1922) dramala-ri, «Absolyut fabrikasi» (1922) va «Krakatit» (1924) romanlarida yuksak insonparvarlik borasidagi o’y-mushohadalarini bayon etgan. «Adam-savdogar» p`esasi (1927; akasi b-n hamkorlikda), «Cho’ntakdagi hikoyalar», «Boshqa cho’ntakdagi hikoyalar» (1929) o’tmishdagi adabiy va diniy syujetlar asosida yozilgan. «Apokriflar»da ana shu holat seziladi. «Gordubal», «Meter», «Oddiy hayot» (1933—34) romanlarini qamrab olgan trilogiyasi noinsoniy urf-odatlar, fashizm reaktsiyasiga qarshi kurash g’oyalari b-n yo’g’rilgan. «Salamandrlar bilan jang» (1916) romani Chapek ijodi-ning cho’qqisi hisoblanadi. Unda umuminsoniy qadriyatlar fashizmning irqiy nazariyasi va siyosatiga, g’ayriinsoniy munosabatlarga qarama-qarshi qo’yilgan. Ayni shu g’oyalar «Oq kasal-lik» (1937), «Qutqaruvchi» (1937), «Ona» (1938) kabi qissa va dramalarida ham davom ettirilgan. Chapek hozirgi zamon ijtimoiy fantastikasiga samarali ta’sir ko’rsatgan, uning badiiy olamini boyitgan.

KAREL CHAPEK
SHOIR
Nurbek Abdullaev tarjimas

Ertalab soat to‘rtlarda Jitnaya ko‘chasida avtomashina shirakayf kampirni urib yubordi, haydovchi tezlikni oshirib, ko‘zdan g‘oyib bo‘ldi. Yoshgina politsiya amaldori d-r Meyzlik oldida ushbu jinoyatni ochish vazifasi turardi. Yosh politsiya amaldorlarining o‘z ishiga naqadar jiddiy yondoshishi esa hammaga ma’lum.

— Hm… — dedi Meyzlik 141 raqamli politsiyachiga. — Demak, siz o‘zingizdan uch yuz metrcha narida avtomobilni, yerda uzala tushgan tanani ko‘rdingiz. Qani aytingchi, ishni nimadan boshladingiz?

— Dastlab jabrlanuvchining oldiga chopib bordim, — so‘z boshladi politsiyachi, — chunki unga birinchi yordam ko‘rsatish zarur edi.

— Avval mashinaning nomerini aniqlash zarur edi, — to‘ng‘illadi Meyzlik, — keyin kampir bilan shug‘ullansangiz ham bo‘laveradi. Lekin, men ham, ehtimol, shunday qilgan bo‘lardim, — qo‘shib qo‘ydi u qalam bilan boshini qashilar ekan. — Demak, mashina nomerini payqamadingiz. Boshqa belgilarini-chi?

— Menimcha, — ishonchsizlik bilan dedi 141 raqamli politsiyachi, — u to‘q rangda edi. Yo ko‘k, yoki to‘q qizil. Ovoz pasaytirgichdan burqsib tutun chiqayotgani uchun hech narsani ko‘rib bo‘lmadi.

— O, xudoyim! — hafsalasi pir bo‘ldi Meyzlikning. — Endi mashinani qanday qilib topaman? Har bir haydovchini to‘xtatib, “Kampirni siz urib yubordingizmi?” deb so‘rab chiqamanmi? Nima qilish kerak, ayting-chi, qadrdonim?

Politsiyachi ehtirom va loqaydlik bilan yelkalarini qisdi.

— Axborot berishga jazm etdim, men bir guvohni ro‘yxatga olganman. Ammo u ham hech narsa bilmaydi, qo‘shni xonada kutib turibdi.

— Olib kiring, — ho‘mrayib dedi Meyzlik xom-xatala tuzilgan bayonnomadan biron nimani ilg‘ab olishga harakat qilarkan, — ismingiz, turar-joyingiz? — kirgan odamga odatdagiday murojaat qildi u boshini ham ko‘tarmay.

— Kramik Yan, mexanika fakulteti talabasi, — aniq-ravshan so‘zladi guvoh.

— Siz bugun ertalab soat to‘rtlarda noma’lum mashina Bojena Maxachkovani urib yuborganligining guvohi bo‘ldingizmi?

— Ha. Men bunda haydovchi aybdor ekanligini aytib qo‘yishim kerak. O‘zingiz o‘ylab ko‘ring, ko‘cha bo‘m-bo‘sh edi, u hech bo‘lmasa chorrahada tezlikni pasaytirganda edi…

— Siz hodisa sodir bo‘lgan joydan qancha masofa uzoqlikda edingiz? — uning so‘zini bo‘ldi Meyzlik.

— O‘n qadam narida. Men o‘rtog‘imni qahvaxonadan kuzatayotgan edim, biz Jitnaya ko‘chasini kesib o‘tayotganimizda…

— O‘rtog‘ingiz kim o‘zi? — uning gapini bo‘ldi Meyzlik. — U haqda bu yerda hech narsa yozilmagan.

— Shoir Yaroslav Nerad, — faxr bilan javob qildi guvoh. — Biroq siz undan hech qanday ma’lumot ololmaysiz.

— Nega bunday deysiz? — qovog‘ini soldi Meyzlik, kichik bir xasga bo‘lsa ham “yopishib olish”ni ko‘zlab.

— Chunki u shunaqa fazilatli inson. Baxtsiz hodisa yuz bergach, u yosh boladay yig‘lab yubordi va uyiga qarab chopdi… Shunday qilib biz Jitnaya ko‘chasidan ketib borayotgan edik, to‘satdan orqa tomondan nihoyatda katta tezlikda mashina uchib keldi…

— Mashinaning nomeri?

— Kechirasiz, payqamadim. Men faqat tezlik haddan tashqari yuqoriligiga e’tibor qildim va o‘zimcha…

— Qaysi turdagi mashina edi? — so‘zini bo‘ldi Meyzlik.

— To‘rt taktli ichki yonuv dvigateli, — bilag‘onlik bilan javob qildi student-mexanik. — Ammo qanday markadaligini men yaxshi ajrata olmayman.

— Kuzov qanaqa rangda edi? Mashinada kim bor edi? Usti ochiqmi yoki limuzinmi?

— Bilmadim, — xijolatomuz javob qildi guvoh. — Rangi chamasi qora edi. Ammo, umuman olganda, men payqay olmadim, chunki hodisa yuz berganda, men o‘rtog‘im tomonga o‘girilib: “Qara, qanday ablahlar-a, odamni urib yuborishdi-yu, hatto to‘xtashmadi ham”, deb gapirayotgan edim.

— Hm… — norozi ohangda to‘ng‘illadi Meyzlik. — Bu, albatta, tabiiy holat. Biroq men sizni mashina nomerini payqagan bo‘lishingiz kerak, deb o‘ylagan edim. Odamlarning kuzatuvchan emasligi g‘oyat ajablanarli. Siz shofyor aybdor ekanligini tushundingiz, ablah degan xulosaga keldingiz, mashina nomeriga esa batamom e’tibor qilmagansiz. Mulohaza yuritishga hamma usta, sezgirlik bilan atrofni kuzatishga kelganda esa… Tashakkur, janob Kramik, sizni ortiq ushlab turmayman.

Oradan bir soat o‘tgach, 141 raqamli politsiyachi shoir Yaroslav Nerad ijarada turadigan uyning qo‘ng‘irog‘ini bosdi.

— Uyda, — javob qildi uy sohibasi. — Uxlayapti.

Uyqusi chala qolgan shoir politsiyachini ko‘rib, ko‘zlari qinidan chiqib ketayozdi? “Nima ish qilib qo‘ydim ekan-a?” — degan fikr o‘tdi xayolidan.

Nihoyat, politsiyachi uni nima uchun politsiya mahkamasiga chaqirishayotganini Neradga tushutirishga muvaffaq bo‘ldi.

— Albatta borish kerakmi? — ishonchsizlik bilan so‘radi shoir. — Axir men baribir hech narsani eslay olmayman. Kechasi ozroq…

— Shirakayf bo‘lgansiz, — uning so‘zini davom ettirdi politsiyachi. — Men shunaqa ko‘p shoirlarni taniyman. Kiyinib chiqishingizni iltimos qilaman. Ungacha kutib turaman.

Yo‘l-yo‘lakay ular qahvaxonalar, umuman, hayot haqida, falakiyot timsollari, boshqa ko‘plab masalalar haqida gaplashib ketdilar; faqat siyosatga til tekkizishmadi. Do‘stona va saboqsifat suhbatga berilib mahkamaga ham yetib kelishdi.

— Shoir Yaroslav Nerad sizmi? — savol berdi Meyzlik. — Siz noma’lum avtomobil Bojena Maxachkovani urib ketganligiga shohid bo‘ldingizmi?

— Ha, — xo‘rsindi shoir.

— U qanday mashina ekanligini ayta olasizmi? Usti ochiqmi, yopiqmi, rangi, yo‘lovchilar soni, nomeri?

— Bilmayman, — dedi. — Men bularga e’tibor qilmabman.

— Bironta ikir-chikir yoki tafsilotni eslashga urinib ko‘ring, — ma’lumot olishga harakat qildi Meyzlik.

— Nima deyapsiz! — ajablandi Nerad. — Men hech qachon tafsilotlarni payqamayman.

— Marhamat qilib ayting-chi, siz o‘zi hech narsani payqadingizmi? — istehzo bilan so‘radi Meyzlik.

— Shundoq, umumiy kayfiyat xolos, — mujmal javob qildi shoir. — Bilasizmi nima, o‘sha uzun, kimsasiz, tongotar paytidagi ko‘cha… Yerda yotgan ayol tanasi… To‘xtang! — nogoh xitob qildi shoir. — Men axir, uyga borganimdan keyin bu haqda she’r yozgandim.

U cho‘ntaklarini kavlab, hisob-kitob chiptalari, konvertlar, g‘ijimlangan qog‘oz parchalarini ola boshladi.

— Bu emas, yo‘q, bu ham emas… Ha-ha, mana shunga o‘xshayapti. — U konvertning orqa tomoniga yozilgan misralarni o‘qishga kirishib ketdi.

— Menga ko‘rsating-chi, mensimay taklif qildi Meyzlik.

— Rosti, bu juda zo‘r she’r emas, — kamtarlik qildi shoir. — Ammo xohlasangiz, o‘qib beraman.

U ko‘zlarini yumib, qiroat bilan o‘qiy ketdi:

Tun pardasida saf tortganda uylar,
Mandolinada tong chalganda kuylar.
Qirmiz yuzin ochib kelar qizaloq,
Olis Singapurga ketganday uchib,
Poygachi avtoda ruhini quchib…
To‘zonga qulagan uzilgan lola,
Orzu-umidlari so‘ngandi beshak.
Iroda, matonat, vayron xotira,
Baxtsizlik bo‘lurmi, bundan-da o‘ksik!
O, oqqushjon bo‘yni, qontalash siyna!
Ikki besabr novda beparvogina,
Ajal nog‘orasin savardi dardli —
Fojiada inson yo‘qotdi qadrin.

— Bori shu, — yakunladi shoir.

— Kechirasiz, bularning ma’nosi nima? — so‘radi Meyzlik. — Gap nima haqda ketayapti o‘zi?

— Qanaqasiga nima haqda? Mashina tufayli yuz bergan hodisa to‘g‘risida-da. Nahotki, tushunmagan bo‘lsangiz?

— Unchalik emas, — tanqidomuz so‘z qotdi Meyzlik. — Bularning hammasidan men anglamoqchi bo‘lganim: ”Iyul oyining o‘n to‘rtinchi kunida, ertalab soat to‘rtda, Jitnaya ko‘chasida quyidagi raqamli avtomobil mast holatdagi oltmish yoshli qashshoq kampir Bojena Maxachkovani urib yubordi. Jabrlanuvchi shahar shifoxonasiga jo‘natildi, ahvoli og‘ir”, kabi ma’lumotlar yo‘q. Mazkur faktlar haqida, mening payqashimcha, bir og‘iz so‘z yo‘q. Ha-ha.

— Bular hammasi yuzaki faktlar, borliqning xom-xatala tasviri, — dedi shoir burni ustini qashlar ekan. — She’riyat esa ichki voqelikdir. She’riyat — shoir ongida tug‘ilgan erkin, syurrealistik timsollardir, tushundingizmi? Bu, mag‘zini chaqib anglanadigan manzaraviy va sasli ko‘rinishlardir. Shunday yo‘l bilan uni tushunish mumkin, aks holda… — ta’kid bilan yakunladi Nerad.

— Marhamat qilib, ayting-chi, — xitob qildi Meyzlik. — Xo‘p mayli, qani, asaringizni bering-chi? Rahmat. Demak, bu yerda nima deyilgan? Hm… “Tun pardasida saf tortgan uylar…” Nega saf tortgan? Tushuntiring-chi?

— Jitnaya ko‘chasi, — xotirjam gapirdi shoir. — Ikki qator uylar. Tushundingizmi?

— Nega endi Milliy prospekt emas? — ishonqiramay so‘radi Meyzlik.

— Chunki Milliy prospekt bu ko‘cha kabi to‘ppa-to‘g‘ri emas, — dadil javob berdi shoir.

— Xo‘p, yana o‘qiymiz: “Mandolinada tong chalganda kuylar…”, tushunarli. “Qirmiz yuzin ochib kelar qizaloq…” Uzr, qizaloq qaerdan kelib qoldi?

— Tonggi shafaq, — lo‘nda javob qildi shoir.

— Ha, unday bo‘lsa, kechirim so‘rayman. “Olis Singapurga ketganday uchib, poygachi avtoda ruhini quchib…”

— Chamasi, o‘sha avtomobilni tasavvurim shunday qabul qilgan, — tushuntirdi shoir.

— U poygachi avtomobilmidi?

— Bilmayman. U quturganday tez uchib ketdi degan ma’noda. Xuddi dunyoning narigi chetiga shoshayotganday.

— Ha-ha, yaxshi. Masalan, Singapurga-a? Lekin nega aynan Singapurga, xudo haqqi?

Shoir yelkalarini qisdi.

— Bilmayman, ehtimol u yerda malayyalar yashashi uchun bo‘lsa kerak.

Shoir tutilib qoldi.

— Balki, mashina jigarrang bo‘lgandir, — o‘ylanib gapirdi u. — U yerda jigarrangga oid nimadir bor edi. Aks holda Singapur qaerdan kelib qolardi?

— Mayli, — dedi Meyzlik. — Boshqa guvohlar mashina ko‘k, to‘q qizil, qora rangda edi, deb aytishdi. Kimga ishonish kerak?

— Menga, — dedi shoir. — Men tasvirlamoqchi bo‘lgan rang ko‘z uchun yoqimli.

— “To‘zonga qulagan uzilgan lola”, — o‘qishda davom etdi Meyzlik. — “…uzilgan lola” — nima bu, mast kampirshomi?

— Men bu haqda bunday yoza olmas edim-da! — afsus bilan dedi shoir. — U ayol kishi edi, bor-yo‘g‘i shu. Tushunarlimi?

— Ha-a! mana bu-chi: “O, oqqushjon bo‘yni, qontalash siyna!, Ikki besabr novda beparvogina, ajal nog‘orasini savardi dardli… Xom xayollarmi bu?

— Qani ko‘rsating-chi, — dedi engashib shoir. — Hmm… “O, oqqushjon bo‘yni, qontalash siyna! Ikki besabr novda… Ajal nog‘orasi… nima ekan bularning ma’nosi?

— Men sizdan xuddi shuni so‘rayapman, — kinoya bilan so‘z qotdi politsiya amaldori.

— To‘xtang, — mulohaza qilardi Nerad. — Nimadir bor, bu timsollarni yodimga solgan…

— Ayting-chi, ikki raqami oqqushning bo‘yniga o‘xshamaydimi? Mana, qarang.

Va u qalam bilan 2 ni yozdi.

— Ha, — endi qiziqish bilan xitob qildi Meyzlik. — “Qontalash siyna-chi?

— Bu, axir 3 raqami. U ikkita chala aylanadan tarkib topgan. Shunday emasmi?

— Ikki besabr novda va ajal nog‘orasi qoldi! — to‘lqinlanib ketdi politsiya amaldori.

— Ikki besabr novda, ajal nog‘orasi… — o‘ylardi Nerad. — Ajal nog‘orasi va cholg‘uvchi novdalar… Balki, u beshdir-a? Qarang. — U 5 raqamini yozdi. — Quyi doira nog‘oraga o‘xshaydi, ustida ikki novda, xuddi alifday.

— Xo‘sh, — dedi Meyzlik varaqda 235 raqamini yozar ekan. — Siz avtoning nomeri 235 ekanligiga ishonasizmi?

— Nomer? Men hech qanday nomerni payqamadim, — qat’iyan qarshi chiqdi Nerad. — Lekin nimadir borki, men shunday deb yozganman. Menimcha, she’rning eng muvaffaqiyatli joyi shu bo‘lsa kerak. Siz nima deb o‘ylaysiz?..

Ikki kundan keyin Meyzlik Neradning uyiga kirdi. Bu safar shoir uyquda emasdi. Huzurida bir qiz borligidan, u politsiya amaldorini o‘tqazishga stul topolmay qoldi.
— Men bir lahzaga xolos, — dedi Meyzlik. — O‘sha avtomashinaning nomeri haqiqatan ham 235 bo‘lganligini aytib qo‘yish uchun kirdim.

— Qanaqa avtomashina? — ajablandi shoir.

— “O, oqqushjon bo‘yni, qontalash siynalar! Ikki besabr novdalar, ajal nog‘orasin savardi dardli!” — to‘xtamay xitob qildi Meyzlik. — Singapur ham to‘g‘ri yozilgan. Mashina jigarrang tusda ekan.

— Ha-ha! — esladi shoir. — Mana, ko‘rdingizmi, ichki voqelik nima degani. Xohlasangiz, ikki-uchta she’rimdan o‘qib beraman. Endi siz ularni tushuna olasiz.

— Boshqa safar! — shoshilib javob qildi politsiya amaldori. — Yana shunday hodisa yuz berganda-a, xo‘pmi?