Кавказ халқларининг  миллий  қаҳрамони Ҳожи Муроднинг  бош чаноғини она юртига қайтариш ҳақидаги хабарни ўқиб, мана шу гапларни сиз билан баҳам кўришни ўйладим.  Яна шу  гаплар баҳона сизни буюк Лев Толстойнинг «Ҳожи Мурод» қиссасини мутолаа қилишингизни жуда-жуда истадим…  

ҲОЖИ МУРОДНИНГ  БОШ ЧАНОҒИ
БАҲОНА АЙТИЛГАН ГАПЛАР
Хуршид Даврон

     Яқинда Ўзбекистонда  келиб-кетган Чеченистон раҳбари Россияда Ленин  жасадини  мақбарадан олиб дафн этиш билан  боғлиқ мунозарада иштирок этиб, Ленин  жасади билан бирга Кавказ халқларининг миллий қаҳрамони Ҳожи Муроднинг  1852  йилдан то бугунгача Санкт-Петербургдаги  Кунсткамерада  сақлаб келинаётган бош чаноғини ҳам шаҳиднинг жасади кўмилган қабрга кўмишни таклиф этди. 1719 йили Петр Биринчининг қимматли ва ноёб санъат, маданият, тарих, археология ва бошқа ёдгорликлардан иборат коллекцияси асосида ташкил этилган Россияда биринчи музей — Кунсткамера  Россиянинг босинчилик сиёсати асоратлари сақланиб келинаётган шармандали жойлардан бири. У ерда рус босқинчиларига қарши  жанг қилган жуда кўп халқлар қаҳрамон фарзандларининг  кесилган бош чаноқлари сақлаб келинаётгани эса энг аянчли ҳолатдир. Ўтган йили Қозоғистон раҳбарлари она юртига қайтариб, исломий одатларга асосланиб дафн этилган қозоқ халқи тарихининг эътиборли сиймолари Кенесарихон ва Кейки ботир бош чаноқлари ҳам Россияда сақлаб келинган эди (бу хусусда сайтимизнинг рус тилидаги саҳифасида берилган мақолалар ва видеолар билан танишинг).

Очиғини айтиш керак, Россия музей ва архивларида забт этилган жуда кўп халқларнинг, шу жумладан ўзбек халқининг талон-тарож этиб, зўрлик билан олиб кетилган жуда кўп бойликлари сақланади. Мустақиллик арафасида, аниқроғи, қайта қуриш деб ном олган йиллари Ўзбекистонда айни шу масала кун тартибига олиб чиқилган эди. Вазирлар маҳкамаси раисининг ўринбосари, ёзувчи Ўлмас Умарбеков раҳбарлигида бу асала билан шуғулланувчи комиссия ташкил этилган ва шахсан мен ҳам бу комиссия аъзоси эдим. Бу  масала анчагина дуруст акс этган музейшунос олима Нафиса  Содиқова мақоласи эсимда қолган. Бу масаланинг нақадар кенглигини  англатиш учун  таниқли олиманинг  1990 йили эълон қилинган «Хазинанинг эгаси ким?» мақоласидан бир парча келтираман:

«Шарқшунос X. Д. Френ 1834 йили Ўрта Осиёдан излаб топиш мумкин бўлган Шарқ муаллифларига мансуб «Юз асар»нинг хронологик рўйхатини тузиб чиқди. Россия молия вазирлиги Оренбургдаги божхонага рўйхатда кўрсатилган қўлёзмаларни Ўрта Осиё шаҳарларидан савдогарлар орқали сотиб олиш ва уларни кутубхоналарга топширишга эътиборини қаратиш ҳақида фармойиш берди. Натижада, Шарқ халқлари тарихи ва географиясига доир анча-мунча қўлёзмалар тўпланади. Қўлёзмалар тўплаш ўзбек хонликларини забт этиш даврида, айниқса, тезлашди.

1853 йили рус қўшинлари Оқмачит қалъасини босиб олганидан то туркман ерлари босиб олингунгача (1882) бўлган барча юришлар давомида, рус олимлари архив, кутубхона ва бошқа маданий ёдгорликларни қўлга киритишни уюшқоқлик билан олиб бордилар.

1868 йил Самарқанддан Туркистоннинг биринчи генерал-губернатори К. Б. Кауфман (1862—1882) томонидан машҳур Усмон Қуръони Петербург кутубхонаси учун жўнатилган эди. 1870 йили Бухоро амири фуқаролари қўзғолонини бостиришда қатнашган ҳарбий экспедиция Шаҳрисабз ва Китоб бекликларига қарашли жойлардан кўпгина қадимий қўлёзмалар (97 жилдга яқин) олиб қайтди.

1873 йили Хивага қилган катта ҳарбий юришга тайёргарлик пайтида, Россия жуғрофия жамияти хонликка қарашли ерларда ва унга туташ территорияда географик, этнографик ҳамда маданий-тарихий жиҳатдан тадқиқот ўтказиш, шунингдек, маданий қимматга эга бўлган турли бойликлар тўплашнинг кенг программасини ишлаб чиқди. Хпва юришига бошчилик қилган Кауфман шарқшунос А. Л. Кун (1840—1888) зиммасига Петербург кутубхона ва музейлари учун ҳамма нодир бойликларни жўнатиб туриш вазифасини юклади. Яна рус армияси солдат ва офицерларига қўлёзма, архив, танга ва бошқа қимматли буюмларни тўплаш йўллари ҳам кўрсатилган эди.

А. Л. Кун ўз зиммасига юклатилган вазифани тўла бажаришга интилди. Хон саройидан кўпгина қимматли қўлёзмаларни қўлга киритди. Хон кутубхонасидан 300 тача китоб қўлёзмаси мусодара қилинди ва ўша йилиёқ Петербургдаги (1873) Император халқ кутубхонасига жўнатилди (Б. В. Лунинг). Бундан ташқари, Кун ва унинг ёрдамчилари Хива хонлари танга зарб этиш учун ишлатган 200 нусха қолип, бир даста муҳр, машҳур Хива усталари ишлаган Хива хонининг тахти, 172 нусха жўжилар тангаси ва қўнғирот сулоласи хонларига оид тангалардан 3 нусхадан, шунингдек, бир қанча нодир-этнографик буюмлар олиб кетдилар (Б. В. Лунинг). Улар орасида кандакорлик санъатининг юксак намунаси бўлмиш нодир хон тахти алоҳида эътиборга молик. 1874 йили бу тахтни, сақлаш учун, қурол-аслаҳа палатасига топширилган (Г. Н. Чабров). Хивадан олиб кетилган аёллар ва болалар кийимлари, олтин ва кумушдан ишланган кўпдан-кўп турли безаклар ҳам кейинчалик Царское село қўриқхонасига, Москва политехника музейига ва Петербургдаги бадиий рағбатлантириш жамияти музейига топширилган. Кейинроқ Хива қимматбаҳо буюмларининг катта қисми Давлат Эрмитажига, этнографик буюмларнинг бир қисми эса Москвадаги Лешков этнографик музейига келиб тушди.

Қўқон қўзғолонини бостириш ва хонликни тугатиш пайтида (1875—1876) тарих, табобат, фиқҳ ва диний илмларга оид асарлардан иборат жами 130 чамаси қўлёзма қўлга киритилди ва Император Халқ кутубхонасига жўнатилди (Г. Н. Чабров).

Бу даврда яна бир ҳаракат бошланди, яъни рус офицер ва генералларининг коллекциячилик ҳаваслари ошиб кетиб, Ўрта Осиё халқлари маданий ёдгорликларини арзон-гаров сотиб олишиб, хусусий бойлик орттира бошладилар.

Зарафшон округининг бошлиғи генерал А. Абрамов, Сирдарё вилояти ҳарбий губернатори генерал Н. Головачев, Амударё бўлими бошлиғи А. Галкин ва бошқалар тўплаган танга коллекциялари, қимматбаҳо буюмлар бунга ёрқин мисолдир.

Рус олимлари эса Петербург, Москва музей ва кутубхоналарини Туркистон буюмлари ҳамда қўлёзмалари билан тўлдириб борардилар. Улар ўлкани ўрганиш мобайнида маҳаллий аҳолининг турли вакиллари билан яқин алоқада бўлдилар ва Туркистонда олиб борган илмий ишларида маҳаллий кишиларга таяндилар.

Самарқандлик Мирза Қосимов шаҳардаги ёдгорликлар архитектураси қопламаларининг лавҳаларини тўпловчи киши сифатида машҳур эди. Жиззах дарасидаги ёзувлар лавҳаси ҳам шу ажойиб хаттот-рассом томенидан қоғозга туширилган. У тайёрлаган Улуғбек мадрасининг қўлёзма чизмаси сақланиб қолган.

Илмий аҳамиятга молик ёдгорлик тўпловчилар ичида энг фаолларидан бири тошкентлик савдогар Акрам Асқаров бўлган. У ноёб археологик обидаларнинг Туркистондаги атоқли тўпловчиси ва Париждаги Илмий археологик жамиятнинг аъзоси эди. Асқаров қадимги танга ва ёдгорликларни тўплашда шундай малака ҳосил қилганки, натижада тангаларнинг зарб этилиши вақтини деярли аниқ белгилай олган.

Акрам Асқаров ўз васиятномасида коллекцияларини ҳукуматга топширишларини илтимос қилган. Бироқ Асқаровнинг ўлимидан кейин, у йиққан нарсалар бўлак-бўлак ҳолда сотилиб, турли одамлар қўлига ўтиб кетди. Унинг коллекциясининг катта қисми— 14 минг танга ва 280 нодир буюм, Туркистон генерал-губернатори А. Б. Вревский фармойиши билан, Петербургга жўнатилди («Туркестанские ведомости», 1892, 31-сон).

Маҳаллий ёдгорлик мухлислари ва тўпловчилари орасида катта қобилиятли, рус шаҳарлари бўйлаб бир неча бор саёҳат қилган, фаол ва йирик коллекционер, самарқандлик Мирза Абдулла Бухорий ҳам бор эди. У ипак фабрикасининг эгаси, замонасининг илғор фикрли кишиси бўлган. Мирза Бухорий ўз ихтиёри билан 1888 йилнинг 21-октябрида Петербургга 6 яшик қадимги танга ва бошқа буюмларини текинга юборди (ҳаммаси — 6300 нарса).

Мирза Абдулла Бухорийнинг қимматли ёдгорликлари Эрмитаж ихтиёрига ўтказилган. У мақсадини шундай баён этади: «Ҳар қалай, умумий манфаат ва Россия илм-фанини кўзлаб ҳамда улусимиздан… бошқалар ҳам бу қадимги нарсалар хусусида алоҳида тушунчага эга бўлишлари учун, Туркистон ўлкасида бу иш билан ҳаммадан кўпроқ мен шуғулланганимни унутмасликлари учун ёдгорлик қолдиришга ҳаракат қиламан» (Б. В. Лунин).

Бошқа бир ўлкашунос, қадимги буюмлар мухлиси, ҳақиқий этнограф Шоҳимардон Иброҳимов эса юксак маърифатли ва маданиятли киши сифатида ажралиб туради. Ўрта Осиё халқлари этнографиясига оид кўпгина асарлар унинг қаламига мансубдир.

Шайбонийхон мадрасасида мударрислик қилган Абу Саид Махсум ҳам маҳаллий ўлкашунос, қадимги буюмлар ишқибози ва тўпловчиси бўлган. Моҳир хаттот, араб ёзувини мукаммал билган Абу Саид Самарқанднинг тарихий ёдгорликлари, жумладан, Гўри Амир, Шоҳи Зинда мақбаралари ва бошқа иншоотларда сақланиб қолган, ўқиш анча мушкул бўлган ёзувлардаи муваффақиятли равишда нусха кўчирган. У билан шахсан таниш бўлган В. В. Бартольд Абу Саиддан Осиё музейи учун Султон Шоҳруҳ давридан то шайбонийхонлар сулоласининг сўнгги давригача мансуб турли ёрлиқ ва ҳужжатларни сотиб олган. Унинг номи машҳур Улуғбек расадхонаси қолдиқларини аниқлаш билан боғлиқ бўлиб, у археолог В. Л. Вяткин билан 1908—1909 йилларда Обираҳмат ариғи яқинидаги Пойирасад тепалигида қазув ишларини олиб борган. Натижада, ўзбек халқининг жаҳон аҳамиятига молик ажойиб маданий ёдгорликларидан бири — Улуғбек расадхонаси кашф этилди.

Еттисув вилоятида археология ва этнография билан Турди Мирғиёсов шуғулланиб, қимматли ёдгорликларни 16 йил тўплаган.

Шу тариқа, рус олимлари ва маҳаллий ўлкашунослар Петербург, Москва музей ва кутубхоналарини Ўрта Осиё моддий-манавий ёдгорликлари билан тўлдириб бордилар.

Чор ҳукумати Туркистон ўлкаси халқ оммасига миллий жиҳатдан ўзини англаш учун имкон бермас, чунки улар орасида тарихий билимларни кенг ташвиқот қилиш ва улар эътиборини қадимги ёдгорликларга жалб этиш чоризмнинг мустамлака сиёсатига футур етказади, деб ҳисобладилар. Лекин Ўрта Осиёни ўз мустамлака мулки деб билган чор ҳукумати бу ўлканинг беқиёс бойликларини ўзлаштириш ва ўзининг Шарқдаги истеҳкомига айлантириш учун Туркистонни илмий асосда ўрганиш зарурлигини яхши тушунарди. Бунинг учун қулай муассаса музей эди. А. П. Федченко, И. В. Мушкетов, В. Ф. Ошанин, В. В. Бартольд ва бошқалар Туркистонда музейлар қурилишининг ташаббускорлари бўлдилар.» Иқтибос тугади.

Ўша босқин йиллари Туркистон тупроғига фақат илм излаб эмас, шахсий манфаатлари ортидан келган рус олимлари маҳаллий аҳолидан, мадраса-ю масжидлардан тортиб олган қадимий қўлёзмалар пала-партишлик билан қопларга солиниб, империя пойтахтига жўнатилган. Энг даҳшати, бу қоплардаги нодир қўлёзмалар йиллар давомида музейлар ертўлаларида, зах ва ҳавосиз жойларда сақлангани учун ярмидан кўпи чиқитга чиқарилган ва ташлаб юборилган.

Нафиса Содиқованинг мақоласида олиб кетилган бойликларимиз намуналари  сифатида қайд этилгани  талон этилган хазинанинг юздан бириниям ташкил этмайди. Чунки уларда  тоталитар шўро тузуми даврида қатағон этилган  буюк шоирлару олимларимизга тегишли китоблару қўлёзмалар акс этмаган. Биргина Абдурауф Фитратнинг Петербургдаги Салтиков-Шчедрин номидаги  кутубхонада сақланаётган бой кутубхонасини эслатишни кифоя деб биламан.

1941 йили  Ҳазрат Алишер Навоий юбилейи баҳона Амир Темур ва темурийлар хилхоналарининг очиш  воқеалари сирли ва жумбоқли бўлиб қолмоқда. Йиллар ўтиб, адабиёт музейи хоналаридан биридан Соҳибқирон бобомизнинг қоши ва киприклари сақланиб келинаётган  оддийгина гугурт қутичаси ҳақидаги хабар қанчадан-қанча кўнгилга ваҳима соладиган миш-мишу адолатли, аммо жавобсиз қолаётган саволлар туғдиргани унутиб бўладими?  Мен ҳозир бу хусусдаги шубҳаларимни айтишдан ҳам қўрқаман.

Қозоқлар ва чеченлар миллий қаҳрамонларининг кесилган бошларини ватанга қайтарган ва қайтаришга уринган пайтда биз ҳеч бўлмаганда юртимиздан олиб кетилган бойликларимиз рўйхатини тузишга киришмоғимиз керак.  Мен юқорида қайта қуриш палласида Ўлмас Умарбеков бошчилигидаги комиссия айни шу рўйхатни тузишга киришган эди. Аммо, мустақиллик эришгандан бошлаб то бугунгача бу масала  йўқлик комига чўкди.

Хуллас, Ҳожи Мурод бош чаноғини она юртига қайтариш ҳақида хабарни ўқиб, мана шу гапларни сиз билан баҳам кўришни ўйладим. Яна сизни буюк Лев Толстойнинг «Ҳожи Мурод» қиссасини мутолаа қилишингизни жуда-жуда истадим.

2017

Лев Толстой
ҲОЖИМУРОД
Уйғун таржимаси

Мен уйга дала билан қайтдим. Ёзнинг қоқ ўртаси эди. Ўт ўрилиб олинган ва қора буғдойни ўришга эндигина ҳаракат қилинмоқда эди.

Йилнинг бу пайтида ранг-баранг чиройли гуллар — қизил, оқ, пушти, хушбўй, момиқли чиннигуллар, сут сингари оқ, ўртаси оч-сариқ, ёқимли ҳид сочувчи «муҳаббат гуллари», бол ҳидли сариқ гулираънолар, гунафша рангли ва оқ лолага ўхшаш қоматдор карнайгуллар, чирмашиб ўсувчи нўхатгуллар, сариқ, қизил, пушти скабиазлар, гунафша рангли, оч пушти жиғалик ва сезилар-сезилмас ёқимли ҳид берувчи отқулоқ гуллар, қуёшда ва ёш ниҳоллигида тиниқ кўк, кечқурунлари ҳамда қариган вақтида кўкимтир ва қизғимтир бўлиб товланувчи ва латиф, бодом ҳидли, гули дарров сўлиб қоладиган чирмовгуллар кўп бўлади.

Мен турли-туман гуллардан каттакон гулдаста ясаб, уйимга қараб кетаётганимда зовур ичидаги ажойиб қизғиш рангли, чаман-чаман очилган, бизда қушқўнмас деб аталувчи, чалғичилар уни чопмасдан қолдириб ўтадиган, мабодо қўққисдан чопилиб кетган бўлса, қўлга кирмасин учун ўт ичидан олиб ташланадиган тиканакка кўзим тушди. Мен бу тиканакни юлиб олиб гулдастамнинг ўртасига қўймоқчи бўлдим. Зовурга тушдим-да, гулнинг ўртасига ёпишиб олиб, қаттиқ уйқига кирган тукдор арини ҳайдаб, уни узишга тутиндим. Аммо бу иш жуда қийин бўлди, гулнинг тиканаклари ҳар тарафдан, ҳатто қўлимга ўраб олган рўмолдан ҳам ўтиб, найзадек санчиларди, бугина эмас, — у шу қадар чайир эдики, мен унинг дастасини титиб, ипларини бирма-бир узиш учун беш минутча овора бўлдим. Ниҳоят гулни узиб олган пайтимда унинг пояси тамом титилиб тўзғиган эди, гулнинг ўзи илгаригидек гўзал кўринмасди. Бундан ташқари, у, ўзининг дағаллиги ва беўхшовлиги билан гулдастанинг нозик гулларига қовушмас эди. Мен, ўз тупида яшнаб турган гулни узиб беҳудага жувонмарг қилганим учун ўкиндим, кейин уни ерга ташладим. «Ажабо, ҳаётнинг нақадар ғайрат ва кучи бор,— дея мен гулни узаётганимдаги чеккан ма-шаққатимни хотирладим,— у ўз ҳаётини жуда зўр куч билан ҳимоя қилди ва осонликча жон бермади».

Уйга олиб борадиган йўл шудгор қилиниб, янгигина ҳайдалган қора тупроқли даладан ўтар эди. Мана шу қора тупроқли чанг йўлдан борардим. Ҳайдалган дала помешчик ери бўлиб, шу қадар катта эдики, ҳар икки тарафда ва тепаликка чўзилган олд томонда қора теп-текис қилиб ҳайдалган, ҳали мола босилмаган шудгордан бўлак ҳеч нарса кўринмасди. Ер яхши ҳайдалган, даланинг ҳеч бир ерида биронта гиёҳ кўринмас, ҳаммаёқ қоп-қора эди. Мен, беихтиёр бу ўлик, қора дала ўртасидан бирор жон асарини ахтарарканман: «Одам — қандай емирувчи махлуқ, ўз ҳаётини сақлаш учун қанчадан-қанча ранг-баранг тирик мавжудотларни, ўсимликларни маҳв этган»,— деб ўйладим. Олдимда, йўлнинг ўнг тарафида аллақандай бир бута кўринди. Мен, яқинроқ келиб қарасам, у ҳалиги мен гулини узиб ташлаганим «қушқўнмас» навидан экан.

Бутанинг учта новдаси бор эди. Унинг биттаси синдириб олинган ва қолгани худди чопиб ташланган қўл сингари чўлтоқ эди. Қолган икки шохнинг ҳар бирида биттадан гул бор. Шохнинг бир банди синган ва унинг ярмиси, ифлос гули билан пастга осилиб, бошқа бири гарчи лойга беланган бўлса-да, ҳамон юқорига қараб диккайиб турарди. Бутун бутани ғилдирак босиб ўтганлиги, сўнг яна кўтарилганлиги маълум эди, худди унинг танасидан бир парчасини юлиб олганлар, ичак-човоғини ағдариб ташлаганлар, қўлини суғуриб, кўзларини ўйиб олганлар, лекин у ҳамон қаддини кўтариб турар ва атрофидаги барча биродарларини маҳв этган инсонга таслим бўлмас эди.

«Нақадар зўр қувват!—дея ўйладим мен,— инсон ҳаммасини енгибди, миллионларча ўт-ўланларни маҳв этибди, бу эса ҳамон таслим бўлмайди».

Шундан кейин, бундан анча илгари бўлиб ўтган бир Кавказ тарихи ёдимга тушди. Бу воқеанинг бир қисмнни ўзим кўрганман, бир қисмини эса тасаввур қилдим. Менинг хотирамда ва тасаввуримда тартибга келган бу воқеа мана бундай эди.

I

Бу 1851 йилнинг охирларида юз берган эди.

Ноябрнинг совуқ бир оқшомида, русларга қарашли ерлардан йигирма чақиримча узоқликдаги, чеченларнинг тезак тутунига кўмилиб ётган нотинч Махкет овулига Ҳожимурод кириб келди.

Сўфининг ўткир товуши эндигина тинган ва тезак ҳиди сингиб кетган тоғ ҳавосида, бир- бирови билан тортишаётган эркакларнинг шовқинлари, пастдаги булоқдан чиқаётган хотин- халаж ва болаларнинг овозлари, овулнинг тиғиз, худди ари уяси сингари бир-бирига ёпишиб кетган уйларига таралаётган сигир ва қўйларнинг маърашлари баралла эшитилмоқда эди.

Ҳожимурод, ўз қаҳрамонликлари билан донг чиқарган, бирор ёққа борганида туғ кўтарган,атрофида от ўйнатиб, уни кузатиб борувчи ўнлаб муридларсиз юрмайдиган Шомилнинг ноиби эди. Ҳозир у, остидан милтиқ туртиб чиқиб турган кигиз чакмонга ўралган, қулоқчинини бостириб кийган ҳолда, мумкин қадар ўзини танитмасликка тиришиб, йўлда учраган овул аҳлларининг юзларига ўйноқи қора кўзлари билан яширин назар ташлаб, биттагина муриди билан бормоқда эди.

Ҳожимурод овулнинг ўртасига келгач, гузарга чиқадиган йўл билан кетмасдан, чапга — тор кўчага бурилди. У, тепаликдаги иккинчи уйнинг олдига келгач, атрофига қараниб тўхтади. Уй олдидаги бостирмада ҳеч ким йўқ, томда эса яқиндагина сувалган мўрининг орқасида пўстинга ўралган бир киши ётар эди. Ҳожимурод у кишини қамчисининг сопи билан туртди ва қаттиқ йўталди. Пўстин остидан бошида тунги қалпоқ, устида яғири чиқиб кетган эски нимча кийган бир чол кўтарилди. Чолнинг киприксиз кўзлари қизил ва намли эди, у ёпишқоқ кўзларини очмоқчи бўлиб пириллатди. Ҳожимурод одатдаги салом алайкумни айтгач, юзини очди.

Чол Ҳожимуродни таниб, тишсиз оғзини очиб илжайгач:
— Ваалайкум ассалом,— деди, сўнг ўзининг қалтираган ориқ оёқларини йиғиб ўрнидан турди-да, мўри ёнидаги ёғоч пошнали кавушини кия бошлади, кийиб бўлгач, шошилмасдан тушиб, тақири чиқиб қолган пўстинининг енгларини кийди. Сўнг томга қўйилган нарвондан орқаси билан юриб туша бошлади. Чол пастга тушар экан, ингичка, тиришиб кетган, офтобда куйган бўйни билан бошини чайқар ва тишсиз оғзи билан ҳеч тўхтовсиз ғўнғиллар эди. У ерга тушгач, меҳмондўстлик кўрсатиб, Ҳожимуроднинг оти жилови ва ўнг узангисидан ушлади, аммо отидан чаққон тушган Ҳожимуроднинг бақувват ва чапдаст муриди чолни чеккага суриб, ўрнини ўзи эгаллади.

Ҳожимурод отидан тушди ва сал оқсаб бостирмага кирди. Унинг қаршисига эшикдан ўн беш ёшларда бўлган бир бола югуриб чиқди ва худди пишиб турган қарағат сингари қора, ялтироқ кўзларини таажжуб билан келувчиларга тикди.

— Чоп, мачитга бориб отангни чақириб кел,— деб чол болага буюрди, сўнг, Ҳожимуроднинг олдига тушиб, унга уйнинг енгил, ғижиллаб овоз чиқарган эшигини очди, Ҳожимурод ичкарига кирган вақтда ичкариги эшикдан қўлида ёстиқ билан сариқ кўйлак устидан қизил камзул кийган, кўк иштонли, ёши ўтиброқ қолган ингичка, озғин бир хотин чиқди.

— Қадаминг қутлуғ бўлсин,— деди у икки букилиб меҳмоннинг ён-атрофига ёстиқ қўяркан.
— Илоҳим ўғилларинг омон бўлсинлар,— деди Ҳожимурод чакмонини ечиб, милтиқ ва қулоқчинини олиб, уларни чолга бераётиб.

Чол милтиқ ва қулоқчинни оҳисталик билан уй эгасининг қуроллари ёнидаги қозиққа, текис сувалиб оқланган деворда ярқираб турган иккита катта жом ўртасига осиб қўйди. Ҳожимурод тўппончасини тўғрилаб қўйиб, ёстиқ ёнига келди ва черкаскасини қоқиб, ёстиққа суялди. Чол унинг ёнига чўккалади, кўзларини юмди, қўлларини юқори кўтарди. Ҳожимурод ҳам шундай қилди. Сўнг фотиҳа ўқиб бўлишгач, ҳар иккаласи ҳам қўлларини юзларига суртишди.

— Нима хабар бор?— Ҳожимурод чолдан сўради.
— Ҳеч қандай хабар йўқ,— чол ўзининг қизил, нурсиз кўзлари билан Ҳожимуроднинг юзига эмас, балки кўкрагига қараб туриб жавоб берди.— Мен асалари боғчасида тураман, фақат шу бугун ўғлимни кўрай деб келдим. Бирор янги гап бўлса, у билади.

Ҳожимурод, чол билганларини ва унга тегишли бўлган гапларни гапиришни истамаганини англади-да, бошини сал қимирлатиб қўйди ва ортиқ ҳеч нарса сўрамади.

— Ҳеч қанақа ҳушхабар йўқ,— чол гап бошлади. Янгилик фақат шуки, барча қуёнлар, бургутларни қандай қилиб ҳайдаш тўғрисида кенгашмоқдалар. Бургутлар эса гоҳ унисини, гоҳ бунисини титкиламоқда. Ўтган ҳафта бетинг қурғур рус итлари мичитликларнинг пичанига ўт қўйдилар,— чол ғазаб билан хириллади.

Катта-катта оҳиста қадам босиб, Ҳожимуроднинг муриди кирди ва худди муршиди сингари у ҳам чакмонини ечди, ўзида фақат ханжар билан тўппончасинигина қолдириб, милтиқ ва қиличини устидан олди, сўнг уларни олиб бориб, Ҳожимуроднинг қуроллари турган қозиққа илди.

— Бу ким бўлади?— чол кирувчини кўрсатиб, Ҳожимуроддан сўради.

— Муридим Элдор,— деди Ҳожимурод.
— Кўп яхши, деди чол ва Элдорга Ҳожимуроднинг ёнидан — кигиздан жой кўрсатди.

Элдор чордана қуриб ўтирди ва жим ҳолда ўзининг чиройли қўй кўзларини гапираётган чолнинг юзларига тикди. Чол, ўтган ҳафта уларнинг йигитлари икки солдатни тутиб олганликларини, бирини ўлдириб, иккинчисини Веденога — Шомилнинг олдига юборганликларини сўзлаб бермоқда эди. Ҳожимурод эшикка қараб-қараб қўйиб ва ташқаридан эшитилаётган овозларга қулоқ солиб, чолнинг сўзини паришон ҳолда тингламоқда эди. Уй олдидаги бостирманинг остидан оёқ товушлари эшитилди, эшик ғийжиллаб очилиб, уй соҳиби ичкари кирди.

У Садо бўлиб, қирқ ёшлар чамасида, сийрак соқолли, узун бурун, уни чақириб келиш учун мачитга чопиб борган ва отаси билан бирга уйга кириб, эшикнинг ёнида ўтирган ўн беш яшар ўғлининг кўзлари сингари гарчи у қадар ялтироқ бўлмаса-да, қора кўзли бир киши эди. Уй эгаси, эшик олдига ёғоч кавушини ечди ва кўпдан бери олинмай, ўсиб кетган қора сочли бошидаги эски, қирилиб кетган папағини елкасига суриб қўйди-да, шу замониёқ Ҳожимуроднинг қаршисига чўкка тушиб ўтириб олди.

Чол сингари у ҳам кўзларини юмди, қўлларини кўтариб фотиҳа ўқиди, шундан кейингина гапира бошлади. У, Шомилдан Ҳожимуродни ўлик ё тирик ҳолда қўлга тушириш ҳақида буйруқ бўлганини, Шомилнинг элчилари кечагина кетганларини ва халқ Шомилнинг буйруғига қулоқ солмасликдан қўрқишини, шунинг учун ҳам эҳтиёт бўлиш кераклигини сўзларди.

— Ҳали мен тирик эканман,—деди Садо,— уйимдаги меҳмонимга ҳеч ким ҳеч нарса қилолмайди. Лекин ташқарида қандай бўлади? Буни ўйлаб кўриш керак.

Ҳожимурод диққат билан тинглади ва маъқуллаб бошини қимирлатиб қўйди, сўнгра Садо сўзини тугатгач:
— Яхши. Ҳозир русларга мактуб билан бир кишини юбориш лозим. Муридимни жўнатаман, фақат уни бошлаб олиб борувчи киши керак,— деди.
— Укам Бота боради,— деди Садо ва ўғлига қараб,— Ботани чақир,—деди.

Бола худди пружинадай ирғиб турди ва қўлларини чайқатганича уйдан тез чиқиб кетди. У, ўн минутлардан кейин, офтобда қоп-қора бўлиб куйиб кетган, қотма, калта оёқ, устига титилиб битган, енглари йиртилган жиякли сариқ черкаска ва сидирилиб тушиб кетган қора ноговици кийган бир чечен билан бирга қайтиб келди. Ҳожимурод янги келган киши билан кўришди ва шошқич:

— Менинг муридимни русларнинг ҳузурига олиб боролмайсанми?— деди.
— Бўлади,— Бота хушчақчақлик билан жавоб берди,— Ҳаммаси ҳам бўлади. Мендан бошқа бирорта чечен ҳам у ёққа ўтолмайди. Мабодо ўтадигани топилса, ваъдани катта қилади-ю, аммо ҳеч иш чиқаролмайди. Мен эса иш чиқара оламан.

— Хўп,— деди Ҳожимурод ва уч бормоғини кўрсатиб туриб,— хизматинг учун учни оласан.

Бота англаганлигининг ишораси қилиб, бош ирғади, аммо унинг учун пул қийматли эмас, балки у шараф юзасидан Ҳожимуродга хизмат қилишини писанда қилиб қўйди. Ҳожимурод рус тўнғизларининг қандай қилиб таъзирини берганини тоғдагиларнинг ҳаммаси билади.

— Яхши,— деди Ҳожимурод.— Арқоннинг узуни, гапнинг қисқаси яхши.
— Аргун буриладиган жойда, тик жарнинг қаршисида, ўрмон ичидаги ялангликда икки ғарам бор. Биласанми?

— Биламан.
— У ерда уч нафар отлиқ йигитларим мени кутиб туришибди,— деди Ҳожимурод.

— Хўш,— деди Бота бош қимирлатиб.
— Хон-Магомани сўрайсан. Хон-Магома нима қилишини ва нима гапиришини билади. Уни русларнинг бошлиғи князь Воронцовнинг ҳузурига олиб бориш лозим. Олиб бороласанми?

— Олиб бороламан.
— Олиб бориб, яна қайтиб олиб келиш лозим. Уддасидан чиқа оласанми?

— Албатта чиқаман.
— Сўнг ўрмонга қайтиб келасан-а! Мен ҳам ўша ерда бўламан.

— Ҳаммасини бажо келтираман,— деди Бота,— сўнг ўрнидан турди ва таъзим қилиб уйдан чиқиб кетди.

— Яна бир кишини Гехига юбориш лозим.— Ҳожимурод Бота чиқиб кетгач; уй эгасига айтди.— Гехида мана нима қилиш керак,— у черкаскасининг гозирларидан бирини ушлаб туриб, гап бошлаган эди, аммо уйга кириб келган икки хотинни кўриб, шу замониёқ қўлини пастга туширди-да, жим бўлиб қолди.

Улардан бири Садонинг хотини, бу — ўша ёши ўтиб қолган, озғин, меҳмонларга ёстиқ келтириб қўйган аёл эди. Бошқа бири қизил иштон ва зангори камзул кийган, кўкраги билан битта кумуш танга жевак тақиб олган ёшгина бир қиз эди. Унинг озғин елкалари орасида ётган, унча узун бўлмаган, аммо йўғон, қаттиқ қора ҳайдарининг устига бир сўмлик кумуш танга тақилган эди; худди отаси ва укасиники сингари, қорағатдай кўзлари — жиддий бўлишга уринган ёш чеҳрасида жонсарак ялтирарди. У меҳмонлардан ийманиб уларга тик қарамасди.

Садонинг хотини думалоқ хонтахта келтирди, унинг устида чой, чалпак, қатлама, пишлоқ,чурак ва бол бор эди. Қиз эса тосқумғон ва сочиқ олиб кирди.

Садо билан Ҳожимурод,— ҳар иккаласи ҳам то аёллар ўзларининг қизил, юмшоқ, ўкчасиз чуваклари билан оҳиста юришиб, келтирилган нарсаларни меҳмонлар олдига жойлаштириб қўйганларига қадар, жим ўтирдилар. Элдор бўлса аёллар то уйдан чиқиб кетгунларича, ўзининг қўй кўзларини чалиштирган оёқларига тикканча худди ҳайкал каби, қимирламади. Фақат аёллар эшикка чиқиб кетган ва эшик орқасида уларнинг юмшоқ қадам товушлари тамоман товсилгачгина, Элдор енгилланиб нафас олди, Ҳожимурод эса черкаскасининг гозиридан бир ўқни суғуриб, унинг остидан найча қилиниб ўраб қўйилган бир хат чиқарди-да, Садога узатди.

— Ўғлингга бер,— деди у хатни узатиб.
— Жавобини қаерга етказамиз?— Садо сўради.

— Сенга берсинлар, сен менга етказасан.

— Хўп, бўлади,— деди Садо ва хатни ўз черкаскасининг гизорига жойлаб қўйди. Кейин қумғонни қўлига олиб, тосни Ҳожимуроднинг олдига сурди. Ҳожимурод камзулининг енгларини мускулдор билакларигача сурди-да, қўлларини Садо қуяётган қумғондан оқиб турган муздай шаффоф сувга тутди. Ҳожимурод тоза сочиққа артгач, таомга яқин силжиди. Элдор ҳам шундай қилди. Меҳмонлар овқат ейиш билан машғул эканлар, Садо меҳмонларнинг қаршисида ўтириб олиб, бир неча бор уларнинг келганларидан миннатдор эканлигини айтди. Пойгакдаги бола ялтироқ қора кўзларини Ҳожимуроддан олмай, худди ўз табассуми билан отасининг сўзларини маъқуллагандай илжаяр эди.

Ҳожимурод бир кеча ва бир кундуздан ортиқ туз тотмаганига қарамай, жиндаккина нон билан пишлоқ еди ва ханжарининг остидан пичоқчасини чиқариб, болдан олиб нонга суртди.

— Бизнинг болимиз яхши. Бошқа йилларга қараганда бу йил бол ҳам мўл, ҳам яхши бўлди,— деди чол, афтидан, Ҳожимурод асалдан тотингани учун хурсанд бўлиб.

— Раҳмат,— деди Ҳожимурод ва таомдан четга сурилди. Элдор яна емоқчи эди, аммо у ҳам ўзининг муршиди сингари дастурхондан узоқлади ва Ҳожимуродга тосқумғон тутди.

Садо Ҳожимуродни уйига киритиб, ўз ҳаётини хавф остида қолдирганини тушунарди, негаки Шомилнинг Ҳожимурод билан бўлган жанжалидан сўнг, бутун чечен аҳолисига Ҳожимуродни қабул қилмаслик, кимки қабул қилса, қаттиқ жазоланиши билдирилган эди. Ҳожимурод унинг уйидалигидан овул кишилари ҳар бир сонияда хабар топиши ва Ҳожимуродни тутиб беришни талаб қилишлари мумкинлигини биларди. Лекин бу нарса Садони ташвишга солмас, балки қувонтирар эди. Садо ўз жонини фидо қилиб бўлса-да, меҳмонини ҳимоя этишни ўз бурчи деб ҳисоблар ва бу ишидан хурсанд бўлибгина қолмай, фахрланар эди ҳам. У Ҳожимуродга қараб:
— Ҳали ҳозир сен уйимда экансан ва бошим омон экан, ҳеч ким сенга ҳеч нарса қилолмайди,— дея такрорлади.

Ҳожимурод унинг ярқироқ кўзларига қаради ва гапларининг рост эканини англаб уни тантанавор дуо қилди.

— Илоҳим умринг узоқ, бахтинг мушарраф бўлсин.

Садо, бу яхши тилак учун миннатдор бўлиб қўлларини кўксига қўйди.

Садо, уйнинг дарпардаларини ёпиб ва печка учун шох тайёрлаб қўйиб, ғоят шод ва кўтаринки бир кайфиятда меҳмонхонадан чиқди-да, бутун оиласи яшайдиган хонага кириб кетди. Аёллар ҳали ухлашмаган эди. Улар меҳмонхонада тунамоқчи бўлган хавфли қўноқлар ҳақида сўзлашмоқда эдилар.

II

Худди шу кечанинг ўзида, Ҳожимурод ётган овулдан йигирма чақиримча узоқликда, олдинги Воздвиженский крепостидан, Чаҳгирин дарвозасининг орқасидаги истеҳкомдан унтер- офицер билан биргаликда уч солдат чиқди. Улар, ўша вақтларда Кавказ солдатлари юрадиган кийимларда: калта пўстин ва папах кийган, шинелларини ўраб, елкаларига осишган ва қўнжи тиззадан юқори бўлган катта этикларда эдилар. Солдатлар милтиқларини елкаларига осиб олганларича аввало йўлдан бордилар, сўнг беш юз қадамча босишгач, бурилдилар-да, этиклари билан қуриган япроқларни шитирлатиб ўнг тарафга қараб йигирма қадамча юрдилар ва синган, қора танаси қоронғида ҳам кўриниб турган чинорнинг ёнида тўхтадилар. Чинорнинг одатда тагига махфий қоровуллар юборилар эди.

Солдатлар келаётган вақтда, дарахтларнинг тепасида худди чопқиллаб бораётгандай бўлиб кўринган ёруғ юлдузлар энди бутоқлар орасида ялтирашиб тўхтадилар.

— Балли, қоқланибмиз,— деди унтер-офицер Панов, сўнг узун найзали милтиғини елкасидан олиб, тарақлатиб дарахтга суяб қўйди. Уч солдат ҳам шундай қилди.

— Чинакам йўқотиб қўйдимми-а,— Панов жаҳл билан ғўнғиллади.— Ё унутиб қолдирганманми, ё йўлда тушиб қолган.
— Нимани ахтаряпсан ахир?— солдатлардан бири тетик, хурсанд овоз билан сўради.

— Трубкани, билмадим, сабил қаёққа йўқолди экан.
— Ҳа, най бутунми?— тетик овоз сўради.

— Най мана.
— Тўғри ерни ўйиб чекавермайсизми?

— Бе, бўлмаган гап.
— Э, бирпасда тўғрилаймиз.

Махфий постларда чекиш ман қилинган, аммо бу ер деярли махфий пост эмас, балки аниқроғи, тоғликлар илгари қилганлари сингари, билдирмасдан тўпларини келтириб истеҳкомга қараб ўқ отмасин учун қоровуллар юбориладиган олдинги пост эди, шунинг учун ҳам Панов ўзини чекишдан маҳрум қилишни истамади-да, хушчақчақ солдатнинг таклифига қўшилди. Хушчақчақ солдат чўнтагидан пичоқ олиб ерни ўя бошлади. У чуқурчани кавлаб бўлиб, унга найни жойлаштирди, чуқурчага сўнг тамаки солди, тамакини пастга босиб қўйди,— трубка тайёр бўлди. Муккасидан тушиб ётган, бет суяги ирғиб чиққан солдатнинг башарасини бир лаҳза ёруғлантириб, олтингугурт ёнди. Найдан вишиллаб овоз чиқди, Панов ёнган тамакининг ёқимли ҳидини сезди.

— Тўғриладингми?— деди у оёққа туриб.
— Бўлмаса-чи.
— Қандингни ур, Авдеев, ихтирочи. Қани?

Авдеев Пановга жой берди-да, оғзидан тутун чиқара туриб, ёнбошига ағдарилди.

Панов мук тушди ва найни енги билан артиб, чека бошлади.

Чекиб бўлишгач, солдатлар орасида суҳбат бошланиб кетди.

— Рота командири яна яшикка қўл суққан эмиш, деб айтишяпти, афтидан, ютқизиб қўйганга ўхшайди,— деди солдатларнинг бири ёқимсиз овоз билан.
— Қайтариб беради,— деди Панов.

— Шубҳасиз, у яхши офицер,— Авдеев қувватлади.
— Яхши, яхши,— гап бошлаган солдат қовоғини солиб давом этди,— менинг фикримча, рота у билан: модомики, олибсан, қанча олдинг ва қачон берасан, айт, деб гаплашмоғи лозим.

— Рота нима деса, шу,—деди Панов оғзидан трубкани олиб.
— Турган гап, кўпчилик — қудратли нарса,— Авдеев қувватлади.

— Ахир арпа сотиб олиш керак, яна баҳорга этикларни бутун қилиб олиш лозим, пул керак ахир, нега пулни олади…— норози солдат сўзида туриб олди.
— Айтаётибман-ку, рота хоҳлаганини қилади,— Панов такрорлади.— Бу биринчи марта бўлаётган иш эмас ахир,— олибдими, беради.

У вақтларда Кавказда ҳар бир рота ўз хўжалиги устидан сайланган кишилари орқали идора қилинар эди. Рота хазинадан киши бошига 6 сўм 50 тийиндан пул олар ва ўзини таъмин қилар: карам экар, пичан ўрар, ўзининг от-аравалари бўлар, тўқ рота отлари билан мақтанар эди. Ротанинг пуллари эса яшикда сақланар, яшикнинг калити рота командирида бўлар ва рота командирининг яшикдан қарзга пул олиш ҳодисаси кўп бўлиб турар эди. Бу сафар ҳам шундай бўлган, солдатлар ҳам шу ҳақда сўзлашмоқда эдилар. Қовоғи солиқ солдат Никитин рота командиридан ҳисоб талаб қилишни истар, Панов билан Авдеев эса бундай қилмаслик керак,  дер эдилар.

Пановдан кейин Никитин ҳам чекди, сўнг остига шинелини тўшаб, дарахтга суяниб ўтирди. Солдатлар жим бўлдилар. Фақат шамолнинг баландда, дарахтлар тепасида шитирлаган овозигина эшитиларди. Бирдан бу шитирлашлар орасидан чиябўриларнинг чийиллаши, йиғлаши, акиллашлари эшитилди.

— Лаънатиларнинг авжини қара-я,— деди Авдеев.
— Улар юзингнинг қийшиқлигини мазах қилишаётибди,— деди тўртинчи солдат ингичка овозда.

Яна ҳаммаси жим бўлди, фақат шамолгина дарахтларнинг шохларини қимирлатиб, юлдузларни гоҳ кўрсатиб, гоҳ бекитар эди.

— Антонич,— хушчақчақ Авдеев бирдан Пановдан сўради,— сенинг ҳам зерикадиган пайтинг бўладими?
— Қанақанги зерикиш?

— Мен баъзан шу қадар зерикаман, шу қадар диққинафас бўламанки, нима қилишимни ўзим ҳам билмай қоламан.
— Шунақами!—деди Панов.

— Мен ҳов бир вақт пулларимни ичиб қўйган эдим-ку, буларнинг ҳаммаси диққатбозликдан эди. Бошимга ташвиш келаверди, келаверди. Ке, маст бўлиб, бир хурсанд бўлай, деб ўйладим.

— Ичкиликдан яна баттарроқ бўлади.
— Шундай ҳам бўлди, иложинг қанча?

— Ҳа, нимадан диққат бўласан?
— Менми? Уйимни соғиниб диққат бўламан-да.

— Нима, боймидиларинг.
— Бой эмасдикку-я, аммо дурустгина кун кечирардик-да.

Сўнг Авдеев, Пановнинг ўзига неча марталаб айтиб берган нарсаларини яна ҳикоя қила бошлади.

— Ахир мен ўз хоҳишим билан акам учун солдатликка келдим-да,— Авдеев гапира кетди.

— Унинг тўрт боласи бор, мени бўлса янгигина уйлантиришган эдилар. Онам ёлвориб қўймади. Менга нима, балки, яхшилигимни унутмасдир, деб ўйладим. Хўжайиннинг олдига кирдим. Хўжайинимиз яхши одам:—Баракалла, боравер,— деди. Шундай қилиб акам учун солдатликка келдим.

— Жуда соз, яхши қилибсан,— деди Панов.

— Мана, энди, Антонич, кўриб турибсан, хафаман. Ҳаммасидан ҳам кўпроқ шунга диққатманки, ахир нимага акам учун солдатликка келдим? У ҳозир маза қилиб юрибди, мен эса мана, азоб чекяпман. Қанча кўп ўйласам, шунча ёмон бўлади. Шунақа бўлар экан.

Авдеев бир оз жим қолгач:

— Ҳа, яна чекамизми??— деб сўради.
— Ҳа, майли, қани, тўғрила!

Солдатлар чека олмадилар. Авдеев эндигина ўрнидан туриб, трубкани тўғриламоқчи бўлган эди, шамолнинг шовури аралаш йўлда келаётган кишиларнинг қадам товушлари эшитилди. Панов милтиғини қўлга олиб, оёғи билан Никитинни туртди. Никитин ўрнидан туриб, шинелини ердан олди. Учинчи солдат Бондаренко ҳам ўрнидан турди.

— Менчи, биродарлар, ажойиб бир туш кўрдим…

Авдеев Бондаренкога қараб «жим», деб қўйди, солдатлар жим бўлдилар. Этик эмас, бошқа бир нарса кийган кишиларнинг мулойим оёқ товушлари яқинлаша бошлади. Қоронғиликда япроқ ва қуриган шохчаларнинг шитирлаши борган сари аниқ эшитилмоқда эди. Қейин чеченларга хос товушлар эшитилди. Энди солдатлар фақат овозларнигина эшитиб қолмай, дархтлар орасидаги ёруғликдан ўтиб бораётган икки шарпани ҳам кўрдилар. Шарпаларнинг бири паканароқ, иккинчиси новчароқ эди. Шарпалар солдатларга яқинлашганда Панов қўлига милтиғини олиб, ўзининг икки ҳамроҳи билан йўлга чиқди ва:

— Кимсан?—деб бақирди.
— Тинч чеченлар,— паканаси жавоб берди. Бу Бота эди.

— Милтиқ йўқ, қилич йўқ,—- дсди у ўзини кўрсатиб.— Кинезь керак.

Новчаси миқ этмай ҳамроҳинипг ёнида турарди. У ҳам қуролсиз эди.

— Демак, жосус, полк командирининг олдига олиб бориш керак,— деди Панов ўз ўртоқларига тушунтириб.

— Кинезь Воронцов керак, жуда зарур иш бор,— деди Бота.

— Бўлди, бўлди, олиб борамиз,— деди Панов.— Қани бўлмаса, Бондаренко билан сен олиб бора қол,— у Авдеевга мурожаат қилди,— навбатчига топширгач, яна қайтиб кел. Менга қара,— деди Панов,— эҳтиёт бўл, олдингга тушириб ол!

— Ҳа, бу нима?—деди Авдеев, гўё милтиғининг найзаси билан бировни санчаётгандай ҳаракат қилиб,— битта тиқаман — икковининг ҳам суроби тўғри бўлади.

— Ўзи нима жони бор, битта санчсанг масала ҳал,— деди Бандаренко.
— Қани, марш!

Аскарий жосуслар ва икки солдатнинг оёқ товушлари тингач, Панов билан Никитин ўз жойларига қайтдилар.

— Кечаси нима қилиб юрибди?— деди Никитин.
— Иш бордир-да,— деди Панов.—Пича совуқроқ бўлиб қолдими,—дея қўшиб қўйди, сўнг шинелини ёзиб кийди-да, дарахт ёнига ўтирди.

Икки соатлардан сўнг Авдеев билан Бондаренко қайтиб келдилар.
— Хўш, топширдиларингми?— Панов сўради.

— Топширдик. Полк командириникидагилар ҳали ҳам ётишмаган эканлар. Тўппа-тўғри унинг олдига олиб бордик. Э, дўстларим, бу тақирбошлар жуда яхши йигитлар экан,— Авдеев давом этди.— Худо ҳаққи! Мен улар билан тоза гаплашдим.

— Сен, суриштирмай-нетмай гаплашаверасан,— деди Никитин Авдеевдан норози бўлиб.
— Рост, худди Россия кишиларига ўхшайди. Биттаси уйланган экан. Маржа бор?— дейман,— бор,— дейди. Баранчук бор?—дейман,— бор, кўп,— дейди. Иккитами?— Иккита,— дсйди. Шундай қилиб тоза гаплашдик. Яхши йигитлар экан.

— Бўлмаса-чи, улар яхши йигитлар,— деди Никитин,— фақат яккама-якка дуч келиб қол-чи, ичак-човоғингни ағдариб ташлайди, холос.

— Тезда тонг ёришса керак,— деди Панов.

— Ҳа, юлдузлар ҳам сўна бошладилар,— деди Авдеев ўтираётиб. Солдатлар яна жим бўлдилар.

III

Казарма ва солдат уйларининг деразаларида кўпдан чироқ шуъласи кўринмас, аммо крепостдаги энг яхши уйлардан бирининг дерзаларидан ҳамон ёруғ тушиб турарди. Бу уйда Куринский полкининг командири, бош қўмондоннинг ўғли, флигель-адъютант князь Семён Михайлович Воронцов турар эди. Воронцов хотини, Петербургнинг машҳур гўзали Мария Васильевна билан бу кичкина Кавказ крепостида ҳеч ким, ҳеч қачон яшамаган дабдаба билан яшар эди. Бу эса Воронцов ва айниқса унинг хотини учун фақирона ҳаётдай туюлар эди: бу ердаги аҳолига эса буларнинг турмуши фавқулодда дабдабали кўринарди.

Ҳозир, кечаси соат ўн иккида, гилам тўшалиб ташланган, оғир дарпардалари тушириғлиқ катта меҳмонхонада тўртта шам билан ёритилган карта столининг атрофида уй эгалари меҳмонлар билан бирга ўтиришиб карта ўйнашмоқда эди. Ўйновчиларнинг бири — уй эгасининг ўзи: чўзинчоқ юзли, малла сочли, флигель-адъютантларига хос нишонлар — вензель ва аксельбантлари билан ўтирган полковник Воронцов эди; унинг шериги бўлиб ўйнаётган киши Петербург университетининг кандидати, яъни княгиня Воронцованинг эргаштириб келган ёш ўғлини ўқитиш учун яқиндагина чақиртирилиб олинган пахмоқ сочли, тумшайган ёш йигит эди. Уларга қарши икки офицер ўйнар эди: бири — кенг қизил юзли, гвардиядан бу ёққа ўтган рота командири Полторацкий, иккинчиси — чиройли юзида совуқ бир ифода бўлгани ҳолда гердайиб ўтирган полк адъютанти эди. Шаҳло кўз, қора қош гўзал княгиня Мария Васильевна эса Полторацкийнинг ёнида, унинг оёқларига этигини тегизиб ва карталарига қараб ўтирар эди. Княгинянинг сўзларида ҳам, кўз қарашларида ҳам, табассумларида ҳам, танасининг бутун ҳаракатларида ҳам ва ундан анқиб турган атирнинг ҳидларида ҳам, Полторацкийни унга яқин ўтиришидан бошқа ҳамма нарсани унутишга олиб борган бир жозиба бор эди, шунинг учун ҳам Полторацкий ўз шеригини борган сари ғазабга келтириб, хато устига хато қилар эди.
— Эси жойидами ўзи! Яна тузни куйдирди,— деди адъютант қип-қизариб, Полторацкий тузни бой берганида.

Полторацкий, худди уйқудан уйғонгандек, довдираб мурувватли, катта-катта қора кўзлари билан адъютантга норози қаради.
— Ҳа, уни кечиринг,— деди Мария Васильевна табассум билан.— Ана, сизга айтмабмидим,— у Полторацкийга мурожаат қилди.
— Ахир сиз бутунлай бошқа нарсани айтган эдингиз,— деди Полторацкий илжайиб.
— Ажаб, бошқа нарса эдими?— деди у ва яна жилмайди. Бу жилмайиш Полторацкийни шу қадар зўр ҳаяжонга солди ва қувонтирдики, у қип-қизариб кетди ва карталарни олиб чийлай бошлади.
— Сен чийлама,— деди адъютант жиддий ва шу заҳоти узукли оқ қўли билан худди картадан тезроқ қутулмоқчи бўлгандай, уни тез-тез суза бошлади.

Меҳмонхонага мулозим кириб, навбатчи князни сўраётганини билдирди.
— Кечирасиз, афандилар,— деди князь русчани инглизча талаффуз билан сўзлаб.— Мария, сен менинг ўрнимга ўтирасан.

Княгиня ўзининг сарв қоматини ростлаб, ўрнидан илдам турди ҳам ипак кийимларини шилдиратиб бахтиёр аёлларга хос очиқ табассум билан илжайиб сўради:
— Розимисизлар?
— Мен доим ҳамма нарсага розиман,— деди адъютант, энди ўйнашни мутлақо билмайдиган княгинянинг ўзига қарши ўйнайдиган бўлганидан хурсанд бўлиб, Полторацкий эса фақат илжайиб, қўлларини ёзди.

Князь меҳмонхонага қайтиб келганда роббер тугаган эди. У ғоят ҳаяжонга тушган ва хурсанд бир ҳолда кириб келди.
— Биласизларми, мен сизларга нимани таклиф қиламан.
— Хўш?
— Шампанский ичамиз.
— Бунга мен доим тайёрман,— деди Полторацкий.
— Хўш, бу жуда яхши гап,— деди адъютант.
— Василий! Қани, келтиринглар,— деди князь.
— Нимага чақирибдилар?— Мария Васильевна сўради.
— Навбатчи ва яна бир киши келган экан.
— Ким? Нима гап?—Мария Васильевна яна шошиб сўради.
— Айтолмайман,— деди Воронцов елкасини қисиб.
— Айтолмайсанми?— Мария Васильевна такрорлади.— Кўрамиз.

Шампанский келтирдилар. Меҳмонлар бир стакандан ичишди, сўнг ўйинни тугатишиб ва ҳисоблашишиб, хайрлаша бошладилар.
— Сизнинг ротангиз эртага ўрмонга боришга тайинланганми?— князь Полторацкийдан сўради.
— Ҳа. Нима эди?
— Бўлмаса эртага сиз билан кўришамиз,— деди князь бир оз жилмайиб.

Эс-ҳуши фақат Мария Васильевианинг дўмбоқ оқ қўлини қисишда бўлган Полторацкий Воропцовнинг гапини яхши англаб етмасдан:
— Жуда хурсанд бўламан,— деди.

Мария Васильевна ҳар галгидай Полторацкийнинг қўлини фақат маҳкам қисибгина қолмай, устига қаттиқ силкиб ҳам қўйди. Ва у, Полторацкийга ғиштинни юрган вақтида қилиб қўйган хатосини яна бир карра эслатиб, чиройли, эркаловчи маънодор табассум билан жилмайиб қўйди.

Полторацкий, фақат унга ўхшаш киборлар жамиятида ўсган ва тарбияланган кишиларгина, бир ой ҳарбий ҳаётнинг ёлғизлигини бошидан кечиргач, янгидан, ўзининг илгариги доирасига мансуб бўлган аёлни, яна княгиня Воронцова сингари аёлни учратгани учун боши кўкларга етиб яхши кайфиятда уйга қайтди.

Аскарларнинг ўрмондаги иши дарахт қирқишдан иборат эди, бу билан улар душманнинг билдирмай келиб ҳужум қилишини ва қочиш жойини йўққа чиқарар эдилар.

У, ўртоғи билан яшайдиган кичкина уйга келиб, ташқи эшикни итарди, эшик берк эди. У тақиллатиб кўрди, очилмади. Сўнг жаҳл билан оёғи ва қиличини ишга солиб тарақлата бошлади. Эшик орқасидан оёқ товуши эшитилди, Полторацкиннинг малайи крепостной Вавило эшикнипг илгагини туширди.
— Эшик занжирлашни қаердан чиқардинг? Аҳмоқ!
— Ҳа, ахир беркитмаса бўладими, Алексей Владимир…
— Яна маст. Мен сенга беркитишни кўрсатиб қўяй…

Полторацкий Вавилони урмоқчи бўлди-ю, яна бу фикридан қайтди.
— Ҳе, турқинг қурсин: Шамни ёқ!
— Ҳозир.

Вавило ҳақиқатан ҳам ичган эди, чунки у каптенар-мусникида туғилган кун шарафига қилинган зиёфатда бўлган эди. У, уйга қайтиб келгач, ўз ҳаётини каптенармус Иван Макеичнинг ҳаёти билан таққослаб, ўйлай кетди. Иван Макеичнинг киримлари бор, уйланган ва бир йилдан сўнг бўшайман, деган умиди ҳам бор эди. Вавило эса, болалигидаёқ юқорига, яъни хўжайинларнинг хизматига олинган, ҳозир қирқлардан ошиб қолган бўлса-да, ҳалига қадар уйланмаган ва ўзининг бетайин хўжайини билан дарбадар ҳаёт кечирар эди. Хўжайин яхши эди, кам уришарди,— аммо бу қанақа турмуш ахир! «Кавказдан қайтиб келгач, сени озод қиламан, деб ваъда берган эди, ҳа, озод бўлиб қаёққа бораман ахир…» Итдай яшасанг, ўйлади Вавило. Сўнг шу қадар ухлагиси келдики, у битта-яримта одам кириб бирор нарсани олиб кетмасин, дея қўрқиб эшикнинг илгагини солди ва ухлаб қолди.

Полторацкий, ўртоғи Тихонов билан бирга ётадиган хонага кирди.
— Хўш, нима, ютқизиб қўйдингизми?—деди Тихонов уйғониб.
— Йўғ-е, ўн етти сўм ютдим ва бир бутилка шампанский ичдик.
— Мария Васильевнани ҳам кўрдингми?
— Мария Васильевнани ҳам кўрдим,— Полторацкий такрорлади.
— Турадиган вақт ҳам бўлай деб қолди,— дедй Тихонов,— соат олтида йўлга тушмоқ лозим.
— Вавило,— деб чақирди Полторацкий,— менга қара, эртага мени соат бешда уйғот.
— Сизни уйғотиб бўладими, уришиб кетасиз.
— Мен сенга уйғотиб қўй деяпман! Эшитдингми?
— Хўп.

Вавило этик ва кийим-бошларини олиб кетди. Полторацкий эса ўрнига ётди ва илжайганича, папирос чекди-да, шамни ўчирди, у қоронғида қаршисида Мария Васильевнанинг табассум-ла кулиб турган чеҳрасини кўрди.

Воронцовлар дарров ухлашмади. Меҳмонлар кетишгач, Мария Васильевна эрининг ёнига келди ва унинг қаршисида тўхтаб, жиддийлик билан деди.
— Eh bien, vous ai er me dir che gue c’est?
— Mais, ma chere …
— Pas de «ma chere»! C’est un emissaire n’est-ce past?
— Quand meme je ne pous pas vous le dire.
— Vous ne pouvez pas? Alors c’est moi qui vais vois le dire!
— Vous?

Бир неча кундан бери Ҳожимурод билан битим қилиш юзасидан бўлаётган гапларни эшитган ва эрининг олдига Ҳожимуроднинг ўзи келган, дея гумон қилган княгиня:
— Ҳожимурод эмасми?—деб сўради.

Воронцов инкор қила олмади, аммо келган киши Ҳожимуроднинг ўзи эмас, балки Ҳожимуроднинг эртага дарахт кесилмоқчи бўлган ерга келишини хабар қилгали келган вакили эканини айтиб, хотинининг ҳафсаласини пир қилди. Крепостдаги кўнглига тегадиган бир тарздаги зерикарли турмуш кечираётган ёш Воронцовлар — хотини ҳам, эри ҳам — бу воқеадан хурсанд бўлдилар. Бу хабарни Воронцовнинг отасига қандай ёқиб тушиши ҳақида сўзлашган эри хотин соат учда ухлашга ётишди.

IV

Ҳожимурод, Шомилнппг унга қарши юборган муридларидан қочиб юриб ўтказган уйқусиз уч кечадан сўнг, Садо унга хайрли тун тилаб уйдан чиқиб кетиши биланоқ ухлаб қолди. У ечинмасдан, бошини қўлига қўйиб, хўжайин томонидан қўйилган қизил момиқ ёстиққа тирсакларини ботириб ухларди. Унга яқин жойда девор тагида Элдор ухламоқда эди. Элдор ўзининг кучли танасини ҳар томонга ташлаб, чалқанчасига ётар, унинг қора гозирли оқ черкаска ичидаги баланд кўкраги, ёстиқдан пастга тушиб кетган яқиндагина қирилган бошидан баланд эди. Унинг нақ болаларники сингари билинар-билинмас мўйлов чиққан кенг юқори лаби дам қисилиб, дам очилиб, худди бир нарсани кавшаб ётганга ўхшарди. У ҳам худди Ҳожимурод сингари кийинган ҳолда белбоғига қистириб олган тўппончаси ва ханжари билан ухлаб ётарди. Учоқдаги шох ёниб битмоқда ва печка ичидаги чилчироқ милтирамоқда эди.

Ярим кечада меҳмонхонанинг эшиги ғижирлади, Ҳожимурод шу замониёқ ўрнидан кўтарилиб тўппончасини ушлади. Уйга оёқ учида юриб Садо кирди.
— Нима керак?— Ҳожимурод ҳеч ухламаган кишидек сўради.
— Уйламоқ керак,— деди Садо Ҳожимуроднинг олдига ўтириб,— сенинг келганингни бир хотин томдан кўрибди,— деди у,— ва эрига етказибди, ҳозир буни бутун овул билади. Янгигина қўшним хотинимнинг олдига шошиб чиқибди ва чолларнипг мачитга тўпланишганини ҳам сени ушламоқчи бўлишгаиини айтибди.
— Кетиш керак,— деди Ҳожимурод.
— Отлар тайёр,— деди Садо ва уйдан тез чиқиб кетди.
— Элдор,— Ҳожимурод шиврирлади, Элдор ўз номини ва ҳаммасидан муҳими, ўз муршидининг овозини эшитиб, папахини тузатар экан, ирғиб турди. Ҳожимурод қуролини осди ва чакмонини кийди. Элдор ҳам шундай қилди, сўнг ҳар иккаласи ҳам индамасдан уйдан бостирмага чиқдилар. Қора кўзли бола отларни келтирди. Сув сепгандай жимжит кўчадан кетаётган отларнинг туёқ товушига қўшни уйнинг эшигидан аллаким бошини чиқариб қаради. Сўнг ёғоч кавушини тарақлатганча тепаликдаги мачитга қараб чопиб кетди.

Ой чиқмаган, юлдузларгина қоп-қора кўкда чарақлаб турар ва қоронғиликда уй томларининг ва ҳаммадан кўпроқ овулнинг юқори қисмидаги минорали мачитнинг шакли кўриниб турарди. Мачитдан шовқин эшитилди.

Ҳожимурод дарҳол милтиғини ушлаб, оёғини тор узангига қўйди, сўнг ўзини товуш чиқармасдан, эгарнинг баланд ёстиғига олди.
— Оллога топширдим!—деди у уй эгасига мурожаат қилиб, ўнг оёғининг одатий ҳаракати билан иккинчи узангини ахтараётиб ва четланишинипг ишораси қилиб, отни ушлаб турган болани қамчи билан сал туртиб қўйди. Бола ўзини четга олди, от гўё нима қилиши кераклигини ўзи билгандай, тор кўчадан катта йўлга қараб йўрғалаб кетди. Элдор орқада борарди; Садо пўстин кийиб олган, қўлларини тез-тез қимирлатиб, тор кўчанинг гоҳ у бетига, гоҳ бу бетига югуриб ўтиб, уларнинг кетидан чопарди. Катта йўлга чиқаверишда бир шарпа, сўнг иккинчи шарпа кўринди.
— Тўхта! Кимсан? Тўхта!—деб қичқирдн биров, сўнг бир қанча киши йўл тўсди.

Ҳожимурод тўхташ ўрнига тўппончасини белидан олди ва отини йўл тўсган кишиларга қараб ҳандаб, юришини тезлатди. Йўлда турган кишилар тарқалдилар ва Ҳожимурод, атрофига қарамасдан, отини қаттиқ йўрттириб, йўлдан пастга қараб тушиб кетди. Элдор отини қаттиқ елдириб, унинг кетидан борарди. Орқадан тарсиллаб икки марта милтиқ отилди, ўқ унга ҳам, Элдорга ҳам тегмасдан, ғувиллаганча ўтиб кетди. Ҳожимурод ўша юришда давом этди. У, уч юз қадамча узоқлашгандан сўнг, ҳансираган отини бир оз тўхтатди-да, қулоқ сола бошлади. Олдинда, пастда тезоқар сув шовулламоқда эди. Орқадан овулдаги хўрозларнинг қичқиришлари эшитилар эди. Бу қичқириқлар орасидан Ҳожимуроднинг кетидан яқинлашиб келаётган от туёқларининг ва кишиларнинг товушлари эшитилди. Ҳожимурод, отини «чув» деб аввалгича бир қолипда йўрғалатиб кетди.

Орқадан келаётганлар чопдилар ва Ҳожимуродни қувиб етдилар. Улар йигирма чоғли отлиқ кишилар эди.

Булар Ҳожимуродни тутишга қарор қилган ёки жуда бўлмаганда, ўзларини Шомил олдида оқлаш учун Ҳожимуродни тутмоқчидай кўринишган овул халқи эди. Улар қоронғида кўринадиган даражада яқинлашиб келган вақтларида, Ҳожимурод, тизгинни қўйиб юбориб, тўхтади ва чап қўлининг одатий ҳаракати билан милтиғининг ғилофини ечди, ўнг қўли билан милтиқни олди. Элдор ҳам шундай қилди.
— Нима керак?—дея бақирди Ҳожимурод.— Ушламоқчимисиз? Мана ушланглар! У милтиғини кўтарди.

Овул халқи тўхтади. Ҳожимурод милтиғини қўлига ушлаганича, жарликка туша бошлади. Отлиқлар яқинлашмасдан унинг орқасидан келардилар. Ҳожимурод жарликнинг нарёғига ўтиб олгач, унинг орқасидаи келаётган отлиқлар: «Сўзимизни тингла!» деб қичқирдилар. Бунга жавобан Ҳожимурод милтиқдан ўқ узди ва отини чоптириб кетди. У отини тўхтатганда унинг ортидан қувиб келаётганларнинг товуши эшитилмас, хўрозларнинг қичқириги ҳам келмас, фақат ўрмон ичидан оқаётган сувнинг аниқ шилдираши ва ҳар замонда уккининг сайраши қулоққа чалинар эди. Ўрмоннинг қора девор сингари қирғоғи жуда ҳам яқин эди. Бу ўрмон Ҳожимуроднинг муридлари кутишиб туришган ўрмон эди. Ҳожимурод ўрмоннинг ёнига келиб тўхтади ва кўкрагини тўлдириб ҳаво олиб, ҳуштак чалди, сўнг қулоқ солди. Бир минутдан сўнг ўрмон ичидан худди шундай ҳуштак эшитилди. Ҳожимурод йўлдан бурилиб ўрмоннинг ичига кириб кетди. У юз қадамча юргандан кейин, дарахтлар орасидан гулханнинг атрофида ўтиришган кишиларнинг сояларини ва ярмигача олов ёритган тушовланган, эгарлоғлиқ отларни кўрди. Гулхан олдида тўрт киши ўтирар эди.

Гулхан олдидаги кишилардан бири тез турди-да, Ҳожимудорнинг ёнига келиб, отнинг жиловини ва узангисини ушлади. Бу киши Ҳожимуроднинг тутинган укаси, унинг хўжалик мудири эди.
— Ўт ўчирилсин!— деди Ҳожимурод отдан тушаётиб.

Кишилар гулханни тўзғитиб, ёнаётган шохларни топтай бошладилар.

Ҳожимурод ерга солинган чакмоннинг ёнига келиб:
— Бота бу ерга келдими?— деб сўради.
— Келди, кўп бўлди. Хон-Магома билан кетди.
— Қайси йўлдан кетдилар?
— Манави йўл билан,— Ҳанафий Ҳожимурод келган йўлининг қарши томонини кўрсатиб жавоб берди.
— Хўп,— деди Ҳожимурод ва милтиғини олиб, ўқлай бошлади.— Эҳтиёт бўлиш лозим, менинг кетимдан қувдилар,— деди Ҳожимурод ўтни ўчираётган одамга мурожаат қилиб.

Бу киши чечен Гамзало эди. Гамзало чакмоннинг ёнига келди, унинг устида ётган жилдли милтиқни олди ва жимгина ялангликнинг чеккасига, Ҳожимурод кириб келган ерга қараб кетди. Отидан тушган Элдор Ҳожимуроднинг отини олди ва ҳар иккала отнинг ҳам бошини юқори қилиб, дарахтга қантариб қўйди; кейин худди Гамзало сингари милтиғини елкасига осиб, ялангликнинг нариги чеккасига бориб турди. Гулхан ўчирилган бўлса-да, ўрмон энди аввалгидек қоронғи эмас, гарчи заиф бўлса-да кўкда юлдузлар порлар эди.

Ҳожимурод юлдузларга, осмоннинг ярмигача кўтарилиб қолган «Етти оғайни» юлдузларга қараб, тун ярмидан оғиб қолганини ва кўпдан тунги ибодат вақти етганини пайқади. У Ҳанафийдан доимо хуржунда олиб юриладиган қумғонни сўради, сўнг чакмонини кийиб, сувга қараб жўнади.

Ҳожимурод ечиниб ва таҳорат олиб бўлгач, чакмонини ёзиб, қиблага қараб номозини ўқиди.

У номозни ўқиб бўлиб, ўз ўрнига — хуржуни турган жойга қайтиб келди ва чакмонга ўтириб, қўлларини тиззасига тиради, сўнг бошини қуйи солиб, ўйлаб кетди.

Ҳожимурод ўз бахтига доимо ишонарди. У бирор нарсани бошласа, албатта муваффақият қозонаман деб ўйларди,—шунинг учун ҳам ҳамма нарса унга кулиб боқар эди. Унинг бутун жўшқин ҳарбий турмуши давомида, ҳар замонда учрайдиган тасодифлардан қатъий назар, шундай бўлган. У ҳозир ҳам шундай бўлади, деб ишонарди. У Воронцов томонидан ўзига бериладиган қўшин билан Шомилнинг устига юриш қилишини ва уни асир қилиб, ўч олишини, рус подшоси уни мукофотлашини ва фақат Авариянигина эмас, балки унга бўйсунадиган бутун Чечен ўлкасини идора қилишини кўз олдига келтирди. У бу фикрларга чўмиб, қандай қилиб ухлаб қолганини сезмади.

У ўзининг йигитлари, ашулалар ва «Ҳожимурод келаётир!»—деган қийқириқлар билан Шомил устига бостириб бораётганини, уни хотинлари билан биргаликда ушлаётганини ва Шомилнинг хотинлари йиғлаб-сиқтаётганларини эшитаётганини туш кўрди. У уйғониб кетди. «Лоилоҳа» деган сура, «Ҳожимурод келаётир!»— деган қийқириқлар ва Шомил хотинларининг йиғиси — булар — уни уйғотиб юборган чиябўриларнинг улиши, чинқириғи эди. Ҳожимурод бошини кўтарди, шарқ томонга, дарахтлар орасидан ёришиб кўринган осмонга қаради ва ўзидан нарироқда ўтирган муридидан Хон-Магомани сўради. Хон-Магома ҳали қайтмаганини билиб, бошини қуйи солди ва шу заҳотиёқ яна мудраб кетди. Магоманинг хурсанд овози уйғотди. Хон-Магома кела солиб Ҳожимуроднинг ёнига ўтирди-да, уларни солдатлар қандай қилиб кутиб олганликларини ҳам худди князнинг олдига олиб борганликларини, князнинг ўзи билан сўзлашганини, князнинг хурсанд бўлганини ва эрта билан уларни руслар дарахт кесадиган жойда — Мичик дарёсининг нариги ёғидаги Шалин яланглигида кутиб олишга ваъда берганини гапириб бера бошлади. Бота, ўзи билан тафсилотларини қўшиб, ўртоғининг сўзини бўлиб турди.

Ҳожимурод, ўзининг русларга қўшилмоқчи бўлган таклифига Воронцов аниқ қандай сўзлар билан жавоб берганлигини муфассал сўради. Хоп-Магома ҳам, Бота ҳам князнинг Ҳожимуродни меҳмон сифатида қабул этишга ва унга кўп нарса ваъда қилишганини айтдилар. Ҳожимурод яна йўл ҳақида сўроқлай берди. Хон-Магома йўлни яхши билганини ҳам тўппа-тўғри олиб боришганини айтиб, уни ишонтиргач, Ҳожимурод ёнидан пул чиқариб, Ботага ваъда қилинган уч сўмни берди: ўз одамларига эса хуржундан ўзининг олтин суви югуртирилган қуролини ва салла ўралган папахини олиб беришликни, муридларнинг ўзларига бўлса, русларнинг олдига дуруст бўлиб бориш учун тозаланишни буюрди. Қуролларни, эгарларни, отларнинг жабдуқларини тозалаб бўлишгунларича, юлдузлар сўниб, кун ёришиб қолди ва тонгги шабада эса бошлади.

V

Тонг қоронғисида, Полторацкийнинг командаси остида болта кўтаришган икки рота солдат Чаҳгирин дарвозасидан ўн чақирим нарига чиқиб боришди ва саф бўлиб ёйилиб, тонг ёриши биланоқ дарахт кесишга тутинишди. Гулханда писиллаб ва тарсиллаб ёнаётган ҳўл шохларнинг тутуни билан қўшилиб кетган туман соат саккизларда кўтарилди, илгари беш қадам наридан бир-бирини илғамай, фақат овознигина эшитаётган дарахт кесувчилар гулханларни ҳам, ўрмон ичидан ўтган —устига дарахтлар ағанаган йўлни ҳам кўра бошладилар, қуёш гоҳ ёруғ хол бўлиб туман ичидан кўриниб қолар, гоҳ яна яширинар эди. Ялангликда, йўл бўйида дўмбираларнинг устида, ўзининг субалтерн-офицери Тихонов билан Полторацкий, учинчи ротанинг икки офицери ва собиқ кавалергард, дуэлда уришгани учун даражаси камайтирилиб солдатликка туширилиб юборилган — Полторацкийнинг Пажеский корпусдаги ўртоғи — барон Фрезе ўтирар эди… Дўмбираларнииг ёнверида ташландиқ қоғозлар, папирос қолдиқлари ва бўш шишалар сочилиб ётарди. Офицерлар ароқ ичишиб бўлиб, овқат емоқда ва портер ичишиб ўтирмоқда эдилар. Дўмбирачи учинчи шишани очди, Полторацкий уйқуга тўймаганлигига қарамай, ўзига хос руҳий кўтаринкилик ва соф, қувноқ кайфиятда эди: у бундай вақтларда, яъни хавф юз бериши мумкин бўлган ерда ўз солдатлари ва ўртоқлари орасида бўлиб, ўзини доимо шундай ҳис этар эди.

Офицерлар орасида сўнгги янгилик — генерал Слепцовнинг ўлими ҳақида қизғин суҳбат борарди. Бу ўлимда ҳеч ким ҳаётдаги энг муҳим пайтни — ҳаётнинг тугатилишини ва ўзи пайдо бўлган манбаига қайтиб боришини кўрмас, балки қилич билан тоғлиларга ташланган ва уларни ботирлик билан қиличдан ўтказган абжир офицернинг азаматлигини кўрарди.

Гарчи буларнинг ҳаммалари, айниқса жангда бўлган офицерлар, у вақтларда Кавказда бўладиган урушларда ва умуман, ҳеч қачон ва ҳеч ерда, тахмин қилинадиган ва тасвир этиладиган рўбарў келишиб қилич билан чопишишлар бўлмаслигини билсалар-да, (мабо-до шундай рўбарў келиниб қилич ва найза билан чопишиш ҳам санчишлар бўлса, ҳамма вақт фақат қонунчиларгина чопилади ва сапчилади) ва билишлари мумкин бўлса-да, бу рўбарў келиб жанг қилиш ҳақидаги уйдирма гап офицерлар тарафидан эътироф қилинар ҳам уларга мағрурлик ва хурсандлик бағишлар эди; улар бу мағрурлик ва хурсандлик билан бири ботирланган, бири аксинча энг камтарин қиёфада, Слепцовнинг бошига тушгани сингари, ҳар минут сайин ҳар бирларининг бошларига келиши мумкин бўлган ўлимни писанд қилмасдан, чекишиб, ичишиб ва ҳазиллашиб, дўмбиралар устида ўтирмоқда эдилар. Ҳақиқатан ҳам худди шу чоғ — суҳбат ўртасида, йўлнинг чап томонидан тетиклантирувчи, чиройли, қарсиллаб отилган милтиқ товуши эшитилди ва отилган ўқ, қаердадир туманли ҳавода ғувиллаб бориб, тарсиллаб дарахтга тегди. Душманнинг ўқига — солдатларнинг милтиғидан отилган бир қанча салобатли — қаттиқ ўқ товушлари жавоб берди.
— Уҳў,— дея Полторацкий кўтаринки овоз билан қичқирди,— бизнинг сафда эмасми? Қани, Костя биродар,— у Фрезега мурожаат қилди,— сенигг бахтинг. Ротанигг ёнига бор. Биз ҳозир ажойиб бир жанг ясаймиз! Томоша кўрсатамиз.

Мансабдан тушган барон ўриндан ирғиб турди-да, тез-тез қадам ташлаб ўз ротаси турган жойга қараб тутун ичига кириб кетди. Полторацкийга ўзининг кичкина қора тўриқ кабардин отини келтириб бердилар, у отига минди, сўнг, ротани сафга тизиб милтиқ отилган тарафга, саф олиб ётган аскарларнинг ёнига олиб кетди. Сафда ётган аскарлар ўрмоннинг лабида, яланғоч тик жарнинг олдида эди. Шамол ўрмонга қараб эсар ва жарнинг ёнбағригина эмас, ҳатто унинг нариги томони ҳам яққол кўринар эди.

Полторацкий саф олдига етиб келган вақтда қуёш туман ичидан мўралади, жарнинг у ёғида, майда дарахтларнинг ёнидан юз саженларча нарида бир қанча отлиқлар кўринди. Булар Ҳожимуроднинг орқасидан тушган ва унинг русларга келиб қўшилишини кўрмакчи бўлган чеченлар эди. Улардан бири сафга тизилаётган аскарларга қарата ўқ узди. Бир қанча солдат унга жавоб қайтарди. Чеченлар орқага қайтдилар, отишма тўхтади; аммо Полторацкий рота билан етиб келгач, яна отишга буюрди, команда берилиши билан бутун саф бўйлаб, чиройли, бир текис тутун таратиб, жонли, тетиклантирувчи, бир вазнда отилаётган милтиқ овозлари эшитила кетди. Солдатлар томошага хурсанд бўлишиб, милтиқларини ўқлашга шошилдилар ва устма-уст ўқ чиқарар эдилар. Чеченларнинг ғайрати қистади шекилли, олдинга югуриб чиқишиб, солдатларга қарата орқама-орқа бир қанча ўқ уздилар. Уларнинг бир ўқи битта солдатни ярадор қилди. Бу солдат, махфий қоровулликда бўлган Авдеев эди. Ўртоқлари ёнига келишганларида, у икки қўли билан қорнидаги жароҳатини ушлаб, мук тушиб ётар ва бирдек тебраниб инграр эди.
— Милтиқни эндигина ўқлаётган эдим, тарс этган овозни эшитдим,— деди у билан бирга отишаётган солдат,— қарайманки, бунинг милтиғи қўлидан тушиб ётибди.

Авдеев Полторацкийнинг ротасидан эди. Полторацкий тўпланишиб турган солдатларни кўриб, уларнинг ёнига келди.
— Ҳа, ука, ўқ тегдими?—деди у.— Қаерингга? Авдеев жавоб бермади.
— Милтиғимни эидигина ўқлаётган эдим, жаноб олийлари,— деди Авдеевнинг ҳамроҳи,— тарс этган овозни эшитдим,— қарасам — унинг милтиғи қўлидан тушиб ётибди.
— Э, аттанг,— деди Полторацкий.— Нима, оғрияптими, Авдеев?
— Оғриётгани йўғу юришга қўймаётибди. Жиндек вино бўлармиди, жаноб олийлари.

Ароқ, яъни Кавказда солдатлар ичадиган спирт топилди, Панов қовоғини осилтиргани ҳолда уни Авдеевга тутди. Авдеев оғзига олиб борди, аммо шу замониёқ спиртни четга сурди.
— Томоғимдан ўтмайди, ўзинг ич,— деди.

Панов қолган спиртни ичиб тугатди. Авдеев яна ўрнидан туришга ҳаракат қилди, аммо туролмай яна ётиб қолди. Шунда шинелини ерга ёзиб Авдеевни ётқиздилар.
— Жаноби олийлари, полковник келаётибди,—деди фельдфебель Полторацкийга.
— Хўп, яхши, сен бошқар,— деди Полторацкий ва отига қамчи бериб, Воронцовни қаршилагани кетди.

Воронцов ўзининг наслдор, инглиз айғирини миниб, полк адъютанти — казак ва таржимон чечен билан бирга келарди.
— Нима гап?— у Полторацкийдан сўради.
— Бир тўда чеченлар келиб, аскарларга ҳужум қилди.— Полторацкий унга жавоб берди.
— Хўш, хўш, ҳамма ишни сиз бошлагандирсиз?
— Мен эмас ахир, князь,— деди Полторацкий табассум билан,— ўзлари бошладилар.
— Бир солдат ярадор бўлган деб эшитдим.
— Ҳа, жуда ачинарли бўлди, яхши солдат эди.
— Оғир яраланганми?
— Оғир шекилли, қорнидан.
— Сиз биласизми, мен қаёққа кетаётибман?— Воронцов сўради.
— Билмайман.
— Наҳотки фаҳмламайсиз?
— Йўқ.
— Ҳожимурод бизга ўтди ва ҳозир бизни қарши олади.
— Йўғ-е!
— Кеча ундан киши келган эди,— деди Воронцов шодлик табассумини зўрға босиб туриб.— Ҳозир мени Шалин яланглигида кутиб туриши керак, сиз солдатларни ялангликкача жойланг-да, сўнг менинг олдимга келинг.
— Хўп,— деди Полторацкий, қўлини папахига қўйиб, сўнг ротасининг ёнига кетди. Унинг ўзи сафнинг ўнг томонини бошлаб олиб кетди, сафнинг чап томонини олиб боришни фельдфебелга топширишди. Бу орада яраланган Авдеевни солдатлар крепостга олиб кетдилар.

Полторацкий орқасидан чопиб келишаётган отлиқларни кўрган вақтда Воронцовнинг олдига келаётган эди. У тўхтаб уларни кутиб турди.

Ҳаммадан олдинда, оқ ёлли отга миниб, оқ черкаска ва салла ўраган папах кийган ҳам олтин билан ишланган қўрол осган девдай бир киши келмоқда эди. Бу одам Ҳожимурод эди. У Полторацкийнинг ёнига келгач, татарчалаб бир нарса деди. Полторацкий англамаганлигининг ишорасини қилиб, қошларини кўтарди, қўлларини ёзди-да, илжайди. Ҳожимурод табассумга табассум билан жавоб берди, бу табассум ўзининг болаларникидек софлиги билан Полторацкийни ҳайратга солди. Полторацкий бу қўрқинчли тоғликни шундай ҳолда кўраман деб ҳеч кутмаган эди. У, қовоқ-тумшуғи осилган, дағал, бегона бир кишини кутган эди, ваҳоланки унинг олдида энг оддий, кўпдан бери дўст бўлиб юрган кишининг табассумига ўхшаш хуштабассум бир киши турар эди. Унда фақат бир нарса айниқса ажралиб турарди: бу нарса унинг катта-катта, бошқа одамларнинг кўзига диққат билан ўқтин ва тинч қаровчи кўзлари эди.

Ҳожимуроднинг жиловдорлари тўрт кишидан иборат эди. Бу жиловдорлар ичида бугун кечаси Воронцовнинг ёнига борган Хон-Магома ҳам бор эди. У, киприксиз, қора, шаҳло кўз, қизил кулча юз чеҳрасида хурсандлик ифодаси барқ уриб турар эди. Йўғон, ҳамма ёғини жун босган, қошлари ўсиқ яна бир киши бор эди. Бу киши Ҳожимуроднинг бутун мулкини тасарруф этувчи тавлин Ҳанафий эди. У, устига лиқ тўлдирилган хуржун ортилган, запас отни етаклаб олган эди. Жиловдорларнинг ичидан икки киши алоҳида ажралиб турарди: бири — ёш, бели хотинларникидай хипча, елкаси кенг, энди сабза ура бошлаган сариқ мўйловли қўй кўз гўзал йигит Элдор, иккинчиси — бир кўзи ғилай, қош ва киприксиз, кузалган сариқ сақолли ва бурун ҳам юзида ортиғи бор — чечен Гамзало эди.

Полторацкий Ҳожимуродга йўлда кўринган Воронцовни кўрсатди, Ҳожимурод унга қараб йўл олди-ю, кейин унинг ёнига келгач, ўнг қўлини кўксига қўйиб, татарчалаб бир нарса деди-да, тўхтади. Таржимон чечен таржима қилди.
— Рус подшосининг ихтиёрига бериламан, дейди, унга хизмат қилишни истайман. Буни кўпдан бери хоҳлар эдим, Шомил қўймади, дейди.

Воронцов таржимоннинг сўзини тинглаб бўлгач, чарм қўлқопли қўлини Ҳожимуродга узатди. Ҳожимурод бу қўлга қаради, бир нафас хаёл сурди, аммо кейин уни маҳкам қисди ва гоҳ таржимонга, гоҳ Воронцовга қараб, яна бир нарса деди.
— У, ҳеч кимнинг ёнига чиқишни истамаганини ва фақат сенинг ёнинггагина чиқмоқчи бўлганини, чунки сен сардорнинг ўғли эканлигингни айтди. Сени қаттиқ ҳурмат қиламан, дейди.

Воронцов, ташаккур баён қилганининг ишораси қилиб, бошини қимирлатиб қўйди. Ҳожимурод ўз одамларини кўрсатиб яна бир нарса деди.
— У, бу одамлар менинг муридларим, булар ҳам менга ўхшаб русларга хизмат қиладилар, дейди.

Воронцов уларга қаради ва бошини қимирлатиб қўйди.

Хушчақчақ, киприксиз қора кўз чечен — Хон-Магома ҳам бошини қимирлатиб, Воронцовга қандайдир кулгили бир нарса айтди. Негаки, ҳамма ёғини жун босган авариялик киши тиниқ оқ тишларини кўрсатиб илжайди. Сариқ Гамзало бўлса фақат бир нафасгина ўзининг қип-қизил кўзини ялт этказиб Воронцовга ташлади, сўнг яна отининг қулоқларига тикилди.

Воронцов ва Ҳожимурод, жиловдорлар билан бирга, крепостга қайтиб кетаётганларида сафдан бўшатилган солдатлар тўпланишиб таъна қила бошладилар.
— Қанча одамни ҳалок қилди, лаънати. Энди-чи, уни сийлашларини кўраверасан,— деди бирови.
— Бўлмасам-чи, Шомилнинг биринчи командири бўлган. Энди у ёғини қўявер!
— Нимасини айтасан, азамат йигит.
— Сариғи-чи, сариғи, худди йиртқич ҳайвонга ўхшаб кўз қирини ташлади.
— Уҳ, ит бўлса керак.
— Ҳаммалари сариқни чандидилар.

Дарахт кесилаётган жойдаги йўлга яқин бўлган солдатлар Ҳожимуродни кўргани йўлга югуриб чиқишди. Офицер уларга қараб қичқирди, лекин Воронцов уни тўхтатди.
— Қўявер, ўзларининг эски танишларини кўрсинлар. Сен бунинг ким эканини биласанми?— Воронцов инглизча талаффуз билан сўзларни чўзиб гапириб, яқинида турган солдатдан сўради.
— Ҳеч билмайман, жаноб олийлари.
— Бу Ҳожимурод бўлади, эшитганмисан?
— Қандай қилиб эшитмайин, жаноби олийлари, уни кўп калтаклаганмиз.
— Ҳа, ундан ҳам калтак егансиз.
— Худди шундай, жаноб олийлари,— бошлиқ билан гаплашишига муяссар бўлгани учун мамнун бўлган солдат жавоб берди.

Ҳожимурод ўзи ҳақида сўзлашаётганларини англаганидан кўзларида қувноқ бир табассум ярқиради. Воронцов жуда хурсанд ҳолда крепостга қайтди.

VI

Воронцов Россиянинг Шомилдан кейин иккинчи ўринда турган энг кучли душманини жазб этиш ва қабул қилиш унга, худди унга муяссар бўлгани туфайли ғоят мамнун эди. Лекин биргина нарса кўнгилсиз эди: Воздвиженскийда қўшин устидан қўмондонлик қилувчи генерал Меллер-Закомельский бўлиб, аслида бутун ишни у орқали олиб бориш керак эди. Воронцов бўлса, унга хабар бермасдан, ҳамма ишни ўзи қилди. Шунинг учун ҳам кўнгилсизлик юз бериши мумкин эди. Бу фикр Воронцовнинг кайфиятини бир оз бузар эди.

Воронцов уйига етгач, Ҳожимуроднинг муридларини полк адъютантига топширди, ўзи эса Ҳожимуродни уйига олиб кириб кетди.

Княгиня Мария Васильевна ясанган, юзида табассум, ўғли — олти ёшли жингалак сочли гўзал бола билан бирга Ҳожимуродни меҳмонхонада кутиб олди. Ҳожимурод қўлларини кўксига қўйиб, бир қадар тантанада улар билан бирга ичкарига кирган таржимон орқали, ўзини князнинг меҳмони ҳисоблаганини, негаки князь уни ўз уйига қабул қилганини, меҳмон учун мезбоннинг бутун оиласи мезбоннинг ўзи сингари муқаддас эканини айтди. Ҳожимуроднинг сиртқи кўриниши ҳам, муомаласи ҳам Мария Васильевнага ёқиб тушди. Княгиня ўзининг катта, оппоқ қўлини Ҳожимуродга берган вақтда, унинг гуп этиб қизариб кетганлиги княгиняни унга яна кўпроқ мойил қилди. У Ҳожимуродга ўтиришни таклиф қилди ва ундан кофе ичасизми, деб сўради-да, кофе келтиришни буюрди. Бироқ кофе келтирилгач, Ҳожимурод ичмади. У русчани унча-мунча англар, аммо гапиролмас ва англамаган вақтда илжаяр эди, унинг табассуми Полторацкийга ёққани каби Мария Васильевнага ҳам ёқди. Мария Васильевнанинг жингалак сочли, ўткир кўзли ўғилчаси Булька эса, зўр жангчи деб эшитгани Ҳожимуроддан кўзларини олмай онасининг ёнида турарди.

Воронцов Ҳожимуродни хотинининг олдида қолдириб, унинг қўшилганлиги ҳақида бошлиқларга хабар қилиш тўғрисида буйруқ бериш учун идорага кетди.

Воронцов Грозний шаҳрига, сўл қанот бошлиғи генерал Козловскийга хабар бериб ва отасига хат ёзиб бўлгач, хафа ҳам қилмасдан, ортиқча эркалатиб ҳам юбормасдан муомала қилиш керак бўлган бегона, қўрқинчли кишини хотини олдида қолдириб кетгани учун Мария Васильевнанинт норози бўлишидан қўрқиб, шошилганча уйига қайтди. Аммо беҳудага ташвишланган эди. Ҳожимурод Воронцовнинг ўгай ўғли Булькани тиззасига олиб, креслода ўтирар ва бошини қуйи солиб диққат билан Мария Васильевнанинг сўзларини таржима қилиб бораётган таржимоннинг гапини тингламоқда эди. Мария Васильевна, агар у ҳар бир танишига унинг мақтаган нарсасини бериб юбораверса, тез орада ҳеч вақосиз қолишини айтди.

Ҳожимурод князь кириши билан тиззасидан Булькани олди ва шу заҳотиёқ юзидаги ўйноқи қиёфани қатъий ва жиддий қиёфа билан алмаштириб, ўрнидан турди. У Воронцов ўтиргандан сўнггина ўтирди. У суҳбатни давом эттириб, Мария Васильевнанинг сўзларига жавобан уларнинг қонуни шундай эканини, ошнасига ёққан нарсанинг ҳаммасини унга бериш кераклигини айтди.
— Сенинг ўғлинг меҳмондўст,— деди у русчалаб тиззасига яна чиқиб олган Бульканинг жингалак сочларини силаб.
— Сенинг қароқчинг жуда яхши одам экан,— деди Мария Васильевна эрига французчалаб.— Булька унинг ханжарига қизиққан эди, ханжарни унга тақдим қилди.

Булька ханжарни отасига кўрсатди.
— C’et un objet de prix , — деди Мария Васильевна
— Al faudra trauver l’occasion de lui faure cadeau , — деди Воронцов.

Ҳожимурод боланинг жингалак сочини силаб:
— Йигит, йигит,— деб гапириб ўтирарди.
— Жуда яхши, жуда яхши ханжар,— деди Воронцов ўртасидан йўл тушган, ўткир пўлат ханжарни ярмига қадар суғуриб кўриб.— Раҳмат, дедингми?
— Ундан сўра, мен нима билан уни хурсанд қила оламан,— деди Воронцов таржимонга.

Таржимон таржима қилиб берди. Ҳожимурод шу заҳотиёқ ҳеч нарса керак эмаслигини, аммо уни намоз ўқиш мумкин бўлган бир жойга олиб боришларини илтимос қилишини айтди. Воронцов хизматчини чақириб, Ҳожимуроднинг истагини бажо этишни буюрди.

Ҳожимурод ўзига берилган уйда ёлғиз қолиши биланоқ юзи ўзгарди: завқ ва ҳалиги мулойимлик, ҳалиги тантана ифодаси йўқолди, улар ўрнига ташвиш ифодаси чўкди.

Унинг Воронцов томонидан қарши олиниши, ўзи кутгандан кўп даража яхши бўлди. Аммо бу қарши олиш қанча яхши бўлса, Ҳожимурод Воронцовга ва унинг офицерларига шунча оз ишонарди: у ҳамма нарсадан — уни ушлаб, оёқ-қўлига кишан солиб Сибирга жўнатишларидан ёки тўғридан-тўғри ўлдиришларидан қўрқар, шунинг учун ҳам сергакланиб турар эди.

У, ёнига келган Элдордан: муридлар қаерга жойландилар, отлар қаерда, уларнинг қуролларини олиб қўймадиларми, деб сўради.

Элдор отларнинг князь отхонасида эканлигини, кишиларни саройга жойлаштирганларини, қуролларини ўзларида қолдирганликларини ва таржимон уларни овқат ҳам чой билан меҳмон қилаётганини айтди.

Ҳожимурод ҳайрон бўлиб бош чайқади, сўнг ечиниб, намоз ўқишга киришди. У намозни ўқиб тугатгач, кумуш ханжарини келтириб беришни буюрди. У кийиниб белбоғини боғлади-да, бундан сўнг нима бўлишини кутиб тахтага чиқиб ўтирди.

Соат бешларда уни князникига овқатга чақирдилар.

Ҳожимурод овқат вақтида паловдан бошқа ҳеч нарса емади, паловни ҳам товоқнинг худди Мария Васильевна ўзига сузиб олган еридан олиб тарелкага солди.
— У, булар заҳарлаб қўйишмасин, деб қўрқаётибди,— деди Мария Васильевна эрига.— У худди мен олган жойдан олди.— Сўнг шу замониёқ таржимон орқали, яна қачон намоз ўқишини сўраб, Ҳожимуродга мурожаат қилди. Ҳожимурод беш бармоғини кўтариб, қуёшни кўрсатди.
— Демак, яқин қолибди.

Воронцов ёнидан брегетини олди-да, мурватини босди, соат тўрту чоракка урди. Бу товуш, афтидан, Ҳожимуродга қизиқ туюлди шекилли, у яна жаранглатишини ва соатни кўрсатишни сўради.
— Voila l’occasion. Donnez-lui la montre , — деди Мария, Васильевна эрига.

Воронцов шу замониёқ соатни Ҳожимуродга тақдим қилди. Ҳожимурод қуллуқ қилиб, соатни олди. У бир неча бор мурватни босди, қулоқ солди ва маъқуллаб бошини қимирлатди.

Овқатдан сўнг князга Меллер-Закомельскийнинг адъютанти келганини хабар қилдилар.

Адъютант князга, генерал Ҳожимуроднинг қўшилганини билиб, бу ҳақда унга хабар қилинмаганлигидан жуда норози бўлганини ва Ҳожимуродни тезда унинг олдига етказишни талаб қилганини билдирди. Воронцов генералнинг буйруғи бажарилишини айтди, сўнг таржимон орқали Ҳожимуродга генералнинг талабини эшиттириб, ундан ўзи билан бирга Меллернинг олдига боришни илтимос қилди.

Мария Васильевна адъютантнинг нима учун келганини билгач, дарҳол эри билан генерал ўртасида кўнгилсиз бир воқеа юз бериши мумкинлигини англади ва эрининг ҳар қанча рад қилишига қарамасдан, улар билан биргаликда генерал олдига боргани отланди.
— Vous freiz beaucoup mieux de restez; c’est mon affaire mais pas la votre .
— Vous ne pouvez pas m’empecher d’aller vour madame la denerale .
— Бошқа вақтда борсанг бўлар эди.
— Мен ҳозир боришни истайман.

Илож йўқ эди. Воронцов кўнди ва учаласи бирга кетди.

Улар ичкарига киргач, қовоғи солинган Меллер Мария Васильевнани одоб билан хотинининг олдига кузатиб қўйди, адъютантга эса Ҳожимуродни қабулхонага олиб киришни ва унинг буйруғи бўлмагунча ҳеч қаёққа чиқармасликни буюрди.
— Марҳамат,— деди у Воронцовга, кабинетнинг эшигини очиб ва князни ўзидан олдин кабинетга киргизиб.

У кабинетга киргач, князнинг қаршисида тўхтади ва уни ўтиришга таклиф қилмай:
— Бу ерда ҳарбий бошлиқ менман, шунинг учун ҳам душман билан бўладиган бутун музокара мен орқали бўлиши керак. Нима учун сиз Ҳожимуроднинг қўшилиши ҳақида менга хабар бермадингиз?

Воронцов ғазабланган генералнинг қўпол муомала қилишини кутиш орқасидан вужудга келган ҳаяжондан оқариб ва шу билан бирга ўзи ҳам ғазабга келиб:
— Менинг ёнимга элчи келди ва Ҳожимуроднинг менга қўшилмоқчи бўлганини айтди,— деб жавоб берди.
— Мен, нима учун менга хабар бермадингиз, деб сўраяпман!
— Мен хабар бермоқчи эдим, барон, аммо…
— Мен сизга барон эмас, балки жаноб олийларидирман!

Бароннинг зўрға босиб турган ғазаби ана шу ерда бирдан тошиб кетди. У кўпдан бери дилида сақлаб юрганларининг ҳаммасини тўкиб солди.
— Мен ўз подшоҳимга йигирма етти йиллик хизматимни кечагина келган кишилар ўзларининг қариндошлик алоқаларидан фойдаланиб, тумшуғимнинг тагида, уларга даҳли бўлмаган ишларни бошқараверсинлар, деб қилган эмасман.
— Жаноб олийлари, ноҳақ нарсаларни гапирмаслигингизни сўрайман,— Воронцов унинг сўзини бўлди.
— Мен ҳақиқатни гапираётибман ва бундай ишларга йўл қўймайман…— деди генерал яна баттароқ ғазабга келиб.

Шу вақтда юбкасини шилдиратиб Мария Васильевна, унинг орқасидан бўйи пастроқ, камтар бир хоним Меллер-Закомельскийнинг хотини кириб келди.
— Ҳа, етар, барон. Simon сизни хафа қилмоқчи эмасди,— деди Мария Васильевна.
— Мен, княгиня, у ҳақда гапираётганим йўқ…
— Қани, келинг, яхшиси шу гапни қўяйлик. Биласизми, ёмон мунозара яхши жанжалдан афзал. Мен нима деяпман…— деди Мария Васнльевна ва кулиб юборди.

Аччиқланган генерал гўзал хотиннинг жозибали табассумига таслим бўлди. Унинг лаблари жилмайиб кетди.
— Мен ноҳақ эканлигимга иқрорман,— деди Воронцов,— лекин…
— Мен ҳам қизишиб кетдим,— деди Меллер ва князга қўлини берди.

Ярашдилар. Ҳожимуродни ҳозирча Меллерникида қолдиришга, кейин сўл қанот бошлиғи олдига юборишга қарор қилинди.

Ҳожимурод қўшни хонада ўтирарди. У гарчи уларнинг гапираётган гапларига тушунмаса-да, англаши лозим бўлган нарсани: улар унинг ҳақида тортишаётганини ва Шомилдан ажралиб келиши руслар учун жуда катта аҳамиятга эга бўлган бир иш эканини, шунинг учун ҳам агар уни сургунга юбормасалар ва ўлдирмасалар, улардан кўп нарса талаб қилиши мумкин эканини англади. Бундан ташқари у, Меллер-Закомельский бошлиқ бўлса-да, унинг қўл остидаги киши Воронцов молик бўлган даражага эга эмаслигини ва Меллер-Закомельский муҳим эмас, балки Воронцов муҳим эканини ҳам англади. Шунинг учун ҳам Меллер-Закомельский Ҳожимуродни ўз ҳузурига чақириб, гап сўрай бошлаганда, Ҳожимурод оқпошшога хизмат қилиш учун тоғдан чиқиб келганини ва бутун нарса тўғрисида фақат унинг сардорига, яъни Тифлисдаги бош қўмондон князь Воронцовга ҳисоб беришлигини айтиб, ўзини тантанали ва мағрур тутди.

VII

Яраланган Авдеевни крепостдан чиқаверишдаги кичкина, тахта томли бинога ўрнаштирилган касалхонага олиб келдилар-да, умумий палатадаги бўш каравотлардан бирига ётқиздилар. Палатада тўрт касал бор эди: бири — ҳароратнинг зўридан ўзини билмай ётган, терлама, иккинчиси — ранги ўчган, кўзларининг таглари кўкариб кетган, иситманинг хуружини кутиб ҳадеб эснамоқда бўлган безгак, яна иккитаси бундан уч ҳафта бурун бўлган урушда — бири панжасидан (буниси туриб юрган эди,) иккинчиси кафтидан (буниси каравотда ўтирган эди) яраланганлар эди. Терлама касалдан бошқа ҳаммаси янги ярадорни ўраб олишиб, уни келтирган кишилардан сўрай кетдилар.
— Баъзан ўқ ёмғирдек ёғса ҳам ҳеч нарса бўлмайди, бу сафар эса ҳаммаси бўлиб беш марта ўқ узилди, холос,— келтирувчилардан бири гапириб берди.
— Ҳар кимнинг пешонасида.

Авдеев каравотга ётқизганларида, оғриққа чидай олмай қаттиқ:
— Вой!—деб юборди. Ётқизиб бўлганларидан кейин эса, қовоғини солди-да, ортиқ инграмади, лекин оёқ учларини тўхтовсиз қимирлатиб ётди. У ярасини қўли билан ушлаб, қимирламасдан қаршисига тикилмоқда эди. Доктор келди ва ўқ орқадан чиқиб кетганми-йўқми, кўриш учун ярадорни ағдариб ётқизишни буюрди.
— Бу нима?— доктор Авдеевнинг елкаси ва орқасидан каттакон, бир-бирига чалиштирилган оқ чизиқларни кўрсатиб сўради.
— Бу эски нарса, жаноб олийлари— деди инқиллаб Авдеев.

Бу чизиқлар ичиб битирилган пул учун берилган жазонинг излари эди. Авдеевни яна ағдардилар, сўнг доктор зонд билан қорнини узоқ ковлади, ўқни ахтарди, лекин ололмади. Доктор ярага ёпишқоқ пластирни ёпиштириб ва уни боғлаб бўлиб кетди, ярани ковлаган ва боғлаган вақтда Авдеев тишини тишига қўйиб, кўзларини юмиб ётди. Доктор кетгачгина у кўзларини очди ва таажжуб билан атрофига қаради. Унинг кўзлари касалларга ва фельдшерга тикилган, лекин у гўё уларни кўрмас, балки қандайдир уни ҳайрон қолдирадиган бошқа бир нарсаларни кўрар эди.

Авдеевнинг ўртоқлари — Панов ва Серёгинлар келишди. Авдеев ҳамон ўша ҳолда, таажжуб билан қаршисига тикилганча ётарди. У, гарчи кўзлари тўппа-тўғри ўртоқларига қараб турган бўлса-да, анчагача уларни таний олмади.
— Пётрга, уйингга айтиб юборадиган ишинг йўқмиди?—деди Панов.

Авдеев, гарчи Пановнинг юзига қараб турган бўлса-да, жавоб бермади.
— Мен, уйингга айтиб юборадиган бирор гапинг йўқми, деяпман,— Панов унинг суяги йўғон қўлини туртиб, яна сўради:

Авдеев худди уйғонгандек бўлди.
— Ҳа, Антонич?
— Ҳа, мана келдим. Уйингга бирор нарса айтиб юбормайсанми? Серёгин ёзиб юборади.
— Серёгин,— деди Авдеев зўрға Серёгинга боқиб,— ёзасанми?.. Ҳа, хўп, ёз бўлмаса: «Сизнинг ўғлингиз Петруха, дегин, узоқ умр тилайди…» Акамга ҳасад қилган эдим. Мен сенга бурун гапириб эдим. Энди бўлса, ўзим хурсандман. Майли, яшасин. Тангри унга узоқ умр берсин, мен хурсандман. Худди шундай ёз.

Бу гапларни айтиб бўлгач, кўзларини Пановга тикиб, узоқ вақт жим қолди.
— Хўш, трубкани топдингми?—у бирдан сўради. Панов жавоб бермади.
— Трубкани, трубкани топдингми, деяпман,— Авдеев такрорлади.
— Сумкада экан.
— Ҳа, ҳа, қани энди менга шам беринглар, мен ҳозир ўламан,— деди Авдесв.

Шу вақтда ўз солдатини кўргани Полторацкий келиб қолди.
— Хўш, ука, ҳолинг оғирми?— деди у.

Авдеев кўзини юмди ва йўқ, деб бошини чайқади. Унинг ёноқ суяги ирғиб чиққан, юзи — қонсиз ва қатъий қиёфада эди. У ҳеч қандай жавоб бермади ва фақат Пановга мурожаат қилиб:
— Шам бер, ўламан!—деб такрорлади.

Унинг қўлига шам бердилар, лекин бармоқлари букилмади, сўнг шамни бармоқларининг орасига қистириб ушлаб турдилар. Полторацкий кетди, у кетгач, беш минутдан сўнг фельдшер қулоғини Авдеевнинг юрагига қўйиб кўрди-да, унинг ўлганини айтди.

Тифлисга юборилган маълумотда Авдеевнинг ўлими қуйидагича таъриф қилинган эди: «28 ноябрда Куринский полкининг иккинчи ротаси дарахт кесиш учун крепостдан чиқди. Туш вақтида тоғлиқлар тўдаси дарахт кесувчиларга қўққисдан ҳужум қилди. Саф чекина бошлади, шу вақтда иккинчи рота найза ўқталиб тоғлиқларни қочирди. Бу урушда икки солдат яраланди ва бири ўлди. Тоғлиқлар эса ўлган ва яраланганлар бўлиб юзга яқин киши йўқотдилар».

VIII

Петруха Авдеев Воздвиженский касалхонасида ўлган куни унинг чол отаси, кичик акасининг хотини ва катта акасининг бировга унашиб қўйилган қизи — ҳаммалари хирмонда сули янчар эдилар. Бир кун бурун қалин қор ёққан ва эрталаб қаттиқ совуқ бўлган эди. Чол саҳарлаб, хўрозлар учинчи чақиргандаёқ турди, у музлаб қолган ойнадан ойнинг ёруғ шуъласини кўриб, печкадан тушди, этигини, пўстинини, шапкасини кийди, сўнг хирмонга қараб кетди. У ерда икки соатча ишлагандан кейин, уйга қайтиб келди ва ўғли билан хотинларни уйғотди. Хотинлар билан қиз хирмонга келганларида хирмон тозаланган, тўзғувчи оппоқ қорга суқилган ҳолда ёғоч курак ва унинг ёнида боши осмонга қаратилган супурги турар, тоза хирмон атрофида бошоқлари бир-бирига тақалган сули боғлари узунасига икки қатор қилиниб териб қўйилган эди. Улар тўқмоқларини олдилар ва уч зарбни бир қолипда олдинма-кетин уриб, сулини янча бошладилар. Чол сомонларни парчалаб, оғир тўқмоқ билан қаттиқ урар, қиз ҳам бир қолипдаги зарб билан тепадан урар, келин бўлса ағдариб турар эди.

Ой ботиб, кун ёриша бошлади, калта пўстин ва шапка кийган катта ўғил — Аким, ишлаётганларнинг олдига чиқди, бу чоқ ёйиб қўйилган сули янчилиб бўлган эди.
— Сен нега танбаллик қиласан?— деб бақирди отаси янчишдан тўхтаб, тўқмоққа суяниб туриб.
— Отларга қараш керакми ахир.
— Отларга қараш эмиш, — деди отаси заҳарханда билан. — Кампир қарайди. Тўқмоқни ол. Жуда семириб қолибсан, пияниста.
— Нима, сен ичирдингми,— деб тўнғиллади ўғли.
— Нима?—чол хўмрайиб ва янчишдан тўхтатиб туриб, пўписа билан сўради.

Ўғли индамасдан тўқмоқни олди, иш тўрт тўқмоқ билан давом этди, тап-тапа-тап, тап-тапа-тап..- Тап,— уч зарбдан сўнг чолнинг оғир тўқмоғи тушар эди.
— Гарданини қара-я, худди бўрдоқи қўйникидека. Менинг бўлса липам ҳам жойида турмайди,— деди чол зарбни ўтказиб ва уришнинг мақоми йўқолмасин учун тўқмоғини ҳавода айлантириб қўйиб.

Қаторни тамомладилар, сўнг хотинлар тирма билан сомонни ола бошладилар.
— Сенинг ўрнингга кетган Петруха аҳмоқ. Солдатликка сенинг аҳмоқлигингни қоқиб қўйган бўлардилар, у бўлса уйда сандақаларнинг бештасига арзир эди.
— Хўп, бўлди, энди, ота,— деди келини узилган боғларни нари итариб ташлаётиб.
— Ҳа, ҳаммангни ўзим боқсаму биттанг ҳам ишламасанг-да? Петруха битта ўзи иккитангнинг ишини қилар эди, сенлардақа…

Ҳовлидаги топталган йўлдан, пухта қилиниб ўралган жун пайтава устига кийилган янги пўстлоқ кавуш билан қорни ғирчиллатиб босиб кимдир келди. Эркаклар совурилмаган донни курак билан бир ерга тўпламоқда, хотин-қизлар супурмоқда эдилар.
— Оқсоқол кирган эди, ҳамма хўжайинга ғишт ташиб бериши керак экан,— деди кампир.— Мен нонушта ҳозирладим. Юра қолинглар.
— Хўп, отни қўшиб бора қол,— деди чол Акимга.— Менга қара, яна бир кунгидай бўлиб, сенинг учун жавоб бериб юрмайлик. Петрухани эслагин.
— Петруха уйда эканлигида уни сўкар эди, энди,— Аким отасига ўшқирди,— у йўқ, мени ғажийди.
— Ўзингдан кўр,— деди онаси ҳам жаҳл билан.— Сени Петруха билан тенглаштириб бўлмайди.
— Хўп, бўлди!— деди ўғли.
— Ҳа, ҳа, бўлди, унни сотиб ичиб одоқ қилдинг, энди эса бўлди дейсан.
— Ўтган ишга саловат,— деди келин.

Ота билан ўғил ўртасида келишмовчилик кўпдан, деярли Пётрни солдатликка берган вақтдан бошланган эди. Чол ўша кездаёқ каккуни қирғийга алиштирганини сезган эди. Тўғри, чолнинг англашига кўра, қонунга мувофиқ бола-чақаликнинг ўрнига боласизнинг кетиши лозим эди. Акимнинг тўрт боласи бор, Пётрнинг эса ҳеч кими йўқ, аммо иш важидан у ҳам худди чол каби чаққон, зийрак, бақувват, чидамли ва ҳаммадан муҳими ишсевар эди. У тинимсиз ишларди. Агар у иш қилаётган кишиларнинг ёнидан ўтгудек бўлса, худди чолга ўхшаб, дарров ёрдамлаша кетар, ё чалғи билан икки қатор бориб келар, юк ортишиб юборар, ё дарахт кесишар, ёки ўтин ёришиб берар эди. Чол унга ачинар, аммо ҳеч нарса қилиш мумкин эмасди. Солдатлик худди ўлим сингари нарса эди. Солдат кесилиб олинган бир луқма у ҳақда ўйлаш, жон куйдириш — беҳуда эди. Фақат аҳён-аҳёнда катта ўғлини чимчиб олиш учун чол бурунги сингари, уни эслаб қўяр эди. Она эса кичик ўғлини тез-тез ўйлаб турар ва қарийб икки йилдан бери чолдан Петрухага бир оз пул юборишни сўрар эди. Лекин чол индамай келди.

Авдеевлар оиласи бой ва чолнинг бекитиб қўйган пуллари ҳам бор, аммо у, бу пулларга ҳеч теккиси келмас эди. Ҳозир кампир чолнинг кичик ўғлини хотирлаганини эшитгач, ундан яна сули сотилганда у ўғлига ҳеч бўлмаганда бир сўм юборишни сўрашга қарор қилди. У шундай ҳам қилди. Ёшлар хўжайиннинг хизматини қилгани кетганларидан сўнг, чол билан иккиси қолишди, кампир сулининг пулидан Петрухага бир сўм юборишга эрини кўндирди. Совурилган хирмондан ўн икки чорак сули уч чанага мўлжалланиб қанорларга солинган ва қанорларнинг оғзи ёғоч тўғнағичлар билан пухта қилиниб тўғналгач, кампир ўзи айтиб туриб халфага ёздирган хатни чолга берди, чол шаҳарда хатнинг ёнига бир сўм қўшиб адрес бўйича юборишга ваъда қилди.

Янги пўстин ва камзул кийган, тоза оқ жун пайтава ўраб олган чол хатни олиб ҳамёнига жойлади ва тангрига ибодат қилиб, олдинги чанага ўтирди-да, шаҳарга қараб жўнаб кетди. Кейинги чаналарда набираси келарди. Чол шаҳарда саройбонга хатни ўқитиб кўрди ва уни маъқуллаб диққат билан тинглади.

Онасининг Петрухага юборган хатида, биринчидан, дуо, иккинчидан, ҳаммадан салом, Петрухани чақалоқ кезида чўқинтирган кишининг ўлганлиги ҳақидаги хабар ва энг охирида Аксинья (Пётрнинг хотини)нинг улар билан бирга туришни истамагани ва бошқа ерга хизматчи бўлиб кетиб ҳам, эшитишларига қараганда, яхши яшаётгани тўғрисида ёзилган эди. Хатда, кампирнинг йиғлаб туриб, тўғридан-тўғри ўз оғзидан халфага айтиб туриб сўзма-сўз ёздирган тубандаги гаплари ҳам илова қилинган эди.

«Яна сўз шулки, жоним болам, қўзичоғим Петрушкам, сени соғиниб йиғлай-йиғлай кўзим кўр бўлди. Офтобим, сен мени кимларга қолдириб кетдинг…» Шу ерга келганда кампир ҳўнграб йиғлаб юборди-да:
— Бўлди,— деди.

Хатда ҳам худди шундай бўлиб қолди, лекин на хотинининг уйдан кетиб қолганлиги ҳақидаги хабарни, на бир сўм пулни олиш ва на онасишшг сўнгги сўзларини ўқиш Петрухага насиб қилди. Бу хат ва пул, Петруха подшони, ватанни ва христиан динини ҳимоя қилиб, урушда ўлди, деган хабар билан бирга қайтиб келди. Ҳарбий мирза шундай деб ёзган эди.

Кампир бу хабарни эшитиб, тоза додлади, кейин яна ишга тушиб кетди. Биринчи якшанбадаёқ у черковга борди, аза тутди. Пётрни ўлганларнинг рўйхатига ёздириб қўйди ва тангрининг қўли Пётрнинг хотираси учун хайрли кишиларга «табаррук» нонни майдалаб улашди.

У билан фақат бир йилгина умр кўрган Аксинья ҳам севгили эрининг ўлганини эшитиб дод солди. У ҳам эрига, ҳам ўзининг хароб бўлган бутун турмушига ачинар ва фарёд ичида Пётр Михайловичнинг чиройли сочини, унинг муҳаббатини, ҳам ўзининг етим Ванька билан ўтказган аччиқ турмушини хотирлар ва ҳар кимнинг эшигида саргардон бўлиб юрган шўрлик хотинига эмас, балки акасига ачинганлиги учун Петрушкадан қаттиқ ўпка қилар эди.

Юрагининг теран жойида эса Аксинья Пётрнинг ўлганига хурсанд эди. У, ҳозир уйида яшаб турган приказчикдан яна бўйида бўлиб қолган, энди уни ҳеч ким уриша олмас ҳам приказчик, унинг кўнглини топган вақтда айтганига қараганда, унга уйланиши мумкин эди.

IX

Англияда тарбияланган, рус элчисининг ўғли Михаил Семёнович Воронцов, юқори рус мансабдорлари орасида ўша вақтларда кам учрайдиган Европа таҳсилини кўрган, шуҳратпараст, ўзидан паст даражадаги кишиларга нисбатан мулойим, меҳрибон ва ўзидан юқори бўлганларга, нисбатан махсус нозик муомала қилувчи киши эди. У ҳокимликсиз ва маҳкумликсиз ҳаётни тан олмас эди. У барча юқори мансабларга ва орденларга эга уста ҳарбий бўлиб, ҳатто Краон яқинидаги Напалеонни енгган киши саналар эди. У 51-йилда етмишдан ошган бўлса-да, ҳали бақувват, тетик ҳаракат қилар ва ҳаммадан муҳими, ўз ҳукмронлигини сақлаш ва ўз шуҳратини барқарор қилиш ҳам таратишга қаратилган нозик ва ўткир ақлнинг бутун маҳоратига эга эди. У катта бойликка — ҳам ўзиники, ҳам хотини графиня Браницкаяга қарашли бойликка ва подшоҳ вакили сифатида оладиган жуда кўп маошга эга бўлиб, ўз маблағининг кўп қисмини Қримнинг жанубий соҳилида бино қилинаётган сарой ва боғ қурилишига сарф қилар эди.

1851 йилнинг 7 декабрида кечқурун унинг Тифлисдаги саройи олдида уч от қўшилган хабарчи арава келиб тўхтади. Чарчаган, жангдан тамом қорайиб кетган, Ҳожимуроднинг русларга қўшилганлиги ҳақида генерал Козловскийдан хабар келтирган офицер, увишиб қолган оёқларини уқалаб, қоровулларнинг ёнидан ўтиб, саройнинг кенг зинасидан ичкарига кириб кетди. Воронцовга хабарчи келганлигини айтганларида кечқурун соат олти бўлиб, у овқат қилгани кетмоқда эди. Воронцов хабарчини дарҳол қабул қилди, шунинг учун ҳам овқатга бир неча минут кечикди.

У меҳмонхонага кирган вақтда, столга таклиф қилинган княгиня Елизавета Ксаверьевнанинг атрофида ўтиришган ўттизтача киши ва тўдалашиб деразалар олдида турганлар ўринларидан қўзғалдилар-да, юз ўгириб, кирувчига қарадилар. Воронцов ўзининг одатдаги қора ҳарбий эполетисиз, ярим погон тақилган сюртугида бўлиб, бўйнига оқ бут тақиб олган эди. Унинг қирилган юзи мулойимгина жилмаяр ва кўзлари атрофдагиларга қараб сузилар эди.

У шарпасиз илдам босиб ичкарига кирди ва кечикиб қолгани учун хотинлардан узр сўради, эрлар билан саломлашди, сўнг 45 ёшли шарқликларга ўхшаб кетадиган тўла, новча грузин княгиняси гўзал Манана Орбелианининг олдига келиб, уни столга олиб бориш учун қўл берди. Княгиня Елизавета Ксаверьевна тикандек дағал мўйловли, малла келгинди генералга ўзи қўл узатди. Грузин князь, княгинянинг ўртоғи графиня Шуазёлга қўлини берди. Доктор Андреевский адъютантлар ва бошқалар,— кимлар хонимлар билан, кимлар шундай ўзлари олдинги икки жуфтнинг орқасидан кетдилар. Кафтан, пайпоқ ва бошмоқ кийган лакейлар, стулларни нари-бери суриб ўтираётганларга ёрдамлашдилар, метрдотель кумуш кашкулдан буғи чиқиб турган шўрвани тантана билан идишларга қуя бошлади.

Воронцов узун столнинг ўртасига ўтирди. Унинг қаршисида хотини княгиня генерал билан ўтирди. Унинг ўнг томонида гўзал Орбелиани, чап томонида — қомати зебо, қора, икки бети қип-қизил, ялтироқ зебу зийнатлар тақинган, ҳеч тўхтовсиз жилмаювчи грузин княжнаси ўтирди.
— Ехсеllentes, chere amie, — княгинянинг қандай хабар келтирилди, деган саволига жавоб бериб, — Simon a eu de la chance , — деди.

Кейин у стол атрофида ўтирганларнинг ҳаммаси ҳам эшита оладиган қилиб, Шомилнинг машҳур ва энг баҳодир ёрдамчиси бўлган Ҳожимурод руслар томонига ўтибди, у бугун-эрта Тифлисга келтирилади, деган ажойиб янгиликни гапириб бера бошлади. Бу фақат унинг учунгина унчалик янгилик эмасди. Чунки Ҳожимурод билан бўлган музокара кўпдан бери давом этарди.

Овқат қилаётганларнинг ҳаммаси, ҳатто столнинг узоқ бурчагида ўтиришган ва бунгача алланима тўғрисида гапиришиб, секин кулишаётган ёшлар, адъютантлар ва маъмурлар жим бўлиб қулоқ солдилар.
— Хўш, генерал, Ҳожимуродни сира учратганмисиз?— князь гапини тугатгач, княгиня ёнида ўтирган тикандек дағал мўйловли, малла генералдан сўради.
— Бир неча марта учратганман, княгиня.

Сўнг генерал 43-йили тоғликлар Гергебилни олганларидан кейин, Ҳожимуроднинг генерал Пассекнинг отрядига тўқнаш келганини ва уларнинг кўз олдида полковник Золотухинни ўлдириб қўйишига оз қолганини айтиб берди.

Воронцов, генералнинг гапга киришиб кетганидан мамнун бўлди чоғи, унинг сўзларини илжайиб туриб тинглади. Лекин Боронцовнинг чеҳраси бирдан паришон ва маъюс бир ифода касб этди.

Гапга тушиб кетган генерал Ҳожимурод билан бўлган яна бошқа тўқнашуви тўғрисида сўзлаб бера бошлади.
— Ахир,— деди генерал,— жаноби олийлари, эсингиздами, озиқ экспедицияси вақтидаги бизни қамал қилган ва қутқазиб олишга мажбур қилган шу эди-да.
— Қаерда?— Воронцов кўзларини сузиб, такроран сўради.

Ботир генерал «қутқазиб» олиш деб талафотли Дарғин юришида юз берган ишни айтарди. Ҳақиқатан ҳам бу юришда, агар мададга келган қўшин қамалда қолганларни қутқазиб олмаса, бутун аскар, уларга қўмондонлик қилувчи князь Воронцов билан бирга ҳалок бўларди. Руслардан талай киши ўлган ва ярадор бўлган, бир қанча тўп бой берилган. Воронцов бошчилиги остида Дарғин юришининг шармандали бир воқеа бўлгани ҳаммага маълум эди, шунинг учун ҳам бирор киши Воронцов олдида бу юриш ҳақида гапиргундай бўлса, фақат Воронцов бу юриш юзасидан подшога ёзган маълумот мазмунида, яъни бу юриш рус қўшинининг мумтоз музаффарияти эди, деган мазмунда гапирар эди. «Қутқазиб олиш» сўзи эса тўғридан-тўғри бу юришнинг мумтоз қаҳрамонлик эмас, балки кўп кишиларни ҳалок қилган янглишув эканини кўрсатарди. Буни ҳамма англади, лекин бу ердагиларнинг баъзилари генерал томонидан гапирилган сўзларнинг аҳамиятини тушунмагандай бўлиб баъзилари эса илжайган ҳолда бир-бирларига қарашиб олдилар.

Фақат қаттиқ қилмўйлов сариқ генералгина ҳеч нарсани пайқамади ва ўз ҳикоясига қизиқиб кетиб, баҳузур жавоб берди:
— Қутқазиб олган-да, жаноб олийлари.

Сўнг севган мавзуга берилиб кетган генерал муфассал равишда Ҳожимуроднинг жуда чаққонлик билан отрядни иккига бўлиб юборганини, агар қутқазиб олгани,— у алоҳида бир муҳаббат билан «қутқазиб олгани» сўзини такрорлади,— келмаганларида бутун отряд ўша ерда қолишини сўзлаб берди.

Генерал айтмоқчи бўлган нарсанинг ҳаммасини айтиб улгура олмади, чунки Манана Орбелиани, гапнинг нимадан иборат эканини англаб, генералга Тифлисдаги иморатнинг қулайликлари ҳақида савол бериб, унинг сўзини бўлди. Генерал ҳайрон бўлди, ҳаммага ва столнинг охирида ўтирган, маъноли кўз қисиб астойдил тикилмоқда бўлган ўз адъютантига қараб чиқди ва бирдан масалани англади. У княгинянинг саволига жавоб бермасдан, қовоғини солди, жим бўлди ва олдидаги тарелкада турган, унинг учун кўриниши ва ҳатто мазаси ҳам ёт бўлган, нозик таомни шошилган ҳолда, чайнамасдан юта бошлади. Ҳамма ўнғайсизланди, лекин вазиятнинг ноқулайлигини княгиня Воронцованинг нариги томонида ўтирган, сарой корчалонларидан бири бўлмиш грузин князи тўғрилаб юборди. Бу табиатан калтафаҳм бўлса-да, тилёғламалик қилишга жуда уста эди. У, гўё ҳеч нарсани сеpмагандай бўлиб қаттиқ овоз билан Ҳожимуроднинг мехтулинлик Аҳмаджоннинг хотинини ўғирлаганини айтиб бера бошлади.
— Кечаси қишлоққа кириб ўзига керак нарсани олганда, ўз аскарлари билан жўнаб қолган.
— Нима учун унга худди ўша хотин керак бўлибди?—деб сўради княгиня.
— Чунки Ҳожимурод унинг эрига душман бўлган, уни таъқиб қилиб юрган, аммо хонни то ўлгунигача ҳеч ерда дуч келтира олмаган, шундан кейин ўчини бевадан олган.

Княгиня бу гапни, грузин князининг ёнида ўтирган эски ўртоғи графиня Шуазёлга французча таржима қилиб берди.
— Quell horreur! жаноб, — деди графиня кўзларини юмиб ва бошини чайқатиб.
— О, йўқ,— деди Воронцов илжайиб,— менга, «у, асирга олижаноб ҳурмат билан муомала қилган, сўнг бўшатиб юборган» деб айтдилар.
— Ҳа, ақча баробарига.
— Ҳа, турган гап, лекин у ҳар ҳолда бамаъни иш қилган.

Князнинг бу сўзлари Ҳожимурод ҳақидаги бундан кейинги гапларга йўл очди. Саройга мансуб бўлган кишилар Ҳожимуродга қанча кўп аҳамият берсалар, князь Воронцовга шунча кўнгилли бўлишини англадилар.
— Бу кишида жуда ажойиб жасорат бор. Жуда мумтоз одам!
— Бўлмаса-чи, у 49-йилда куппа-кундузи Темирхон-Шурага бостириб кириб, дўконларни талаган.

Стулнинг охирида ўтирган, ўша вақтда Темирхон-Шурада бўлган армани, Ҳожимуроднинг бу қаҳрамонлиги ҳақидаги тафсилотларни сўзлаб берди. Умуман, бутун зиёфат Ҳожимурод ҳақида ҳикоя қилиш билан ўтди. Ҳамма бир оғиздан унинг ботирлигини, ақлли, олижаноблигини мақташди. Кимдир биров унинг йигирма олти асирни ўлдиришга буюрганини гапирди, аммо бунга ҳам одатдагича эътироз билдирилди.
— Нима қилсин. A la guerre comme a la guerre .
— У забардаст.
— Агар у Европада туғилган бўлса, эҳтимол янги Напалеон бўлар эди,— деди хушомадгўй эси паст грузин князи.

У Напалеонни ҳар қанақасига хотирлаш ҳам, унинг устидан ғалаба қозонгани учун оқ бут тақиб юрган Воронцовга хуш келишини биларди.
— Ҳа, гарчи Напалеон бўлмаса-да, чаққон отлиқлар генерали бўлар эди,— деди Воронцов.
— Агар Напалеон бўлмаса Мюрат бўларди.
— Ҳа, унинг номи ҳам Ҳожимурод.
— Ҳожимурод бизга қўшилган бўлса, Шомил ҳам тугади, деяверинг,— деди аллаким.
— Улар энди (бу «энди» сўзи Воронцов вақтида деган маънони берарди) чидаш беролмайдилар,— деди бошқа биров.
— Tout cela est grace a vous , — деди Манана Орбельяни.

Князь Воронцов ўзини кўмиб юбормоқда бўлган хушомадгўйликларни босмоққа уринди. Лекин бу хушомадлар унга хуш ёқарди ва у ғоят хурсанд ҳолда ўз хонимини стол ёнидан меҳмонхона томон олиб кетди.

Князь овқатдан сўнг, меҳмонхонага кофе олиб кирилганда, ҳамма билан ҳам жуда хушмуомалада бўлди ва тикандай дағал мўйловли малла генералнинг ёнига келиб, унинг ноқулай вазиятда қолганини сезмаганлигини кўрсатишга уринди.

Ҳамма меҳмонларни айланиб ўтгандан сўнг, князь карта ўйнагани ўтирди. У фақат жуда эски ўйин бўлган ломбер ўйининигина ўйнар эди. Князга грузин князи, кейин, князнинг хизматчисидан ломбер ўйинини ўрганиб олган арман генерали ва тўртинчи — ўз ҳукмронлиги билан донг чиқарган доктор Андреевский улфат бўлдилар.

Хизматчи, итальян Жовани кумуш патнисда хат олиб кирган вақтда Воронцов, олдига Александр I нинг расми солинган олтин тамаки қутини қўйиб, атлас картани шилиб, уни энди сузмоқчи бўлиб турган эди.
— Яна хабарчи келди, жаноб олийлари.

Воронцов картани ерга қўйди ва авф сўраб, хатни олиб ўқий бошлади.

Хат ўғлидан эди. У, хатида Ҳожимуроднинг қўшилганлигини ва Меллер-Закомельский билан бўлган можарони ёзган эди.

Княгиня эрининг ёнига келиб, ўғлининг нима ёзганлигини сўради.
— Яна ўша ҳақда. Al a eu quelques desagrements avec le commandaut de la place. Simon a eu tort . But all is well what ends well — деди князь, хатни хотинига бериб, сўнг одоб билан уни кутиб туришган улфатларига мурожаат қилиб, картани қўлларига олишларини сўради.

Биринчи қўлни бериб бўлгандан сўнг, Воронцов тамаки қутисини очди ва жуда хурсанд вақтларида қиладиган қилиғини қилди, қариларга хос равишда ажин босиб кетган оппоқ қўли билан бир чимдим француз тамакисидан олди-да, бурнининг тагига олиб келиб искади.

ДАВОМИ БОР

   Kavkaz xalqlarining milliy qahramoni Hoji Murodning bosh chanog‘ini ona yurtiga qaytarish haqidagi xabarni o‘qib, mana shu gaplarni siz bilan baham ko‘rishni o‘yladim. Yana shu gaplar bahona sizni buyuk Lev Tolstoyning “Hoji Murod” qissasini mutolaa qilishingizni juda-juda istadim…

HOJI MURODNING  BOSH CHANOG‘I
BAHONA AYTILGAN GAPLAR
Xurshid Davron

Yaqinda O‘zbekistonda kelib-ketgan Checheniston rahbari Rossiyada Lenin jasadini maqbaradan olib dafn etish bilan bog‘liq munozarada ishtirok etib, Lenin jasadi bilan birga Kavkaz xalqlarining milliy qahramoni Hoji Murodning 1852 yildan to bugungacha Sankt-Peterburgdagi Kunstkamerada saqlab kelinayotgan bosh chanog‘ini ham shahidning jasadi ko‘milgan qabrga ko‘mishni taklif etdi. 1719 yili Petr Birinchining qimmatli va noyob san’at, madaniyat, tarix, arxeologiya va boshqa yodgorliklardan iborat kolleksiyasi asosida tashkil etilgan Rossiyada birinchi muzey — Kunstkamera Rossiyaning bosinchilik siyosati asoratlari saqlanib kelinayotgan sharmandali joylardan biri. U yerda rus bosqinchilariga qarshi jang qilgan juda ko‘p xalqlar qahramon farzandlarining kesilgan bosh chanoqlari saqlab kelinayotgani esa eng ayanchli holatdir. O‘tgan yili Qozog‘iston rahbarlari ona yurtiga qaytarib, islomiy odatlarga asoslanib dafn etilgan qozoq xalqi tarixining e’tiborli siymolari Kenesarixon va Keyki botir bosh chanoqlari ham Rossiyada saqlab kelingan edi (bu xususda saytimizning rus tilidagi sahifasida berilgan maqolalar va videolar bilan tanishing).

Ochig‘ini aytish kerak, Rossiya muzey va arxivlarida zabt etilgan juda ko‘p xalqlarning, shu jumladan o‘zbek xalqining talon-taroj etib, zo‘rlik bilan olib ketilgan juda ko‘p boyliklari saqlanadi. Mustaqillik arafasida, aniqrog‘i, qayta qurish deb nom olgan yillari O‘zbekistonda ayni shu masala kun tartibiga olib chiqilgan edi. Vazirlar mahkamasi raisining o‘rinbosari, yozuvchi O‘lmas Umarbekov rahbarligida bu asala bilan shug‘ullanuvchi komissiya tashkil etilgan va shaxsan men ham bu komissiya a’zosi edim. Bu masala anchagina durust aks etgan muzeyshunos olima Nafisa Sodiqova maqolasi esimda qolgan. Bu masalaning naqadar kengligini anglatish uchun taniqli olimaning 1990 yili e’lon qilingan “Xazinaning egasi kim?” maqolasidan bir parcha keltiraman:

«Sharqshunos X. D. Fren 1834 yili O‘rta Osiyodan izlab topish mumkin bo‘lgan Sharq mualliflariga mansub «Yuz asar»ning xronologik ro‘yxatini tuzib chiqdi. Rossiya moliya vazirligi Orenburgdagi bojxonaga ro‘yxatda ko‘rsatilgan qo‘lyozmalarni O‘rta Osiyo shaharlaridan savdogarlar orqali sotib olish va ularni kutubxonalarga topshirishga e’tiborini qaratish haqida farmoyish berdi. Natijada, Sharq xalqlari tarixi va geografiyasiga doir ancha-muncha qo‘lyozmalar to‘planadi. Qo‘lyozmalar to‘plash o‘zbek xonliklarini zabt etish davrida, ayniqsa, tezlashdi.

1853 yili rus qo‘shinlari Oqmachit qal’asini bosib olganidan to turkman yerlari bosib olingungacha (1882) bo‘lgan barcha yurishlar davomida, rus olimlari arxiv, kutubxona va boshqa madaniy yodgorliklarni qo‘lga kiritishni uyushqoqlik bilan olib bordilar.

1868 yil Samarqanddan Turkistonning birinchi general-gubernatori K. B. Kaufman (1862—1882) tomonidan mashhur Usmon Qur’oni Peterburg kutubxonasi uchun jo‘natilgan edi. 1870 yili Buxoro amiri fuqarolari qo‘zg‘olonini bostirishda qatnashgan harbiy ekspeditsiya Shahrisabz va Kitob bekliklariga qarashli joylardan ko‘pgina qadimiy qo‘lyozmalar (97 jildga yaqin) olib qaytdi.

1873 yili Xivaga qilgan katta harbiy yurishga tayyorgarlik paytida, Rossiya jug‘rofiya jamiyati xonlikka qarashli yerlarda va unga tutash territoriyada geografik, etnografik hamda madaniy-tarixiy jihatdan tadqiqot o‘tkazish, shuningdek, madaniy qimmatga ega bo‘lgan turli boyliklar to‘plashning keng programmasini ishlab chiqdi. Xpva yurishiga boshchilik qilgan Kaufman sharqshunos A. L. Kun (1840—1888) zimmasiga Peterburg kutubxona va muzeylari uchun hamma nodir boyliklarni jo‘natib turish vazifasini yukladi. Yana rus armiyasi soldat va ofitserlariga qo‘lyozma, arxiv, tanga va boshqa qimmatli buyumlarni to‘plash yo‘llari ham ko‘rsatilgan edi.

A. L. Kun o‘z zimmasiga yuklatilgan vazifani to‘la bajarishga intildi. Xon saroyidan ko‘pgina qimmatli qo‘lyozmalarni qo‘lga kiritdi. Xon kutubxonasidan 300 tacha kitob qo‘lyozmasi musodara qilindi va o‘sha yiliyoq Peterburgdagi (1873) Imperator xalq kutubxonasiga jo‘natildi (B. V. Luning). Bundan tashqari, Kun va uning yordamchilari Xiva xonlari tanga zarb etish uchun ishlatgan 200 nusxa qolip, bir dasta muhr, mashhur Xiva ustalari ishlagan Xiva xonining taxti, 172 nusxa jo‘jilar tangasi va qo‘ng‘irot sulolasi xonlariga oid tangalardan 3 nusxadan, shuningdek, bir qancha nodir-etnografik buyumlar olib ketdilar (B. V. Luning). Ular orasida kandakorlik san’atining yuksak namunasi bo‘lmish nodir xon taxti alohida e’tiborga molik. 1874 yili bu taxtni, saqlash uchun, qurol-aslaha palatasiga topshirilgan (G. N. Chabrov). Xivadan olib ketilgan ayollar va bolalar kiyimlari, oltin va kumushdan ishlangan ko‘pdan-ko‘p turli bezaklar ham keyinchalik Sarskoye selo qo‘riqxonasiga, Moskva politexnika muzeyiga va Peterburgdagi badiiy rag‘batlantirish jamiyati muzeyiga topshirilgan. Keyinroq Xiva qimmatbaho buyumlarining katta qismi Davlat Ermitajiga, etnografik buyumlarning bir qismi esa Moskvadagi Leshkov etnografik muzeyiga kelib tushdi.

Qo‘qon qo‘zg‘olonini bostirish va xonlikni tugatish paytida (1875—1876) tarix, tabobat, fiqh va diniy ilmlarga oid asarlardan iborat jami 130 chamasi qo‘lyozma qo‘lga kiritildi va Imperator Xalq kutubxonasiga jo‘natildi (G. N. Chabrov).

Bu davrda yana bir harakat boshlandi, ya’ni rus ofitser va generallarining kolleksiyachilik havaslari oshib ketib, O‘rta Osiyo xalqlari madaniy yodgorliklarini arzon-garov sotib olishib, xususiy boylik orttira boshladilar.

Zarafshon okrugining boshlig‘i general A. Abramov, Sirdaryo viloyati harbiy gubernatori general N. Golovachev, Amudaryo bo‘limi boshlig‘i A. Galkin va boshqalar to‘plagan tanga kolleksiyalari, qimmatbaho buyumlar bunga yorqin misoldir.

Rus olimlari esa Peterburg, Moskva muzey va kutubxonalarini Turkiston buyumlari hamda qo‘lyozmalari bilan to‘ldirib borardilar. Ular o‘lkani o‘rganish mobaynida mahalliy aholining turli vakillari bilan yaqin aloqada bo‘ldilar va Turkistonda olib borgan ilmiy ishlarida mahalliy kishilarga tayandilar.

Samarqandlik Mirza Qosimov shahardagi yodgorliklar arxitekturasi qoplamalarining lavhalarini to‘plovchi kishi sifatida mashhur edi. Jizzax darasidagi yozuvlar lavhasi ham shu ajoyib xattot-rassom tomenidan qog‘ozga tushirilgan. U tayyorlagan Ulug‘bek madrasining qo‘lyozma chizmasi saqlanib qolgan.

Ilmiy ahamiyatga molik yodgorlik to‘plovchilar ichida eng faollaridan biri toshkentlik savdogar Akram Asqarov bo‘lgan. U noyob arxeologik obidalarning Turkistondagi atoqli to‘plovchisi va Parijdagi Ilmiy arxeologik jamiyatning a’zosi edi. Asqarov qadimgi tanga va yodgorliklarni to‘plashda shunday malaka hosil qilganki, natijada tangalarning zarb etilishi vaqtini deyarli aniq belgilay olgan.

Akram Asqarov o‘z vasiyatnomasida kolleksiyalarini hukumatga topshirishlarini iltimos qilgan. Biroq Asqarovning o‘limidan keyin, u yiqqan narsalar bo‘lak-bo‘lak holda sotilib, turli odamlar qo‘liga o‘tib ketdi. Uning kolleksiyasining katta qismi— 14 ming tanga va 280 nodir buyum, Turkiston general-gubernatori A. B. Vrevskiy farmoyishi bilan, Peterburgga jo‘natildi («Turkestanskiye vedomosti», 1892, 31-son).

Mahalliy yodgorlik muxlislari va to‘plovchilari orasida katta qobiliyatli, rus shaharlari bo‘ylab bir necha bor sayohat qilgan, faol va yirik kolleksioner, samarqandlik Mirza Abdulla Buxoriy ham bor edi. U ipak fabrikasining egasi, zamonasining ilg‘or fikrli kishisi bo‘lgan. Mirza Buxoriy o‘z ixtiyori bilan 1888 yilning 21-oktyabrida Peterburgga 6 yashik qadimgi tanga va boshqa buyumlarini tekinga yubordi (hammasi — 6300 narsa).

Mirza Abdulla Buxoriyning qimmatli yodgorliklari Ermitaj ixtiyoriga o‘tkazilgan. U maqsadini shunday bayon etadi: «Har qalay, umumiy manfaat va Rossiya ilm-fanini ko‘zlab hamda ulusimizdan… boshqalar ham bu qadimgi narsalar xususida alohida tushunchaga ega bo‘lishlari uchun, Turkiston o‘lkasida bu ish bilan hammadan ko‘proq men shug‘ullanganimni unutmasliklari uchun yodgorlik qoldirishga harakat qilaman» (B. V. Lunin).

Boshqa bir o‘lkashunos, qadimgi buyumlar muxlisi, haqiqiy etnograf Shohimardon Ibrohimov esa yuksak ma’rifatli va madaniyatli kishi sifatida ajralib turadi. O‘rta Osiyo xalqlari etnografiyasiga oid ko‘pgina asarlar uning qalamiga mansubdir.

Shayboniyxon madrasasida mudarrislik qilgan Abu Said Maxsum ham mahalliy o‘lkashunos, qadimgi buyumlar ishqibozi va to‘plovchisi bo‘lgan. Mohir xattot, arab yozuvini mukammal bilgan Abu Said Samarqandning tarixiy yodgorliklari, jumladan, Go‘ri Amir, Shohi Zinda maqbaralari va boshqa inshootlarda saqlanib qolgan, o‘qish ancha mushkul bo‘lgan yozuvlardai muvaffaqiyatli ravishda nusxa ko‘chirgan. U bilan shaxsan tanish bo‘lgan V. V. Bartold Abu Saiddan Osiyo muzeyi uchun Sulton Shohruh davridan to shayboniyxonlar sulolasining so‘nggi davrigacha mansub turli yorliq va hujjatlarni sotib olgan. Uning nomi mashhur Ulug‘bek rasadxonasi qoldiqlarini aniqlash bilan bog‘liq bo‘lib, u arxeolog V. L. Vyatkin bilan 1908—1909 yillarda Obirahmat arig‘i yaqinidagi Poyirasad tepaligida qazuv ishlarini olib borgan. Natijada, o‘zbek xalqining jahon ahamiyatiga molik ajoyib madaniy yodgorliklaridan biri — Ulug‘bek rasadxonasi kashf etildi.

Yettisuv viloyatida arxeologiya va etnografiya bilan Turdi Mirg‘iyosov shug‘ullanib, qimmatli yodgorliklarni 16 yil to‘plagan.

Shu tariqa, rus olimlari va mahalliy o‘lkashunoslar Peterburg, Moskva muzey va kutubxonalarini O‘rta Osiyo moddiy-manaviy yodgorliklari bilan to‘ldirib bordilar.

Chor hukumati Turkiston o‘lkasi xalq ommasiga milliy jihatdan o‘zini anglash uchun imkon bermas, chunki ular orasida tarixiy bilimlarni keng tashviqot qilish va ular e’tiborini qadimgi yodgorliklarga jalb etish chorizmning mustamlaka siyosatiga futur yetkazadi, deb hisobladilar. Lekin O‘rta Osiyoni o‘z mustamlaka mulki deb bilgan chor hukumati bu o‘lkaning beqiyos boyliklarini o‘zlashtirish va o‘zining Sharqdagi istehkomiga aylantirish uchun Turkistonni ilmiy asosda o‘rganish zarurligini yaxshi tushunardi. Buning uchun qulay muassasa muzey edi. A. P. Fedchenko, I. V. Mushketov, V. F. Oshanin, V. V. Bartold va boshqalar Turkistonda muzeylar qurilishining tashabbuskorlari bo‘ldilar.» Iqtibos tugadi.

O‘sha bosqin yillari Turkiston tuprog‘iga faqat ilm izlab emas, shaxsiy manfaatlari ortidan kelgan rus olimlari mahalliy aholidan, madrasa-yu masjidlardan tortib olgan qadimiy qo‘lyozmalar pala-partishlik bilan qoplarga solinib, imperiya poytaxtiga jo‘natilgan. Eng dahshati, bu qoplardagi nodir qo‘lyozmalar yillar davomida muzeylar yerto‘lalarida, zax va havosiz joylarda saqlangani uchun yarmidan ko‘pi chiqitga chiqarilgan va tashlab yuborilgan.

Nafisa Sodiqovaning maqolasida olib ketilgan boyliklarimiz namunalari sifatida qayd etilgani talon etilgan xazinaning yuzdan biriniyam tashkil etmaydi. Chunki ularda totalitar sho‘ro tuzumi davrida qatag‘on etilgan buyuk shoirlaru olimlarimizga tegishli kitoblaru qo‘lyozmalar aks etmagan. Birgina Abdurauf Fitratning Peterburgdagi Saltikov-Shchedrin nomidagi kutubxonada saqlanayotgan boy kutubxonasini eslatishni kifoya deb bilaman.

1941 yili Hazrat Alisher Navoiy yubileyi bahona Amir Temur va temuriylar xilxonalarining ochish voqealari sirli va jumboqli bo‘lib qolmoqda. Yillar o‘tib, adabiyot muzeyi xonalaridan biridan Sohibqiron bobomizning qoshi va kipriklari saqlanib kelinayotgan oddiygina gugurt qutichasi haqidagi xabar qanchadan-qancha ko‘ngilga vahima soladigan mish-mishu adolatli, ammo javobsiz qolayotgan savollar tug‘dirgani unutib bo‘ladimi? Men hozir bu xususdagi shubhalarimni aytishdan ham qo‘rqaman.

Qozoqlar va chechenlar milliy qahramonlarining kesilgan boshlarini vatanga qaytargan va qaytarishga uringan paytda biz hech bo‘lmaganda yurtimizdan olib ketilgan boyliklarimiz ro‘yxatini tuzishga kirishmog‘imiz kerak. Men yuqorida qayta qurish pallasida O‘lmas Umarbekov boshchiligidagi komissiya ayni shu ro‘yxatni tuzishga kirishgan edi. Ammo, mustaqillik erishgandan boshlab to bugungacha bu masala yo‘qlik komiga cho‘kdi.

Xullas, Hoji Murod bosh chanog‘ini ona yurtiga qaytarish haqida xabarni o‘qib, mana shu gaplarni siz bilan baham ko‘rishni o‘yladim. Yana sizni buyuk Lev Tolstoyning “Hoji Murod” qissasini mutolaa qilishingizni juda-juda istadim.

2017

Lev Tolstoy
HOJIMUROD
Uyg’un tarjimasi

  Men uyga dala bilan qaytdim. Yozning qoq oʻrtasi edi. Oʻt oʻrilib olingan va qora bugʻdoyni oʻrishga endigina harakat qilinmoqda edi.

Yilning bu paytida rang-barang chiroyli gullar — qizil, oq, pushti, xushboʻy, momiqli chinnigullar, sut singari oq, oʻrtasi och-sariq, yoqimli hid sochuvchi «muhabbat gullari», bol hidli sariq gulira’nolar, gunafsha rangli va oq lolaga oʻxshash qomatdor karnaygullar, chirmashib oʻsuvchi noʻxatgullar, sariq, qizil, pushti skabiazlar, gunafsha rangli, och pushti jigʻalik va sezilar-sezilmas yoqimli hid beruvchi otquloq gullar, quyoshda va yosh niholligida tiniq koʻk, kechqurunlari hamda qarigan vaqtida koʻkimtir va qizgʻimtir boʻlib tovlanuvchi va latif, bodom hidli, guli darrov soʻlib qoladigan chirmovgullar koʻp boʻladi.

Men turli-tuman gullardan kattakon guldasta yasab, uyimga qarab ketayotganimda zovur ichidagi ajoyib qizgʻish rangli, chaman-chaman ochilgan, bizda qushqoʻnmas deb ataluvchi, chalgʻichilar uni chopmasdan qoldirib oʻtadigan, mabodo qoʻqqisdan chopilib ketgan boʻlsa, qoʻlga kirmasin uchun oʻt ichidan olib tashlanadigan tikanakka koʻzim tushdi. Men bu tikanakni yulib olib guldastamning oʻrtasiga qoʻymoqchi boʻldim. Zovurga tushdim-da, gulning oʻrtasiga yopishib olib, qattiq uyqiga kirgan tukdor arini haydab, uni uzishga tutindim. Ammo bu ish juda qiyin boʻldi, gulning tikanaklari har tarafdan, hatto qoʻlimga oʻrab olgan roʻmoldan ham oʻtib, nayzadek sanchilardi, bugina emas, — u shu qadar chayir ediki, men uning dastasini titib, iplarini birma-bir uzish uchun besh minutcha ovora boʻldim. Nihoyat gulni uzib olgan paytimda uning poyasi tamom titilib toʻzgʻigan edi, gulning oʻzi ilgarigidek goʻzal koʻrinmasdi. Bundan tashqari, u, oʻzining dagʻalligi va beoʻxshovligi bilan guldastaning nozik gullariga qovushmas edi. Men, oʻz tupida yashnab turgan gulni uzib behudaga juvonmarg qilganim uchun oʻkindim, keyin uni yerga tashladim. «Ajabo, hayotning naqadar gʻayrat va kuchi bor,— deya men gulni uzayotganimdagi chekkan ma-shaqqatimni xotirladim,— u oʻz hayotini juda zoʻr kuch bilan himoya qildi va osonlikcha jon bermadi».

Uyga olib boradigan yoʻl shudgor qilinib, yangigina haydalgan qora tuproqli daladan oʻtar edi. Mana shu qora tuproqli chang yoʻldan borardim. Haydalgan dala pomeshchik yeri boʻlib, shu qadar katta ediki, har ikki tarafda va tepalikka choʻzilgan old tomonda qora tep-tekis qilib haydalgan, hali mola bosilmagan shudgordan boʻlak hech narsa koʻrinmasdi. Yer yaxshi haydalgan, dalaning hech bir yerida bironta giyoh koʻrinmas, hammayoq qop-qora edi. Men, beixtiyor bu oʻlik, qora dala oʻrtasidan biror jon asarini axtararkanman: «Odam — qanday yemiruvchi maxluq, oʻz hayotini saqlash uchun qanchadan-qancha rang-barang tirik mavjudotlarni, oʻsimliklarni mahv etgan»,— deb oʻyladim. Oldimda, yoʻlning oʻng tarafida allaqanday bir buta koʻrindi. Men, yaqinroq kelib qarasam, u haligi men gulini uzib tashlaganim «qushqoʻnmas» navidan ekan.

Butaning uchta novdasi bor edi. Uning bittasi sindirib olingan va qolgani xuddi chopib tashlangan qoʻl singari choʻltoq edi. Qolgan ikki shoxning har birida bittadan gul bor. Shoxning bir bandi singan va uning yarmisi, iflos guli bilan pastga osilib, boshqa biri garchi loyga belangan boʻlsa-da, hamon yuqoriga qarab dikkayib turardi. Butun butani gʻildirak bosib oʻtganligi, soʻng yana koʻtarilganligi ma’lum edi, xuddi uning tanasidan bir parchasini yulib olganlar, ichak-chovogʻini agʻdarib tashlaganlar, qoʻlini sugʻurib, koʻzlarini oʻyib olganlar, lekin u hamon qaddini koʻtarib turar va atrofidagi barcha birodarlarini mahv etgan insonga taslim boʻlmas edi.

«Naqadar zoʻr quvvat!—deya oʻyladim men,— inson hammasini yengibdi, millionlarcha oʻt-oʻlanlarni mahv etibdi, bu esa hamon taslim boʻlmaydi».

Shundan keyin, bundan ancha ilgari boʻlib oʻtgan bir Kavkaz tarixi yodimga tushdi. Bu voqeaning bir qismnni oʻzim koʻrganman, bir qismini esa tasavvur qildim. Mening xotiramda va tasavvurimda tartibga kelgan bu voqea mana bunday edi.

I

Bu 1851 yilning oxirlarida yuz bergan edi.

Noyabrning sovuq bir oqshomida, ruslarga qarashli yerlardan yigirma chaqirimcha uzoqlikdagi, chechenlarning tezak tutuniga koʻmilib yotgan notinch Maxket ovuliga Hojimurod kirib keldi.

Soʻfining oʻtkir tovushi endigina tingan va tezak hidi singib ketgan togʻ havosida, bir-birovi bilan tortishayotgan erkaklarning shovqinlari, pastdagi buloqdan chiqayotgan xotin-xalaj va bolalarning ovozlari, ovulning tigʻiz, xuddi ari uyasi singari bir-biriga yopishib ketgan uylariga taralayotgan sigir va qoʻylarning ma’rashlari baralla eshitilmoqda edi.

Hojimurod, oʻz qahramonliklari bilan dong chiqargan, biror yoqqa borganida tugʻ koʻtargan, atrofida ot oʻynatib, uni kuzatib boruvchi oʻnlab muridlarsiz yurmaydigan Shomilning noibi edi. Hozir u, ostidan miltiq turtib chiqib turgan kigiz chakmonga oʻralgan, quloqchinini bostirib kiygan holda, mumkin qadar oʻzini tanitmaslikka tirishib, yoʻlda uchragan ovul ahllarining yuzlariga oʻynoqi qora koʻzlari bilan yashirin nazar tashlab, bittagina muridi bilan bormoqda edi.

Hojimurod ovulning oʻrtasiga kelgach, guzarga chiqadigan yoʻl bilan ketmasdan, chapga — tor koʻchaga burildi. U, tepalikdagi ikkinchi uyning oldiga kelgach, atrofiga qaranib toʻxtadi. Uy oldidagi bostirmada hech kim yoʻq, tomda esa yaqindagina suvalgan moʻrining orqasida poʻstinga oʻralgan bir kishi yotar edi. Hojimurod u kishini qamchisining sopi bilan turtdi va qattiq yoʻtaldi. Poʻstin ostidan boshida tungi qalpoq, ustida yagʻiri chiqib ketgan eski nimcha kiygan bir chol koʻtarildi. Cholning kipriksiz koʻzlari qizil va namli edi, u yopishqoq koʻzlarini ochmoqchi boʻlib pirillatdi. Hojimurod odatdagi salom alaykumni aytgach, yuzini ochdi.

Chol Hojimurodni tanib, tishsiz ogʻzini ochib iljaygach:
— Vaalaykum assalom,— dedi, soʻng oʻzining qaltiragan oriq oyoqlarini yigʻib oʻrnidan turdi-da, moʻri yonidagi yogʻoch poshnali kavushini kiya boshladi, kiyib boʻlgach, shoshilmasdan tushib, taqiri chiqib qolgan poʻstinining yenglarini kiydi. Soʻng tomga qoʻyilgan narvondan orqasi bilan yurib tusha boshladi. Chol pastga tushar ekan, ingichka, tirishib ketgan, oftobda kuygan boʻyni bilan boshini chayqar va tishsiz ogʻzi bilan hech toʻxtovsiz gʻoʻngʻillar edi. U yerga tushgach, mehmondoʻstlik koʻrsatib, Hojimurodning oti jilovi va oʻng uzangisidan ushladi, ammo otidan chaqqon tushgan Hojimurodning baquvvat va chapdast muridi cholni chekkaga surib, oʻrnini oʻzi egalladi.

Hojimurod otidan tushdi va sal oqsab bostirmaga kirdi. Uning qarshisiga eshikdan oʻn besh yoshlarda boʻlgan bir bola yugurib chiqdi va xuddi pishib turgan qaragʻat singari qora, yaltiroq koʻzlarini taajjub bilan keluvchilarga tikdi.
— Chop, machitga borib otangni chaqirib kel,— deb chol bolaga buyurdi, soʻng, Hojimurodning oldiga tushib, unga uyning yengil, gʻijillab ovoz chiqargan eshigini ochdi, Hojimurod ichkariga kirgan vaqtda ichkarigi eshikdan qoʻlida yostiq bilan sariq koʻylak ustidan qizil kamzul kiygan, koʻk ishtonli, yoshi oʻtibroq qolgan ingichka, ozgʻin bir xotin chiqdi.
— Qadaming qutlugʻ boʻlsin,— dedi u ikki bukilib mehmonning yon-atrofiga yostiq qoʻyarkan.
— Ilohim oʻgʻillaring omon boʻlsinlar,— dedi Hojimurod chakmonini yechib, miltiq va quloqchinini olib, ularni cholga berayotib.

Chol miltiq va quloqchinni ohistalik bilan uy egasining qurollari yonidagi qoziqqa, tekis suvalib oqlangan devorda yarqirab turgan ikkita katta jom oʻrtasiga osib qoʻydi. Hojimurod toʻpponchasini toʻgʻrilab qoʻyib, yostiq yoniga keldi va cherkaskasini qoqib, yostiqqa suyaldi. Chol uning yoniga choʻkkaladi, koʻzlarini yumdi, qoʻllarini yuqori koʻtardi. Hojimurod ham shunday qildi. Soʻng fotiha oʻqib boʻlishgach, har ikkalasi ham qoʻllarini yuzlariga surtishdi.
— Nima xabar bor?— Hojimurod choldan soʻradi.
— Hech qanday xabar yoʻq,— chol oʻzining qizil, nursiz koʻzlari bilan Hojimurodning yuziga emas, balki koʻkragiga qarab turib javob berdi.— Men asalari bogʻchasida turaman, faqat shu bugun oʻgʻlimni koʻray deb keldim. Biror yangi gap boʻlsa, u biladi.

Hojimurod, chol bilganlarini va unga tegishli boʻlgan gaplarni gapirishni istamaganini angladi-da, boshini sal qimirlatib qoʻydi va ortiq hech narsa soʻramadi.
— Hech qanaqa hushxabar yoʻq,— chol gap boshladi. Yangilik faqat shuki, barcha quyonlar, burgutlarni qanday qilib haydash toʻgʻrisida kengashmoqdalar. Burgutlar esa goh unisini, goh bunisini titkilamoqda. Oʻtgan hafta beting qurgʻur rus itlari michitliklarning pichaniga oʻt qoʻydilar,— chol gʻazab bilan xirilladi.

Qatta-katta ohista qadam bosib, Hojimurodning muridi kirdi va xuddi murshidi singari u ham chakmonini yechdi, oʻzida faqat xanjar bilan toʻpponchasinigina qoldirib, miltiq va qilichini ustidan oldi, soʻng ularni olib borib, Hojimurodning qurollari turgan qoziqqa ildi.
— Bu kim boʻladi?— chol kiruvchini koʻrsatib, Hojimuroddan soʻradi.
— Muridim Eldor,— dedi Hojimurod.
— Koʻp yaxshi, dedi chol va Eldorga Hojimurodning yonidan — kigizdan joy koʻrsatdi.

Eldor chordana qurib oʻtirdi va jim holda oʻzining chiroyli qoʻy koʻzlarini gapirayotgan cholning yuzlariga tikdi. Chol, oʻtgan hafta ularning yigitlari ikki soldatni tutib olganliklarini, birini oʻldirib, ikkinchisini Vedenoga — Shomilning oldiga yuborganliklarini soʻzlab bermoqda edi. Hojimurod eshikka qarab-qarab qoʻyib va tashqaridan eshitilayotgan ovozlarga quloq solib, cholning soʻzini parishon holda tinglamoqda edi. Uy oldidagi bostirmaning ostidan oyoq tovushlari eshitildi, eshik gʻiyjillab ochilib, uy sohibi ichkari kirdi.

U Sado boʻlib, qirq yoshlar chamasida, siyrak soqolli, uzun burun, uni chaqirib kelish uchun machitga chopib borgan va otasi bilan birga uyga kirib, eshikning yonida oʻtirgan oʻn besh yashar oʻgʻlining koʻzlari singari garchi u qadar yaltiroq boʻlmasa-da, qora koʻzli bir kishi edi. Uy egasi, eshik oldiga yogʻoch kavushini yechdi va koʻpdan beri olinmay, oʻsib ketgan qora sochli boshidagi eski, qirilib ketgan papagʻini yelkasiga surib qoʻydi-da, shu zamoniyoq Hojimurodning qarshisiga choʻkka tushib oʻtirib oldi.

Chol singari u ham koʻzlarini yumdi, qoʻllarini koʻtarib fotiha oʻqidi, shundan keyingina gapira boshladi. U, Shomildan Hojimurodni oʻlik yo tirik holda qoʻlga tushirish haqida buyruq boʻlganini, Shomilning elchilari kechagina ketganlarini va xalq Shomilning buyrugʻiga quloq solmaslikdan qoʻrqishini, shuning uchun ham ehtiyot boʻlish kerakligini soʻzlardi.
— Hali men tirik ekanman,—dedi Sado,— uyimdagi mehmonimga hech kim hech narsa qilolmaydi. Lekin tashqarida qanday boʻladi? Buni oʻylab koʻrish kerak.

Hojimurod diqqat bilan tingladi va ma’qullab boshini qimirlatib qoʻydi, soʻngra Sado soʻzini tugatgach:
— Yaxshi. Hozir ruslarga maktub bilan bir kishini yuborish lozim. Muridimni joʻnataman, faqat uni boshlab olib boruvchi kishi kerak,— dedi.
— Ukam Bota boradi,— dedi Sado va oʻgʻliga qarab,— Botani chaqir,—dedi.

Bola xuddi prujinaday irgʻib turdi va qoʻllarini chayqatganicha uydan tez chiqib ketdi. U, oʻn minutlardan keyin, oftobda qop-qora boʻlib kuyib ketgan, qotma, kalta oyoq, ustiga titilib bitgan, yenglari yirtilgan jiyakli sariq cherkaska va sidirilib tushib ketgan qora nogovitsi kiygan bir chechen bilan birga qaytib keldi. Hojimurod yangi kelgan kishi bilan koʻrishdi va shoshqich:
— Mening muridimni ruslarning huzuriga olib borolmaysanmi?— dedi.
— Boʻladi,— Bota xushchaqchaqlik bilan javob berdi,— Hammasi ham boʻladi. Mendan boshqa birorta chechen ham u yoqqa oʻtolmaydi. Mabodo oʻtadigani topilsa, va’dani katta qiladi-yu, ammo hech ish chiqarolmaydi. Men esa ish chiqara olaman.
— Xoʻp,— dedi Hojimurod va uch bormogʻini koʻrsatib turib,— xizmating uchun uchni olasan.

Bota anglaganligining ishorasi qilib, bosh irgʻadi, ammo uning uchun pul qiymatli emas, balki u sharaf yuzasidan Hojimurodga xizmat qilishini pisanda qilib qoʻydi. Hojimurod rus toʻngʻizlarining qanday qilib ta’zirini berganini togʻdagilarning hammasi biladi.
— Yaxshi,— dedi Hojimurod.— Arqonning uzuni, gapning qisqasi yaxshi.
— Argun buriladigan joyda, tik jarning qarshisida, oʻrmon ichidagi yalanglikda ikki gʻaram bor. Bilasanmi?
— Bilaman.
— U yerda uch nafar otliq yigitlarim meni kutib turishibdi,— dedi Hojimurod.
— Xoʻsh,— dedi Bota bosh qimirlatib.
— Xon-Magomani soʻraysan. Xon-Magoma nima qilishini va nima gapirishini biladi. Uni ruslarning boshligʻi knyaz’ Voronsovning huzuriga olib borish lozim. Olib borolasanmi?
— Olib borolaman.
— Olib borib, yana qaytib olib kelish lozim. Uddasidan chiqa olasanmi?
— Albatta chiqaman.
— Soʻng oʻrmonga qaytib kelasan-a! Men ham oʻsha yerda boʻlaman.
— Hammasini bajo keltiraman,— dedi Bota,— soʻng oʻrnidan turdi va ta’zim qilib uydan chiqib ketdi.
— Yana bir kishini Gexiga yuborish lozim.— Hojimurod Bota chiqib ketgach; uy egasiga aytdi.— Gexida mana nima qilish kerak,— u cherkaskasining gozirlaridan birini ushlab turib, gap boshlagan edi, ammo uyga kirib kelgan ikki xotinni koʻrib, shu zamoniyoq qoʻlini pastga tushirdi-da, jim boʻlib qoldi.

Ulardan biri Sadoning xotini, bu — oʻsha yoshi oʻtib qolgan, ozgʻin, mehmonlarga yostiq keltirib qoʻygan ayol edi. Boshqa biri qizil ishton va zangori kamzul kiygan, koʻkragi bilan bitta kumush tanga jevak taqib olgan yoshgina bir qiz edi. Uning ozgʻin yelkalari orasida yotgan, uncha uzun boʻlmagan, ammo yoʻgʻon, qattiq qora haydarining ustiga bir soʻmlik kumush tanga taqilgan edi; xuddi otasi va ukasiniki singari, qoragʻatday koʻzlari — jiddiy boʻlishga uringan yosh chehrasida jonsarak yaltirardi. U mehmonlardan iymanib ularga tik qaramasdi.

Sadoning xotini dumaloq xontaxta keltirdi, uning ustida choy, chalpak, qatlama, pishloq, churak va bol bor edi. Qiz esa tosqumgʻon va sochiq olib kirdi.

Sado bilan Hojimurod,— har ikkalasi ham to ayollar oʻzlarining qizil, yumshoq, oʻkchasiz chuvaklari bilan ohista yurishib, keltirilgan narsalarni mehmonlar oldiga joylashtirib qoʻyganlariga qadar, jim oʻtirdilar. Eldor boʻlsa ayollar to uydan chiqib ketgunlaricha, oʻzining qoʻy koʻzlarini chalishtirgan oyoqlariga tikkancha xuddi haykal kabi, qimirlamadi. Faqat ayollar eshikka chiqib ketgan va eshik orqasida ularning yumshoq qadam tovushlari tamoman tovsilgachgina, Eldor yengillanib nafas oldi, Hojimurod esa cherkaskasining goziridan bir oʻqni sugʻurib, uning ostidan naycha qilinib oʻrab qoʻyilgan bir xat chiqardi-da, Sadoga uzatdi.
— Oʻgʻlingga ber,— dedi u xatni uzatib.
— Javobini qayerga yetkazamiz?— Sado soʻradi.
— Senga bersinlar, sen menga yetkazasan.
— Xoʻp, boʻladi,— dedi Sado va xatni oʻz cherkaskasining gizoriga joylab qoʻydi. Keyin qumgʻonni qoʻliga olib, tosni Hojimurodning oldiga surdi. Hojimurod kamzulining yenglarini muskuldor bilaklarigacha surdi-da, qoʻllarini Sado quyayotgan qumgʻondan oqib turgan muzday shaffof suvga tutdi. Hojimurod toza sochiqqa artgach, taomga yaqin siljidi. Eldor ham shunday qildi. Mehmonlar ovqat yeyish bilan mashgʻul ekanlar, Sado mehmonlarning qarshisida oʻtirib olib, bir necha bor ularning kelganlaridan minnatdor ekanligini aytdi. Poygakdagi bola yaltiroq qora koʻzlarini Hojimuroddan olmay, xuddi oʻz tabassumi bilan otasining soʻzlarini ma’qullaganday iljayar edi.

Hojimurod bir kecha va bir kunduzdan ortiq tuz totmaganiga qaramay, jindakkina non bilan pishloq yedi va xanjarining ostidan pichoqchasini chiqarib, boldan olib nonga surtdi.
— Bizning bolimiz yaxshi. Boshqa yillarga qaraganda bu yil bol ham moʻl, ham yaxshi boʻldi,— dedi chol, aftidan, Hojimurod asaldan totingani uchun xursand boʻlib.
— Rahmat,— dedi Hojimurod va taomdan chetga surildi. Eldor yana yemoqchi edi, ammo u ham oʻzining murshidi singari dasturxondan uzoqladi va Hojimurodga tosqumgʻon tutdi.

Sado Hojimurodni uyiga kiritib, oʻz hayotini xavf ostida qoldirganini tushunardi, negaki Shomilning Hojimurod bilan boʻlgan janjalidan soʻng, butun chechen aholisiga Hojimurodni qabul qilmaslik, kimki qabul qilsa, qattiq jazolanishi bildirilgan edi. Hojimurod uning uyidaligidan ovul kishilari har bir soniyada xabar topishi va Hojimurodni tutib berishni talab qilishlari mumkinligini bilardi. Lekin bu narsa Sadoni tashvishga solmas, balki quvontirar edi. Sado oʻz jonini fido qilib boʻlsa-da, mehmonini himoya etishni oʻz burchi deb hisoblar va bu ishidan xursand boʻlibgina qolmay, faxrlanar edi ham. U Hojimurodga qarab:
— Hali hozir sen uyimda ekansan va boshim omon ekan, hech kim senga hech narsa qilolmaydi,— deya takrorladi.

Hojimurod uning yarqiroq koʻzlariga qaradi va gaplarining rost ekanini anglab uni tantanavor duo qildi.
— Ilohim umring uzoq, baxting musharraf boʻlsin.

Sado, bu yaxshi tilak uchun minnatdor boʻlib qoʻllarini koʻksiga qoʻydi.

Sado, uyning darpardalarini yopib va pechka uchun shox tayyorlab qoʻyib, gʻoyat shod va koʻtarinki bir kayfiyatda mehmonxonadan chiqdi-da, butun oilasi yashaydigan xonaga kirib ketdi. Ayollar hali uxlashmagan edi. Ular mehmonxonada tunamoqchi boʻlgan xavfli qoʻnoqlar haqida soʻzlashmoqda edilar.

II

Xuddi shu kechaning oʻzida, Hojimurod yotgan ovuldan yigirma chaqirimcha uzoqlikda, oldingi Vozdvijenskiy krepostidan, Chahgirin darvozasining orqasidagi istehkomdan unter-ofitser bilan birgalikda uch soldat chiqdi. Ular, oʻsha vaqtlarda Kavkaz soldatlari yuradigan kiyimlarda: kalta poʻstin va papax kiygan, shinellarini oʻrab, yelkalariga osishgan va qoʻnji tizzadan yuqori boʻlgan katta etiklarda edilar. Soldatlar miltiqlarini yelkalariga osib olganlaricha avvalo yoʻldan bordilar, soʻng besh yuz qadamcha bosishgach, burildilar-da, etiklari bilan qurigan yaproqlarni shitirlatib oʻng tarafga qarab yigirma qadamcha yurdilar va singan, qora tanasi qorongʻida ham koʻrinib turgan chinorning yonida toʻxtadilar. Chinorning odatda tagiga maxfiy qorovullar yuborilar edi.

Soldatlar kelayotgan vaqtda, daraxtlarning tepasida xuddi chopqillab borayotganday boʻlib koʻringan yorugʻ yulduzlar endi butoqlar orasida yaltirashib toʻxtadilar.
— Balli, qoqlanibmiz,— dedi unter-ofitser Panov, soʻng uzun nayzali miltigʻini yelkasidan olib, taraqlatib daraxtga suyab qoʻydi. Uch soldat ham shunday qildi.
— Chinakam yoʻqotib qoʻydimmi-a,— Panov jahl bilan gʻoʻngʻilladi.— Yo unutib qoldirganmanmi, yo yoʻlda tushib qolgan.
— Nimani axtaryapsan axir?— soldatlardan biri tetik, xursand ovoz bilan soʻradi.
— Trubkani, bilmadim, sabil qayoqqa yoʻqoldi ekan.
— Ha, nay butunmi?— tetik ovoz soʻradi.
— Nay mana.
— Toʻgʻri yerni oʻyib chekavermaysizmi?
— Be, boʻlmagan gap.
— E, birpasda toʻgʻrilaymiz.

Maxfiy postlarda chekish man qilingan, ammo bu yer deyarli maxfiy post emas, balki aniqrogʻi, togʻliklar ilgari qilganlari singari, bildirmasdan toʻplarini keltirib istehkomga qarab oʻq otmasin uchun qorovullar yuboriladigan oldingi post edi, shuning uchun ham Panov oʻzini chekishdan mahrum qilishni istamadi-da, xushchaqchaq soldatning taklifiga qoʻshildi. Xushchaqchaq soldat choʻntagidan pichoq olib yerni oʻya boshladi. U chuqurchani kavlab boʻlib, unga nayni joylashtirdi, chuqurchaga soʻng tamaki soldi, tamakini pastga bosib qoʻydi,— trubka tayyor boʻldi. Mukkasidan tushib yotgan, bet suyagi irgʻib chiqqan soldatning basharasini bir lahza yorugʻlantirib, oltingugurt yondi. Naydan vishillab ovoz chiqdi, Panov yongan tamakining yoqimli hidini sezdi.
— Toʻgʻriladingmi?— dedi u oyoqqa turib.
— Boʻlmasa-chi.
— Qandingni ur, Avdeev, ixtirochi. Qani?

Avdeev Panovga joy berdi-da, ogʻzidan tutun chiqara turib, yonboshiga agʻdarildi.

Panov muk tushdi va nayni yengi bilan artib, cheka boshladi.

Chekib boʻlishgach, soldatlar orasida suhbat boshlanib ketdi.
— Rota komandiri yana yashikka qoʻl suqqan emish, deb aytishyapti, aftidan, yutqizib qoʻyganga oʻxshaydi,— dedi soldatlarning biri yoqimsiz ovoz bilan.
— Qaytarib beradi,— dedi Panov.
— Shubhasiz, u yaxshi ofitser,— Avdeev quvvatladi.
— Yaxshi, yaxshi,— gap boshlagan soldat qovogʻini solib davom etdi,— mening fikrimcha, rota u bilan: modomiki, olibsan, qancha olding va qachon berasan, ayt, deb gaplashmogʻi lozim.
— Rota nima desa, shu,—dedi Panov ogʻzidan trubkani olib.
— Turgan gap, koʻpchilik — qudratli narsa,— Avdeev quvvatladi.
— Axir arpa sotib olish kerak, yana bahorga etiklarni butun qilib olish lozim, pul kerak axir, nega pulni oladi…— norozi soldat soʻzida turib oldi.
— Aytayotibman-ku, rota xohlaganini qiladi,— Panov takrorladi.— Bu birinchi marta boʻlayotgan ish emas axir,— olibdimi, beradi.

U vaqtlarda Kavkazda har bir rota oʻz xoʻjaligi ustidan saylangan kishilari orqali idora qilinar edi. Rota xazinadan kishi boshiga 6 soʻm 50 tiyindan pul olar va oʻzini ta’min qilar: karam ekar, pichan oʻrar, oʻzining ot-aravalari boʻlar, toʻq rota otlari bilan maqtanar edi. Rotaning pullari esa yashikda saqlanar, yashikning kaliti rota komandirida boʻlar va rota komandirining yashikdan qarzga pul olish hodisasi koʻp boʻlib turar edi. Bu safar ham shunday boʻlgan, soldatlar ham shu haqda soʻzlashmoqda edilar. Qovogʻi soliq soldat Nikitin rota komandiridan hisob talab qilishni istar, Panov bilan Avdeev esa bunday qilmaslik kerak, der edilar.

Panovdan keyin Nikitin ham chekdi, soʻng ostiga shinelini toʻshab, daraxtga suyanib oʻtirdi. Soldatlar jim boʻldilar. Faqat shamolning balandda, daraxtlar tepasida shitirlagan ovozigina eshitilardi. Birdan bu shitirlashlar orasidan chiyaboʻrilarning chiyillashi, yigʻlashi, akillashlari eshitildi.
— La’natilarning avjini qara-ya,— dedi Avdeev.
— Ular yuzingning qiyshiqligini mazax qilishayotibdi,— dedi toʻrtinchi soldat ingichka ovozda.

Yana hammasi jim boʻldi, faqat shamolgina daraxtlarning shoxlarini qimirlatib, yulduzlarni goh koʻrsatib, goh bekitar edi.
— Antonich,— xushchaqchaq Avdeev birdan Panovdan soʻradi,— sening ham zerikadigan payting boʻladimi?
— Qanaqangi zerikish?
— Men ba’zan shu qadar zerikaman, shu qadar diqqinafas boʻlamanki, nima qilishimni oʻzim ham bilmay qolaman.
— Shunaqami!—dedi Panov.
— Men hov bir vaqt pullarimni ichib qoʻygan edim-ku, bularning hammasi diqqatbozlikdan edi. Boshimga tashvish kelaverdi, kelaverdi. Ke, mast boʻlib, bir xursand boʻlay, deb oʻyladim.
— Ichkilikdan yana battarroq boʻladi.
— Shunday ham boʻldi, ilojing qancha?
— Ha, nimadan diqqat boʻlasan?
— Menmi? Uyimni sogʻinib diqqat boʻlaman-da.
— Nima, boymidilaring.
— Boy emasdikku-ya, ammo durustgina kun kechirardik-da.

Soʻng Avdeev, Panovning oʻziga necha martalab aytib bergan narsalarini yana hikoya qila boshladi.
— Axir men oʻz xohishim bilan akam uchun soldatlikka keldim-da,— Avdeev gapira ketdi.
— Uning toʻrt bolasi bor, meni boʻlsa yangigina uylantirishgan edilar. Onam yolvorib qoʻymadi. Menga nima, balki, yaxshiligimni unutmasdir, deb oʻyladim. Xoʻjayinning oldiga kirdim. Xoʻjayinimiz yaxshi odam:—Barakalla, boraver,— dedi. Shunday qilib akam uchun soldatlikka keldim.
— Juda soz, yaxshi qilibsan,— dedi Panov.
— Mana, endi, Antonich, koʻrib turibsan, xafaman. Hammasidan ham koʻproq shunga diqqatmanki, axir nimaga akam uchun soldatlikka keldim? U hozir maza qilib yuribdi, men esa mana, azob chekyapman. Qancha koʻp oʻylasam, shuncha yomon boʻladi. Shunaqa boʻlar ekan.

Avdeev bir oz jim qolgach:
— Ha, yana chekamizmi??— deb soʻradi.
— Ha, mayli, qani, toʻgʻrila!

Soldatlar cheka olmadilar. Avdeev endigina oʻrnidan turib, trubkani toʻgʻrilamoqchi boʻlgan edi, shamolning shovuri aralash yoʻlda kelayotgan kishilarning qadam tovushlari eshitildi. Panov miltigʻini qoʻlga olib, oyogʻi bilan Nikitinni turtdi. Nikitin oʻrnidan turib, shinelini yerdan oldi. Uchinchi soldat Bondarenko ham oʻrnidan turdi.
— Menchi, birodarlar, ajoyib bir tush koʻrdim…

Avdeev Bondarenkoga qarab «jim», deb qoʻydi, soldatlar jim boʻldilar. Etik emas, boshqa bir narsa kiygan kishilarning muloyim oyoq tovushlari yaqinlasha boshladi. Qorongʻilikda yaproq va qurigan shoxchalarning shitirlashi borgan sari aniq eshitilmoqda edi. Qeyin chechenlarga xos tovushlar eshitildi. Endi soldatlar faqat ovozlarnigina eshitib qolmay, darxtlar orasidagi yorugʻlikdan oʻtib borayotgan ikki sharpani ham koʻrdilar. Sharpalarning biri pakanaroq, ikkinchisi novcharoq edi. Sharpalar soldatlarga yaqinlashganda Panov qoʻliga miltigʻini olib, oʻzining ikki hamrohi bilan yoʻlga chiqdi va:
— Kimsan?—deb baqirdi.
— Tinch chechenlar,— pakanasi javob berdi. Bu Bota edi.
— Miltiq yoʻq, qilich yoʻq,—- dsdi u oʻzini koʻrsatib.— Kinez’ kerak.

Novchasi miq etmay hamrohinipg yonida turardi. U ham qurolsiz edi.
— Demak, josus, polk komandirining oldiga olib borish kerak,— dedi Panov oʻz oʻrtoqlariga tushuntirib.
— Kinez’ Voronsov kerak, juda zarur ish bor,— dedi Bota.
— Boʻldi, boʻldi, olib boramiz,— dedi Panov.— Qani boʻlmasa, Bondarenko bilan sen olib bora qol,— u Avdeevga murojaat qildi,— navbatchiga topshirgach, yana qaytib kel. Menga qara,— dedi Panov,— ehtiyot boʻl, oldingga tushirib ol!
— Ha, bu nima?—dedi Avdeev, goʻyo miltigʻining nayzasi bilan birovni sanchayotganday harakat qilib,— bitta tiqaman — ikkovining ham surobi toʻgʻri boʻladi.
— Oʻzi nima joni bor, bitta sanchsang masala hal,— dedi Bandarenko.
— Qani, marsh!

Askariy josuslar va ikki soldatning oyoq tovushlari tingach, Panov bilan Nikitin oʻz joylariga qaytdilar.
— Kechasi nima qilib yuribdi?— dedi Nikitin.
— Ish bordir-da,— dedi Panov.—Picha sovuqroq boʻlib qoldimi,—deya qoʻshib qoʻydi, soʻng shinelini yozib kiydi-da, daraxt yoniga oʻtirdi.

Ikki soatlardan soʻng Avdeev bilan Bondarenko qaytib keldilar.
— Xoʻsh, topshirdilaringmi?— Panov soʻradi.
— Topshirdik. Polk komandirinikidagilar hali ham yotishmagan ekanlar. Toʻppa-toʻgʻri uning oldiga olib bordik. E, doʻstlarim, bu taqirboshlar juda yaxshi yigitlar ekan,— Avdeev davom etdi.— Xudo haqqi! Men ular bilan toza gaplashdim.
— Sen, surishtirmay-netmay gaplashaverasan,— dedi Nikitin Avdeevdan norozi boʻlib.
— Rost, xuddi Rossiya kishilariga oʻxshaydi. Bittasi uylangan ekan. Marja bor?—deyman,— bor,— deydi. Baranchuk bor?—deyman,— bor, koʻp,— deydi. Ikkitami?— Ikkita,— dsydi. Shunday qilib toza gaplashdik. Yaxshi yigitlar ekan.
— Boʻlmasa-chi, ular yaxshi yigitlar,— dedi Nikitin,— faqat yakkama-yakka duch kelib qol-chi, ichak-chovogʻingni agʻdarib tashlaydi, xolos.
— Tezda tong yorishsa kerak,— dedi Panov.
— Ha, yulduzlar ham soʻna boshladilar,— dedi Avdeev oʻtirayotib. Soldatlar yana jim boʻldilar.

III

Kazarma va soldat uylarining derazalarida koʻpdan chiroq shu’lasi koʻrinmas, ammo krepostdagi eng yaxshi uylardan birining derzalaridan hamon yorugʻ tushib turardi. Bu uyda Kurinskiy polkining komandiri, bosh qoʻmondonning oʻgʻli, fligel’-ad’yutant knyaz’ Semyon Mixaylovich Voronsov turar edi. Voronsov xotini, Peterburgning mashhur goʻzali Mariya Vasil’evna bilan bu kichkina Kavkaz krepostida hech kim, hech qachon yashamagan dabdaba bilan yashar edi. Bu esa Voronsov va ayniqsa uning xotini uchun faqirona hayotday tuyular edi: bu yerdagi aholiga esa bularning turmushi favqulodda dabdabali koʻrinardi.

Hozir, kechasi soat oʻn ikkida, gilam toʻshalib tashlangan, ogʻir darpardalari tushirigʻliq katta mehmonxonada toʻrtta sham bilan yoritilgan karta stolining atrofida uy egalari mehmonlar bilan birga oʻtirishib karta oʻynashmoqda edi. Oʻynovchilarning biri — uy egasining oʻzi: choʻzinchoq yuzli, malla sochli, fligel’-ad’yutantlariga xos nishonlar — venzel’ va aksel’bantlari bilan oʻtirgan polkovnik Voronsov edi; uning sherigi boʻlib oʻynayotgan kishi Peterburg universitetining kandidati, ya’ni knyaginya Voronsovaning ergashtirib kelgan yosh oʻgʻlini oʻqitish uchun yaqindagina chaqirtirilib olingan paxmoq sochli, tumshaygan yosh yigit edi. Ularga qarshi ikki ofitser oʻynar edi: biri — keng qizil yuzli, gvardiyadan bu yoqqa oʻtgan rota komandiri Poltoratskiy, ikkinchisi — chiroyli yuzida sovuq bir ifoda boʻlgani holda gerdayib oʻtirgan polk ad’yutanti edi. Shahlo koʻz, qora qosh goʻzal knyaginya Mariya Vasil’evna esa Poltoratskiyning yonida, uning oyoqlariga etigini tegizib va kartalariga qarab oʻtirar edi. Knyaginyaning soʻzlarida ham, koʻz qarashlarida ham, tabassumlarida ham, tanasining butun harakatlarida ham va undan anqib turgan atirning hidlarida ham, Poltoratskiyni unga yaqin oʻtirishidan boshqa hamma narsani unutishga olib borgan bir joziba bor edi, shuning uchun ham Poltoratskiy oʻz sherigini borgan sari gʻazabga keltirib, xato ustiga xato qilar edi.
— Esi joyidami oʻzi! Yana tuzni kuydirdi,— dedi ad’yutant qip-qizarib, Poltoratskiy tuzni boy berganida.

Poltoratskiy, xuddi uyqudan uygʻongandek, dovdirab muruvvatli, katta-katta qora koʻzlari bilan ad’yutantga norozi qaradi.
— Ha, uni kechiring,— dedi Mariya Vasil’evna tabassum bilan.— Ana, sizga aytmabmidim,— u Poltoratskiyga murojaat qildi.
— Axir siz butunlay boshqa narsani aytgan edingiz,— dedi Poltoratskiy iljayib.
— Ajab, boshqa narsa edimi?— dedi u va yana jilmaydi. Bu jilmayish Poltoratskiyni shu qadar zoʻr hayajonga soldi va quvontirdiki, u qip-qizarib ketdi va kartalarni olib chiylay boshladi.
— Sen chiylama,— dedi ad’yutant jiddiy va shu zahoti uzukli oq qoʻli bilan xuddi kartadan tezroq qutulmoqchi boʻlganday, uni tez-tez suza boshladi.

Mehmonxonaga mulozim kirib, navbatchi knyazni soʻrayotganini bildirdi.
— Kechirasiz, afandilar,— dedi knyaz’ ruschani inglizcha talaffuz bilan soʻzlab.— Mariya, sen mening oʻrnimga oʻtirasan.

Knyaginya oʻzining sarv qomatini rostlab, oʻrnidan ildam turdi ham ipak kiyimlarini shildiratib baxtiyor ayollarga xos ochiq tabassum bilan iljayib soʻradi:
— Rozimisizlar?
— Men doim hamma narsaga roziman,— dedi ad’yutant, endi oʻynashni mutlaqo bilmaydigan knyaginyaning oʻziga qarshi oʻynaydigan boʻlganidan xursand boʻlib, Poltoratskiy esa faqat iljayib, qoʻllarini yozdi.

Knyaz’ mehmonxonaga qaytib kelganda robber tugagan edi. U gʻoyat hayajonga tushgan va xursand bir holda kirib keldi.
— Bilasizlarmi, men sizlarga nimani taklif qilaman.
— Xoʻsh?
— Shampanskiy ichamiz.
— Bunga men doim tayyorman,— dedi Poltoratskiy.
— Xoʻsh, bu juda yaxshi gap,— dedi ad’yutant.
— Vasiliy! Qani, keltiringlar,— dedi knyaz’.
— Nimaga chaqiribdilar?— Mariya Vasil’evna soʻradi.
— Navbatchi va yana bir kishi kelgan ekan.
— Kim? Nima gap?—Mariya Vasil’evna yana shoshib soʻradi.
— Aytolmayman,— dedi Voronsov yelkasini qisib.
— Aytolmaysanmi?— Mariya Vasil’evna takrorladi.— Koʻramiz.

Shampanskiy keltirdilar. Mehmonlar bir stakandan ichishdi, soʻng oʻyinni tugatishib va hisoblashishib, xayrlasha boshladilar.
— Sizning rotangiz ertaga oʻrmonga borishga tayinlanganmi?— knyaz’ Poltoratskiydan soʻradi.
— Ha. Nima edi?
— Boʻlmasa ertaga siz bilan koʻrishamiz,— dedi knyaz’ bir oz jilmayib.

Es-hushi faqat Mariya Vasil’evianing doʻmboq oq qoʻlini qisishda boʻlgan Poltoratskiy Voropsovning gapini yaxshi anglab yetmasdan:
— Juda xursand boʻlaman,— dedi.

Mariya Vasil’evna har galgiday Poltoratskiyning qoʻlini faqat mahkam qisibgina qolmay, ustiga qattiq silkib ham qoʻydi. Va u, Poltoratskiyga gʻishtinni yurgan vaqtida qilib qoʻygan xatosini yana bir karra eslatib, chiroyli, erkalovchi ma’nodor tabassum bilan jilmayib qoʻydi.

Poltoratskiy, faqat unga oʻxshash kiborlar jamiyatida oʻsgan va tarbiyalangan kishilargina, bir oy harbiy hayotning yolgʻizligini boshidan kechirgach, yangidan, oʻzining ilgarigi doirasiga mansub boʻlgan ayolni, yana knyaginya Voronsova singari ayolni uchratgani uchun boshi koʻklarga yetib yaxshi kayfiyatda uyga qaytdi.

Askarlarning oʻrmondagi ishi daraxt qirqishdan iborat edi, bu bilan ular dushmanning bildirmay kelib hujum qilishini va qochish joyini yoʻqqa chiqarar edilar.

U, oʻrtogʻi bilan yashaydigan kichkina uyga kelib, tashqi eshikni itardi, eshik berk edi. U taqillatib koʻrdi, ochilmadi. Soʻng jahl bilan oyogʻi va qilichini ishga solib taraqlata boshladi. Eshik orqasidan oyoq tovushi eshitildi, Poltoratskinning malayi krepostnoy Vavilo eshiknipg ilgagini tushirdi.
— Eshik zanjirlashni qayerdan chiqarding? Ahmoq!
— Ha, axir berkitmasa boʻladimi, Aleksey Vladimir…
— Yana mast. Men senga berkitishni koʻrsatib qoʻyay…

Poltoratskiy Vaviloni urmoqchi boʻldi-yu, yana bu fikridan qaytdi.
— He, turqing qursin: Shamni yoq!
— Hozir.

Vavilo haqiqatan ham ichgan edi, chunki u kaptenar-musnikida tugʻilgan kun sharafiga qilingan ziyofatda boʻlgan edi. U, uyga qaytib kelgach, oʻz hayotini kaptenarmus Ivan Makeichning hayoti bilan taqqoslab, oʻylay ketdi. Ivan Makeichning kirimlari bor, uylangan va bir yildan soʻng boʻshayman, degan umidi ham bor edi. Vavilo esa, bolaligidayoq yuqoriga, ya’ni xoʻjayinlarning xizmatiga olingan, hozir qirqlardan oshib qolgan boʻlsa-da, haliga qadar uylanmagan va oʻzining betayin xoʻjayini bilan darbadar hayot kechirar edi. Xoʻjayin yaxshi edi, kam urishardi,— ammo bu qanaqa turmush axir! «Kavkazdan qaytib kelgach, seni ozod qilaman, deb va’da bergan edi, ha, ozod boʻlib qayoqqa boraman axir…» Itday yashasang, oʻyladi Vavilo. Soʻng shu qadar uxlagisi keldiki, u bitta-yarimta odam kirib biror narsani olib ketmasin, deya qoʻrqib eshikning ilgagini soldi va uxlab qoldi.

Poltoratskiy, oʻrtogʻi Tixonov bilan birga yotadigan xonaga kirdi.
— Xoʻsh, nima, yutqizib qoʻydingizmi?—dedi Tixonov uygʻonib.
— Yoʻgʻ-e, oʻn yetti soʻm yutdim va bir butilka shampanskiy ichdik.
— Mariya Vasil’evnani ham koʻrdingmi?
— Mariya Vasil’evnani ham koʻrdim,— Poltoratskiy takrorladi.
— Turadigan vaqt ham boʻlay deb qoldi,— dedy Tixonov,— soat oltida yoʻlga tushmoq lozim.
— Vavilo,— deb chaqirdi Poltoratskiy,— menga qara, ertaga meni soat beshda uygʻot.
— Sizni uygʻotib boʻladimi, urishib ketasiz.
— Men senga uygʻotib qoʻy deyapman! Eshitdingmi?
— Xoʻp.

Vavilo etik va kiyim-boshlarini olib ketdi. Poltoratskiy esa oʻrniga yotdi va iljayganicha, papiros chekdi-da, shamni oʻchirdi, u qorongʻida qarshisida Mariya Vasil’evnaning tabassum-la kulib turgan chehrasini koʻrdi.

Voronsovlar darrov uxlashmadi. Mehmonlar ketishgach, Mariya Vasil’evna erining yoniga keldi va uning qarshisida toʻxtab, jiddiylik bilan dedi.
— Eh bien, vous ai er me dir che gue c’est?
— Mais, ma chere …
— Pas de «ma chere»! C’est un emissaire n’est-ce past?
— Quand meme je ne pous pas vous le dire.
— Vous ne pouvez pas? Alors c’est moi qui vais vois le dire!
— Vous?

Bir necha kundan beri Hojimurod bilan bitim qilish yuzasidan boʻlayotgan gaplarni eshitgan va erining oldiga Hojimurodning oʻzi kelgan, deya gumon qilgan knyaginya:
— Hojimurod emasmi?—deb soʻradi.

Voronsov inkor qila olmadi, ammo kelgan kishi Hojimurodning oʻzi emas, balki Hojimurodning ertaga daraxt kesilmoqchi boʻlgan yerga kelishini xabar qilgali kelgan vakili ekanini aytib, xotinining hafsalasini pir qildi. Krepostdagi koʻngliga tegadigan bir tarzdagi zerikarli turmush kechirayotgan yosh Voronsovlar — xotini ham, eri ham — bu voqeadan xursand boʻldilar. Bu xabarni Voronsovning otasiga qanday yoqib tushishi haqida soʻzlashgan eri xotin soat uchda uxlashga yotishdi.

IV

Hojimurod, Shomilnppg unga qarshi yuborgan muridlaridan qochib yurib oʻtkazgan uyqusiz uch kechadan soʻng, Sado unga xayrli tun tilab uydan chiqib ketishi bilanoq uxlab qoldi. U yechinmasdan, boshini qoʻliga qoʻyib, xoʻjayin tomonidan qoʻyilgan qizil momiq yostiqqa tirsaklarini botirib uxlardi. Unga yaqin joyda devor tagida Eldor uxlamoqda edi. Eldor oʻzining kuchli tanasini har tomonga tashlab, chalqanchasiga yotar, uning qora gozirli oq cherkaska ichidagi baland koʻkragi, yostiqdan pastga tushib ketgan yaqindagina qirilgan boshidan baland edi. Uning naq bolalarniki singari bilinar-bilinmas moʻylov chiqqan keng yuqori labi dam qisilib, dam ochilib, xuddi bir narsani kavshab yotganga oʻxshardi. U ham xuddi Hojimurod singari kiyingan holda belbogʻiga qistirib olgan toʻpponchasi va xanjari bilan uxlab yotardi. Uchoqdagi shox yonib bitmoqda va pechka ichidagi chilchiroq miltiramoqda edi.

Yarim kechada mehmonxonaning eshigi gʻijirladi, Hojimurod shu zamoniyoq oʻrnidan koʻtarilib toʻpponchasini ushladi. Uyga oyoq uchida yurib Sado kirdi.
— Nima kerak?— Hojimurod hech uxlamagan kishidek soʻradi.
— Uylamoq kerak,— dedi Sado Hojimurodning oldiga oʻtirib,— sening kelganingni bir xotin tomdan koʻribdi,— dedi u,— va eriga yetkazibdi, hozir buni butun ovul biladi. Yangigina qoʻshnim xotinimning oldiga shoshib chiqibdi va chollarnipg machitga toʻplanishganini ham seni ushlamoqchi boʻlishgaiini aytibdi.
— Ketish kerak,— dedi Hojimurod.
— Otlar tayyor,— dedi Sado va uydan tez chiqib ketdi.
— Eldor,— Hojimurod shivrirladi, Eldor oʻz nomini va hammasidan muhimi, oʻz murshidining ovozini eshitib, papaxini tuzatar ekan, irgʻib turdi. Hojimurod qurolini osdi va chakmonini kiydi. Eldor ham shunday qildi, soʻng har ikkalasi ham indamasdan uydan bostirmaga chiqdilar. Qora koʻzli bola otlarni keltirdi. Suv sepganday jimjit koʻchadan ketayotgan otlarning tuyoq tovushiga qoʻshni uyning eshigidan allakim boshini chiqarib qaradi. Soʻng yogʻoch kavushini taraqlatgancha tepalikdagi machitga qarab chopib ketdi.

Oy chiqmagan, yulduzlargina qop-qora koʻkda charaqlab turar va qorongʻilikda uy tomlarining va hammadan koʻproq ovulning yuqori qismidagi minorali machitning shakli koʻrinib turardi. Machitdan shovqin eshitildi.

Hojimurod darhol miltigʻini ushlab, oyogʻini tor uzangiga qoʻydi, soʻng oʻzini tovush chiqarmasdan, egarning baland yostigʻiga oldi.
— Olloga topshirdim!—dedi u uy egasiga murojaat qilib, oʻng oyogʻining odatiy harakati bilan ikkinchi uzangini axtarayotib va chetlanishinipg ishorasi qilib, otni ushlab turgan bolani qamchi bilan sal turtib qoʻydi. Bola oʻzini chetga oldi, ot goʻyo nima qilishi kerakligini oʻzi bilganday, tor koʻchadan katta yoʻlga qarab yoʻrgʻalab ketdi. Eldor orqada borardi; Sado poʻstin kiyib olgan, qoʻllarini tez-tez qimirlatib, tor koʻchaning goh u betiga, goh bu betiga yugurib oʻtib, ularning ketidan chopardi. Katta yoʻlga chiqaverishda bir sharpa, soʻng ikkinchi sharpa koʻrindi.
— Toʻxta! Kimsan? Toʻxta!—deb qichqirdn birov, soʻng bir qancha kishi yoʻl toʻsdi.

Hojimurod toʻxtash oʻrniga toʻpponchasini belidan oldi va otini yoʻl toʻsgan kishilarga qarab handab, yurishini tezlatdi. Yoʻlda turgan kishilar tarqaldilar va Hojimurod, atrofiga qaramasdan, otini qattiq yoʻrttirib, yoʻldan pastga qarab tushib ketdi. Eldor otini qattiq yeldirib, uning ketidan borardi. Orqadan tarsillab ikki marta miltiq otildi, oʻq unga ham, Eldorga ham tegmasdan, gʻuvillagancha oʻtib ketdi. Hojimurod oʻsha yurishda davom etdi. U, uch yuz qadamcha uzoqlashgandan soʻng, hansiragan otini bir oz toʻxtatdi-da, quloq sola boshladi. Oldinda, pastda tezoqar suv shovullamoqda edi. Orqadan ovuldagi xoʻrozlarning qichqirishlari eshitilar edi. Bu qichqiriqlar orasidan Hojimurodning ketidan yaqinlashib kelayotgan ot tuyoqlarining va kishilarning tovushlari eshitildi. Hojimurod, otini «chuv» deb avvalgicha bir qolipda yoʻrgʻalatib ketdi.

Orqadan kelayotganlar chopdilar va Hojimurodni quvib yetdilar. Ular yigirma chogʻli otliq kishilar edi.

Bular Hojimurodni tutishga qaror qilgan yoki juda boʻlmaganda, oʻzlarini Shomil oldida oqlash uchun Hojimurodni tutmoqchiday koʻrinishgan ovul xalqi edi. Ular qorongʻida koʻrinadigan darajada yaqinlashib kelgan vaqtlarida, Hojimurod, tizginni qoʻyib yuborib, toʻxtadi va chap qoʻlining odatiy harakati bilan miltigʻining gʻilofini yechdi, oʻng qoʻli bilan miltiqni oldi. Eldor ham shunday qildi.
— Nima kerak?—deya baqirdi Hojimurod.— Ushlamoqchimisiz? Mana ushlanglar! U miltigʻini koʻtardi.

Ovul xalqi toʻxtadi. Hojimurod miltigʻini qoʻliga ushlaganicha, jarlikka tusha boshladi. Otliqlar yaqinlashmasdan uning orqasidan kelardilar. Hojimurod jarlikning naryogʻiga oʻtib olgach, uning orqasidai kelayotgan otliqlar: «Soʻzimizni tingla!» deb qichqirdilar. Bunga javoban Hojimurod miltiqdan oʻq uzdi va otini choptirib ketdi. U otini toʻxtatganda uning ortidan quvib kelayotganlarning tovushi eshitilmas, xoʻrozlarning qichqirigi ham kelmas, faqat oʻrmon ichidan oqayotgan suvning aniq shildirashi va har zamonda ukkining sayrashi quloqqa chalinar edi. Oʻrmonning qora devor singari qirgʻogʻi juda ham yaqin edi. Bu oʻrmon Hojimurodning muridlari kutishib turishgan oʻrmon edi. Hojimurod oʻrmonning yoniga kelib toʻxtadi va koʻkragini toʻldirib havo olib, hushtak chaldi, soʻng quloq soldi. Bir minutdan soʻng oʻrmon ichidan xuddi shunday hushtak eshitildi. Hojimurod yoʻldan burilib oʻrmonning ichiga kirib ketdi. U yuz qadamcha yurgandan keyin, daraxtlar orasidan gulxanning atrofida oʻtirishgan kishilarning soyalarini va yarmigacha olov yoritgan tushovlangan, egarlogʻliq otlarni koʻrdi. Gulxan oldida toʻrt kishi oʻtirar edi.

Gulxan oldidagi kishilardan biri tez turdi-da, Hojimudorning yoniga kelib, otning jilovini va uzangisini ushladi. Bu kishi Hojimurodning tutingan ukasi, uning xoʻjalik mudiri edi.
— Oʻt oʻchirilsin!— dedi Hojimurod otdan tushayotib.

Kishilar gulxanni toʻzgʻitib, yonayotgan shoxlarni toptay boshladilar.

Hojimurod yerga solingan chakmonning yoniga kelib:
— Bota bu yerga keldimi?— deb soʻradi.
— Keldi, koʻp boʻldi. Xon-Magoma bilan ketdi.
— Qaysi yoʻldan ketdilar?
— Manavi yoʻl bilan,— Hanafiy Hojimurod kelgan yoʻlining qarshi tomonini koʻrsatib javob berdi.
— Xoʻp,— dedi Hojimurod va miltigʻini olib, oʻqlay boshladi.— Ehtiyot boʻlish lozim, mening ketimdan quvdilar,— dedi Hojimurod oʻtni oʻchirayotgan odamga murojaat qilib.

Bu kishi chechen Gamzalo edi. Gamzalo chakmonning yoniga keldi, uning ustida yotgan jildli miltiqni oldi va jimgina yalanglikning chekkasiga, Hojimurod kirib kelgan yerga qarab ketdi. Otidan tushgan Eldor Hojimurodning otini oldi va har ikkala otning ham boshini yuqori qilib, daraxtga qantarib qoʻydi; keyin xuddi Gamzalo singari miltigʻini yelkasiga osib, yalanglikning narigi chekkasiga borib turdi. Gulxan oʻchirilgan boʻlsa-da, oʻrmon endi avvalgidek qorongʻi emas, garchi zaif boʻlsa-da koʻkda yulduzlar porlar edi.

Hojimurod yulduzlarga, osmonning yarmigacha koʻtarilib qolgan «Yetti ogʻayni» yulduzlarga qarab, tun yarmidan ogʻib qolganini va koʻpdan tungi ibodat vaqti yetganini payqadi. U Hanafiydan doimo xurjunda olib yuriladigan qumgʻonni soʻradi, soʻng chakmonini kiyib, suvga qarab joʻnadi.

Hojimurod yechinib va tahorat olib boʻlgach, chakmonini yozib, qiblaga qarab nomozini oʻqidi.

U nomozni oʻqib boʻlib, oʻz oʻrniga — xurjuni turgan joyga qaytib keldi va chakmonga oʻtirib, qoʻllarini tizzasiga tiradi, soʻng boshini quyi solib, oʻylab ketdi.

Hojimurod oʻz baxtiga doimo ishonardi. U biror narsani boshlasa, albatta muvaffaqiyat qozonaman deb oʻylardi,—shuning uchun ham hamma narsa unga kulib boqar edi. Uning butun joʻshqin harbiy turmushi davomida, har zamonda uchraydigan tasodiflardan qat’iy nazar, shunday boʻlgan. U hozir ham shunday boʻladi, deb ishonardi. U Voronsov tomonidan oʻziga beriladigan qoʻshin bilan Shomilning ustiga yurish qilishini va uni asir qilib, oʻch olishini, rus podshosi uni mukofotlashini va faqat Avariyanigina emas, balki unga boʻysunadigan butun Chechen oʻlkasini idora qilishini koʻz oldiga keltirdi. U bu fikrlarga choʻmib, qanday qilib uxlab qolganini sezmadi.

U oʻzining yigitlari, ashulalar va «Hojimurod kelayotir!»—degan qiyqiriqlar bilan Shomil ustiga bostirib borayotganini, uni xotinlari bilan birgalikda ushlayotganini va Shomilning xotinlari yigʻlab-siqtayotganlarini eshitayotganini tush koʻrdi. U uygʻonib ketdi. «Loiloha» degan sura, «Hojimurod kelayotir!»— degan qiyqiriqlar va Shomil xotinlarining yigʻisi — bular — uni uygʻotib yuborgan chiyaboʻrilarning ulishi, chinqirigʻi edi. Hojimurod boshini koʻtardi, sharq tomonga, daraxtlar orasidan yorishib koʻringan osmonga qaradi va oʻzidan nariroqda oʻtirgan murididan Xon-Magomani soʻradi. Xon-Magoma hali qaytmaganini bilib, boshini quyi soldi va shu zahotiyoq yana mudrab ketdi. Magomaning xursand ovozi uygʻotdi. Xon-Magoma kela solib Hojimurodning yoniga oʻtirdi-da, ularni soldatlar qanday qilib kutib olganliklarini ham xuddi knyazning oldiga olib borganliklarini, knyazning oʻzi bilan soʻzlashganini, knyazning xursand boʻlganini va erta bilan ularni ruslar daraxt kesadigan joyda — Michik daryosining narigi yogʻidagi Shalin yalangligida kutib olishga va’da berganini gapirib bera boshladi. Bota, oʻzi bilan tafsilotlarini qoʻshib, oʻrtogʻining soʻzini boʻlib turdi.

Hojimurod, oʻzining ruslarga qoʻshilmoqchi boʻlgan taklifiga Voronsov aniq qanday soʻzlar bilan javob berganligini mufassal soʻradi. Xop-Magoma ham, Bota ham knyazning Hojimurodni mehmon sifatida qabul etishga va unga koʻp narsa va’da qilishganini aytdilar. Hojimurod yana yoʻl haqida soʻroqlay berdi. Xon-Magoma yoʻlni yaxshi bilganini ham toʻppa-toʻgʻri olib borishganini aytib, uni ishontirgach, Hojimurod yonidan pul chiqarib, Botaga va’da qilingan uch soʻmni berdi: oʻz odamlariga esa xurjundan oʻzining oltin suvi yugurtirilgan qurolini va salla oʻralgan papaxini olib berishlikni, muridlarning oʻzlariga boʻlsa, ruslarning oldiga durust boʻlib borish uchun tozalanishni buyurdi. Qurollarni, egarlarni, otlarning jabduqlarini tozalab boʻlishgunlaricha, yulduzlar soʻnib, kun yorishib qoldi va tonggi shabada esa boshladi.

V

Tong qorongʻisida, Poltoratskiyning komandasi ostida bolta koʻtarishgan ikki rota soldat Chahgirin darvozasidan oʻn chaqirim nariga chiqib borishdi va saf boʻlib yoyilib, tong yorishi bilanoq daraxt kesishga tutinishdi. Gulxanda pisillab va tarsillab yonayotgan hoʻl shoxlarning tutuni bilan qoʻshilib ketgan tuman soat sakkizlarda koʻtarildi, ilgari besh qadam naridan bir-birini ilgʻamay, faqat ovoznigina eshitayotgan daraxt kesuvchilar gulxanlarni ham, oʻrmon ichidan oʻtgan —ustiga daraxtlar agʻanagan yoʻlni ham koʻra boshladilar, quyosh goh yorugʻ xol boʻlib tuman ichidan koʻrinib qolar, goh yana yashirinar edi. Yalanglikda, yoʻl boʻyida doʻmbiralarning ustida, oʻzining subaltern-ofitseri Tixonov bilan Poltoratskiy, uchinchi rotaning ikki ofitseri va sobiq kavalergard, duelda urishgani uchun darajasi kamaytirilib soldatlikka tushirilib yuborilgan — Poltoratskiyning Pajeskiy korpusdagi oʻrtogʻi — baron Freze oʻtirar edi… Doʻmbiralarniig yonverida tashlandiq qogʻozlar, papiros qoldiqlari va boʻsh shishalar sochilib yotardi. Ofitserlar aroq ichishib boʻlib, ovqat yemoqda va porter ichishib oʻtirmoqda edilar. Doʻmbirachi uchinchi shishani ochdi, Poltoratskiy uyquga toʻymaganligiga qaramay, oʻziga xos ruhiy koʻtarinkilik va sof, quvnoq kayfiyatda edi: u bunday vaqtlarda, ya’ni xavf yuz berishi mumkin boʻlgan yerda oʻz soldatlari va oʻrtoqlari orasida boʻlib, oʻzini doimo shunday his etar edi.

Ofitserlar orasida soʻnggi yangilik — general Slepsovning oʻlimi haqida qizgʻin suhbat borardi. Bu oʻlimda hech kim hayotdagi eng muhim paytni — hayotning tugatilishini va oʻzi paydo boʻlgan manbaiga qaytib borishini koʻrmas, balki qilich bilan togʻlilarga tashlangan va ularni botirlik bilan qilichdan oʻtkazgan abjir ofitserning azamatligini koʻrardi.

Garchi bularning hammalari, ayniqsa jangda boʻlgan ofitserlar, u vaqtlarda Kavkazda boʻladigan urushlarda va umuman, hech qachon va hech yerda, taxmin qilinadigan va tasvir etiladigan roʻbaroʻ kelishib qilich bilan chopishishlar boʻlmasligini bilsalar-da, (mabo-do shunday roʻbaroʻ kelinib qilich va nayza bilan chopishish ham sanchishlar boʻlsa, hamma vaqt faqat qonunchilargina chopiladi va sapchiladi) va bilishlari mumkin boʻlsa-da, bu roʻbaroʻ kelib jang qilish haqidagi uydirma gap ofitserlar tarafidan e’tirof qilinar ham ularga magʻrurlik va xursandlik bagʻishlar edi; ular bu magʻrurlik va xursandlik bilan biri botirlangan, biri aksincha eng kamtarin qiyofada, Slepsovning boshiga tushgani singari, har minut sayin har birlarining boshlariga kelishi mumkin boʻlgan oʻlimni pisand qilmasdan, chekishib, ichishib va hazillashib, doʻmbiralar ustida oʻtirmoqda edilar. Haqiqatan ham xuddi shu chogʻ — suhbat oʻrtasida, yoʻlning chap tomonidan tetiklantiruvchi, chiroyli, qarsillab otilgan miltiq tovushi eshitildi va otilgan oʻq, qayerdadir tumanli havoda gʻuvillab borib, tarsillab daraxtga tegdi. Dushmanning oʻqiga — soldatlarning miltigʻidan otilgan bir qancha salobatli — qattiq oʻq tovushlari javob berdi.
— Uhoʻ,— deya Poltoratskiy koʻtarinki ovoz bilan qichqirdi,— bizning safda emasmi? Qani, Kostya birodar,— u Frezega murojaat qildi,— senigg baxting. Rotanigg yoniga bor. Biz hozir ajoyib bir jang yasaymiz! Tomosha koʻrsatamiz.

Mansabdan tushgan baron oʻrindan irgʻib turdi-da, tez-tez qadam tashlab oʻz rotasi turgan joyga qarab tutun ichiga kirib ketdi. Poltoratskiyga oʻzining kichkina qora toʻriq kabardin otini keltirib berdilar, u otiga mindi, soʻng, rotani safga tizib miltiq otilgan tarafga, saf olib yotgan askarlarning yoniga olib ketdi. Safda yotgan askarlar oʻrmonning labida, yalangʻoch tik jarning oldida edi. Shamol oʻrmonga qarab esar va jarning yonbagʻrigina emas, hatto uning narigi tomoni ham yaqqol koʻrinar edi.

Poltoratskiy saf oldiga yetib kelgan vaqtda quyosh tuman ichidan moʻraladi, jarning u yogʻida, mayda daraxtlarning yonidan yuz sajenlarcha narida bir qancha otliqlar koʻrindi. Bular Hojimurodning orqasidan tushgan va uning ruslarga kelib qoʻshilishini koʻrmakchi boʻlgan chechenlar edi. Ulardan biri safga tizilayotgan askarlarga qarata oʻq uzdi. Bir qancha soldat unga javob qaytardi. Chechenlar orqaga qaytdilar, otishma toʻxtadi; ammo Poltoratskiy rota bilan yetib kelgach, yana otishga buyurdi, komanda berilishi bilan butun saf boʻylab, chiroyli, bir tekis tutun taratib, jonli, tetiklantiruvchi, bir vaznda otilayotgan miltiq ovozlari eshitila ketdi. Soldatlar tomoshaga xursand boʻlishib, miltiqlarini oʻqlashga shoshildilar va ustma-ust oʻq chiqarar edilar. Chechenlarning gʻayrati qistadi shekilli, oldinga yugurib chiqishib, soldatlarga qarata orqama-orqa bir qancha oʻq uzdilar. Ularning bir oʻqi bitta soldatni yarador qildi. Bu soldat, maxfiy qorovullikda boʻlgan Avdeev edi. Oʻrtoqlari yoniga kelishganlarida, u ikki qoʻli bilan qornidagi jarohatini ushlab, muk tushib yotar va birdek tebranib ingrar edi.
— Miltiqni endigina oʻqlayotgan edim, tars etgan ovozni eshitdim,— dedi u bilan birga otishayotgan soldat,— qaraymanki, buning miltigʻi qoʻlidan tushib yotibdi.

Avdeev Poltoratskiyning rotasidan edi. Poltoratskiy toʻplanishib turgan soldatlarni koʻrib, ularning yoniga keldi.
— Ha, uka, oʻq tegdimi?—dedi u.— Qayeringga? Avdeev javob bermadi.
— Miltigʻimni eidigina oʻqlayotgan edim, janob oliylari,— dedi Avdeevning hamrohi,— tars etgan ovozni eshitdim,— qarasam — uning miltigʻi qoʻlidan tushib yotibdi.
— E, attang,— dedi Poltoratskiy.— Nima, ogʻriyaptimi, Avdeev?
— Ogʻriyotgani yoʻgʻu yurishga qoʻymayotibdi. Jindek vino boʻlarmidi, janob oliylari.

Aroq, ya’ni Kavkazda soldatlar ichadigan spirt topildi, Panov qovogʻini osiltirgani holda uni Avdeevga tutdi. Avdeev ogʻziga olib bordi, ammo shu zamoniyoq spirtni chetga surdi.
— Tomogʻimdan oʻtmaydi, oʻzing ich,— dedi.

Panov qolgan spirtni ichib tugatdi. Avdeev yana oʻrnidan turishga harakat qildi, ammo turolmay yana yotib qoldi. Shunda shinelini yerga yozib Avdeevni yotqizdilar.
— Janobi oliylari, polkovnik kelayotibdi,—dedi fel’dfebel’ Poltoratskiyga.
— Xoʻp, yaxshi, sen boshqar,— dedi Poltoratskiy va otiga qamchi berib, Voronsovni qarshilagani ketdi.

Voronsov oʻzining nasldor, ingliz aygʻirini minib, polk ad’yutanti — kazak va tarjimon chechen bilan birga kelardi.
— Nima gap?— u Poltoratskiydan soʻradi.
— Bir toʻda chechenlar kelib, askarlarga hujum qildi.— Poltoratskiy unga javob berdi.
— Xoʻsh, xoʻsh, hamma ishni siz boshlagandirsiz?
— Men emas axir, knyaz’,— dedi Poltoratskiy tabassum bilan,— oʻzlari boshladilar.
— Bir soldat yarador boʻlgan deb eshitdim.
— Ha, juda achinarli boʻldi, yaxshi soldat edi.
— Ogʻir yaralanganmi?
— Ogʻir shekilli, qornidan.
— Siz bilasizmi, men qayoqqa ketayotibman?— Voronsov soʻradi.
— Bilmayman.
— Nahotki fahmlamaysiz?
— Yoʻq.
— Hojimurod bizga oʻtdi va hozir bizni qarshi oladi.
— Yoʻgʻ-e!
— Kecha undan kishi kelgan edi,— dedi Voronsov shodlik tabassumini zoʻrgʻa bosib turib.— Hozir meni Shalin yalangligida kutib turishi kerak, siz soldatlarni yalanglikkacha joylang-da, soʻng mening oldimga keling.
— Xoʻp,— dedi Poltoratskiy, qoʻlini papaxiga qoʻyib, soʻng rotasining yoniga ketdi. Uning oʻzi safning oʻng tomonini boshlab olib ketdi, safning chap tomonini olib borishni fel’dfebelga topshirishdi. Bu orada yaralangan Avdeevni soldatlar krepostga olib ketdilar.

Poltoratskiy orqasidan chopib kelishayotgan otliqlarni koʻrgan vaqtda Voronsovning oldiga kelayotgan edi. U toʻxtab ularni kutib turdi.

Hammadan oldinda, oq yolli otga minib, oq cherkaska va salla oʻragan papax kiygan ham oltin bilan ishlangan qoʻrol osgan devday bir kishi kelmoqda edi. Bu odam Hojimurod edi. U Poltoratskiyning yoniga kelgach, tatarchalab bir narsa dedi. Poltoratskiy anglamaganligining ishorasini qilib, qoshlarini koʻtardi, qoʻllarini yozdi-da, iljaydi. Hojimurod tabassumga tabassum bilan javob berdi, bu tabassum oʻzining bolalarnikidek sofligi bilan Poltoratskiyni hayratga soldi. Poltoratskiy bu qoʻrqinchli togʻlikni shunday holda koʻraman deb hech kutmagan edi. U, qovoq-tumshugʻi osilgan, dagʻal, begona bir kishini kutgan edi, vaholanki uning oldida eng oddiy, koʻpdan beri doʻst boʻlib yurgan kishining tabassumiga oʻxshash xushtabassum bir kishi turar edi. Unda faqat bir narsa ayniqsa ajralib turardi: bu narsa uning katta-katta, boshqa odamlarning koʻziga diqqat bilan oʻqtin va tinch qarovchi koʻzlari edi.

Hojimurodning jilovdorlari toʻrt kishidan iborat edi. Bu jilovdorlar ichida bugun kechasi Voronsovning yoniga borgan Xon-Magoma ham bor edi. U, kipriksiz, qora, shahlo koʻz, qizil kulcha yuz chehrasida xursandlik ifodasi barq urib turar edi. Yoʻgʻon, hamma yogʻini jun bosgan, qoshlari oʻsiq yana bir kishi bor edi. Bu kishi Hojimurodning butun mulkini tasarruf etuvchi tavlin Hanafiy edi. U, ustiga liq toʻldirilgan xurjun ortilgan, zapas otni yetaklab olgan edi. Jilovdorlarning ichidan ikki kishi alohida ajralib turardi: biri — yosh, beli xotinlarnikiday xipcha, yelkasi keng, endi sabza ura boshlagan sariq moʻylovli qoʻy koʻz goʻzal yigit Eldor, ikkinchisi — bir koʻzi gʻilay, qosh va kipriksiz, kuzalgan sariq saqolli va burun ham yuzida ortigʻi bor — chechen Gamzalo edi.

Poltoratskiy Hojimurodga yoʻlda koʻringan Voronsovni koʻrsatdi, Hojimurod unga qarab yoʻl oldi-yu, keyin uning yoniga kelgach, oʻng qoʻlini koʻksiga qoʻyib, tatarchalab bir narsa dedi-da, toʻxtadi. Tarjimon chechen tarjima qildi.
— Rus podshosining ixtiyoriga berilaman, deydi, unga xizmat qilishni istayman. Buni koʻpdan beri xohlar edim, Shomil qoʻymadi, deydi.

Voronsov tarjimonning soʻzini tinglab boʻlgach, charm qoʻlqopli qoʻlini Hojimurodga uzatdi. Hojimurod bu qoʻlga qaradi, bir nafas xayol surdi, ammo keyin uni mahkam qisdi va goh tarjimonga, goh Voronsovga qarab, yana bir narsa dedi.
— U, hech kimning yoniga chiqishni istamaganini va faqat sening yoninggagina chiqmoqchi boʻlganini, chunki sen sardorning oʻgʻli ekanligingni aytdi. Seni qattiq hurmat qilaman, deydi.

Voronsov, tashakkur bayon qilganining ishorasi qilib, boshini qimirlatib qoʻydi. Hojimurod oʻz odamlarini koʻrsatib yana bir narsa dedi.
— U, bu odamlar mening muridlarim, bular ham menga oʻxshab ruslarga xizmat qiladilar, deydi.

Voronsov ularga qaradi va boshini qimirlatib qoʻydi.

Xushchaqchaq, kipriksiz qora koʻz chechen — Xon-Magoma ham boshini qimirlatib, Voronsovga qandaydir kulgili bir narsa aytdi. Negaki, hamma yogʻini jun bosgan avariyalik kishi tiniq oq tishlarini koʻrsatib iljaydi. Sariq Gamzalo boʻlsa faqat bir nafasgina oʻzining qip-qizil koʻzini yalt etkazib Voronsovga tashladi, soʻng yana otining quloqlariga tikildi.

Voronsov va Hojimurod, jilovdorlar bilan birga, krepostga qaytib ketayotganlarida safdan boʻshatilgan soldatlar toʻplanishib ta’na qila boshladilar.
— Qancha odamni halok qildi, la’nati. Endi-chi, uni siylashlarini koʻraverasan,— dedi birovi.
— Boʻlmasam-chi, Shomilning birinchi komandiri boʻlgan. Endi u yogʻini qoʻyaver!
— Nimasini aytasan, azamat yigit.
— Sarigʻi-chi, sarigʻi, xuddi yirtqich hayvonga oʻxshab koʻz qirini tashladi.
— Uh, it boʻlsa kerak.
— Hammalari sariqni chandidilar.

Daraxt kesilayotgan joydagi yoʻlga yaqin boʻlgan soldatlar Hojimurodni koʻrgani yoʻlga yugurib chiqishdi. Ofitser ularga qarab qichqirdi, lekin Voronsov uni toʻxtatdi.
— Qoʻyaver, oʻzlarining eski tanishlarini koʻrsinlar. Sen buning kim ekanini bilasanmi?— Voronsov inglizcha talaffuz bilan soʻzlarni choʻzib gapirib, yaqinida turgan soldatdan soʻradi.
— Hech bilmayman, janob oliylari.
— Bu Hojimurod boʻladi, eshitganmisan?
— Qanday qilib eshitmayin, janobi oliylari, uni koʻp kaltaklaganmiz.
— Ha, undan ham kaltak yegansiz.
— Xuddi shunday, janob oliylari,— boshliq bilan gaplashishiga muyassar boʻlgani uchun mamnun boʻlgan soldat javob berdi.

Hojimurod oʻzi haqida soʻzlashayotganlarini anglaganidan koʻzlarida quvnoq bir tabassum yarqiradi. Voronsov juda xursand holda krepostga qaytdi.

VI

Voronsov Rossiyaning Shomildan keyin ikkinchi oʻrinda turgan eng kuchli dushmanini jazb etish va qabul qilish unga, xuddi unga muyassar boʻlgani tufayli gʻoyat mamnun edi. Lekin birgina narsa koʻngilsiz edi: Vozdvijenskiyda qoʻshin ustidan qoʻmondonlik qiluvchi general Meller-Zakomel’skiy boʻlib, aslida butun ishni u orqali olib borish kerak edi. Voronsov boʻlsa, unga xabar bermasdan, hamma ishni oʻzi qildi. Shuning uchun ham koʻngilsizlik yuz berishi mumkin edi. Bu fikr Voronsovning kayfiyatini bir oz buzar edi.

Voronsov uyiga yetgach, Hojimurodning muridlarini polk ad’yutantiga topshirdi, oʻzi esa Hojimurodni uyiga olib kirib ketdi.

Knyaginya Mariya Vasil’evna yasangan, yuzida tabassum, oʻgʻli — olti yoshli jingalak sochli goʻzal bola bilan birga Hojimurodni mehmonxonada kutib oldi. Hojimurod qoʻllarini koʻksiga qoʻyib, bir qadar tantanada ular bilan birga ichkariga kirgan tarjimon orqali, oʻzini knyazning mehmoni hisoblaganini, negaki knyaz’ uni oʻz uyiga qabul qilganini, mehmon uchun mezbonning butun oilasi mezbonning oʻzi singari muqaddas ekanini aytdi. Hojimurodning sirtqi koʻrinishi ham, muomalasi ham Mariya Vasil’evnaga yoqib tushdi. Knyaginya oʻzining katta, oppoq qoʻlini Hojimurodga bergan vaqtda, uning gup etib qizarib ketganligi knyaginyani unga yana koʻproq moyil qildi. U Hojimurodga oʻtirishni taklif qildi va undan kofe ichasizmi, deb soʻradi-da, kofe keltirishni buyurdi. Biroq kofe keltirilgach, Hojimurod ichmadi. U ruschani uncha-muncha anglar, ammo gapirolmas va anglamagan vaqtda iljayar edi, uning tabassumi Poltoratskiyga yoqqani kabi Mariya Vasil’evnaga ham yoqdi. Mariya Vasil’evnaning jingalak sochli, oʻtkir koʻzli oʻgʻilchasi Bul’ka esa, zoʻr jangchi deb eshitgani Hojimuroddan koʻzlarini olmay onasining yonida turardi.

Voronsov Hojimurodni xotinining oldida qoldirib, uning qoʻshilganligi haqida boshliqlarga xabar qilish toʻgʻrisida buyruq berish uchun idoraga ketdi.

Voronsov Grozniy shahriga, soʻl qanot boshligʻi general Kozlovskiyga xabar berib va otasiga xat yozib boʻlgach, xafa ham qilmasdan, ortiqcha erkalatib ham yubormasdan muomala qilish kerak boʻlgan begona, qoʻrqinchli kishini xotini oldida qoldirib ketgani uchun Mariya Vasil’evnanint norozi boʻlishidan qoʻrqib, shoshilgancha uyiga qaytdi. Ammo behudaga tashvishlangan edi. Hojimurod Voronsovning oʻgay oʻgʻli Bul’kani tizzasiga olib, kresloda oʻtirar va boshini quyi solib diqqat bilan Mariya Vasil’evnaning soʻzlarini tarjima qilib borayotgan tarjimonning gapini tinglamoqda edi. Mariya Vasil’evna, agar u har bir tanishiga uning maqtagan narsasini berib yuboraversa, tez orada hech vaqosiz qolishini aytdi.

Hojimurod knyaz’ kirishi bilan tizzasidan Bul’kani oldi va shu zahotiyoq yuzidagi oʻynoqi qiyofani qat’iy va jiddiy qiyofa bilan almashtirib, oʻrnidan turdi. U Voronsov oʻtirgandan soʻnggina oʻtirdi. U suhbatni davom ettirib, Mariya Vasil’evnaning soʻzlariga javoban ularning qonuni shunday ekanini, oshnasiga yoqqan narsaning hammasini unga berish kerakligini aytdi.
— Sening oʻgʻling mehmondoʻst,— dedi u ruschalab tizzasiga yana chiqib olgan Bul’kaning jingalak sochlarini silab.
— Sening qaroqching juda yaxshi odam ekan,— dedi Mariya Vasil’evna eriga fransuzchalab.— Bul’ka uning xanjariga qiziqqan edi, xanjarni unga taqdim qildi.

Bul’ka xanjarni otasiga koʻrsatdi.
— C’et un objet de prix , — dedi Mariya Vasil’evna
— Al faudra trauver l’occasion de lui faure cadeau , — dedi Voronsov.

Hojimurod bolaning jingalak sochini silab:
— Yigit, yigit,— deb gapirib oʻtirardi.
— Juda yaxshi, juda yaxshi xanjar,— dedi Voronsov oʻrtasidan yoʻl tushgan, oʻtkir poʻlat xanjarni yarmiga qadar sugʻurib koʻrib.— Rahmat, dedingmi?
— Undan soʻra, men nima bilan uni xursand qila olaman,— dedi Voronsov tarjimonga.

Tarjimon tarjima qilib berdi. Hojimurod shu zahotiyoq hech narsa kerak emasligini, ammo uni namoz oʻqish mumkin boʻlgan bir joyga olib borishlarini iltimos qilishini aytdi. Voronsov xizmatchini chaqirib, Hojimurodning istagini bajo etishni buyurdi.

Hojimurod oʻziga berilgan uyda yolgʻiz qolishi bilanoq yuzi oʻzgardi: zavq va haligi muloyimlik, haligi tantana ifodasi yoʻqoldi, ular oʻrniga tashvish ifodasi choʻkdi.

Uning Voronsov tomonidan qarshi olinishi, oʻzi kutgandan koʻp daraja yaxshi boʻldi. Ammo bu qarshi olish qancha yaxshi boʻlsa, Hojimurod Voronsovga va uning ofitserlariga shuncha oz ishonardi: u hamma narsadan — uni ushlab, oyoq-qoʻliga kishan solib Sibirga joʻnatishlaridan yoki toʻgʻridan-toʻgʻri oʻldirishlaridan qoʻrqar, shuning uchun ham sergaklanib turar edi.

U, yoniga kelgan Eldordan: muridlar qayerga joylandilar, otlar qayerda, ularning qurollarini olib qoʻymadilarmi, deb soʻradi.

Eldor otlarning knyaz’ otxonasida ekanligini, kishilarni saroyga joylashtirganlarini, qurollarini oʻzlarida qoldirganliklarini va tarjimon ularni ovqat ham choy bilan mehmon qilayotganini aytdi.

Hojimurod hayron boʻlib bosh chayqadi, soʻng yechinib, namoz oʻqishga kirishdi. U namozni oʻqib tugatgach, kumush xanjarini keltirib berishni buyurdi. U kiyinib belbogʻini bogʻladi-da, bundan soʻng nima boʻlishini kutib taxtaga chiqib oʻtirdi.

Soat beshlarda uni knyaznikiga ovqatga chaqirdilar.

Hojimurod ovqat vaqtida palovdan boshqa hech narsa yemadi, palovni ham tovoqning xuddi Mariya Vasil’evna oʻziga suzib olgan yeridan olib tarelkaga soldi.
— U, bular zaharlab qoʻyishmasin, deb qoʻrqayotibdi,— dedi Mariya Vasil’evna eriga.— U xuddi men olgan joydan oldi.— Soʻng shu zamoniyoq tarjimon orqali, yana qachon namoz oʻqishini soʻrab, Hojimurodga murojaat qildi. Hojimurod besh barmogʻini koʻtarib, quyoshni koʻrsatdi.
— Demak, yaqin qolibdi.

Voronsov yonidan bregetini oldi-da, murvatini bosdi, soat toʻrtu chorakka urdi. Bu tovush, aftidan, Hojimurodga qiziq tuyuldi shekilli, u yana jaranglatishini va soatni koʻrsatishni soʻradi.
— Voila l’occasion. Donnez-lui la montre , — dedi Mariya, Vasil’evna eriga.

Voronsov shu zamoniyoq soatni Hojimurodga taqdim qildi. Hojimurod qulluq qilib, soatni oldi. U bir necha bor murvatni bosdi, quloq soldi va ma’qullab boshini qimirlatdi.

Ovqatdan soʻng knyazga Meller-Zakomel’skiyning ad’yutanti kelganini xabar qildilar.

Ad’yutant knyazga, general Hojimurodning qoʻshilganini bilib, bu haqda unga xabar qilinmaganligidan juda norozi boʻlganini va Hojimurodni tezda uning oldiga yetkazishni talab qilganini bildirdi. Voronsov generalning buyrugʻi bajarilishini aytdi, soʻng tarjimon orqali Hojimurodga generalning talabini eshittirib, undan oʻzi bilan birga Mellerning oldiga borishni iltimos qildi.

Mariya Vasil’evna ad’yutantning nima uchun kelganini bilgach, darhol eri bilan general oʻrtasida koʻngilsiz bir voqea yuz berishi mumkinligini angladi va erining har qancha rad qilishiga qaramasdan, ular bilan birgalikda general oldiga borgani otlandi.
— Vous freiz beaucoup mieux de restez; c’est mon affaire mais pas la votre .
— Vous ne pouvez pas m’empecher d’aller vour madame la denerale .
— Boshqa vaqtda borsang boʻlar edi.
— Men hozir borishni istayman.

Iloj yoʻq edi. Voronsov koʻndi va uchalasi birga ketdi.

Ular ichkariga kirgach, qovogʻi solingan Meller Mariya Vasil’evnani odob bilan xotinining oldiga kuzatib qoʻydi, ad’yutantga esa Hojimurodni qabulxonaga olib kirishni va uning buyrugʻi boʻlmaguncha hech qayoqqa chiqarmaslikni buyurdi.
— Marhamat,— dedi u Voronsovga, kabinetning eshigini ochib va knyazni oʻzidan oldin kabinetga kirgizib.

U kabinetga kirgach, knyazning qarshisida toʻxtadi va uni oʻtirishga taklif qilmay:
— Bu yerda harbiy boshliq menman, shuning uchun ham dushman bilan boʻladigan butun muzokara men orqali boʻlishi kerak. Nima uchun siz Hojimurodning qoʻshilishi haqida menga xabar bermadingiz?

Voronsov gʻazablangan generalning qoʻpol muomala qilishini kutish orqasidan vujudga kelgan hayajondan oqarib va shu bilan birga oʻzi ham gʻazabga kelib:
— Mening yonimga elchi keldi va Hojimurodning menga qoʻshilmoqchi boʻlganini aytdi,— deb javob berdi.
— Men, nima uchun menga xabar bermadingiz, deb soʻrayapman!
— Men xabar bermoqchi edim, baron, ammo…
— Men sizga baron emas, balki janob oliylaridirman!

Baronning zoʻrgʻa bosib turgan gʻazabi ana shu yerda birdan toshib ketdi. U koʻpdan beri dilida saqlab yurganlarining hammasini toʻkib soldi.
— Men oʻz podshohimga yigirma yetti yillik xizmatimni kechagina kelgan kishilar oʻzlarining qarindoshlik aloqalaridan foydalanib, tumshugʻimning tagida, ularga dahli boʻlmagan ishlarni boshqaraversinlar, deb qilgan emasman.
— Janob oliylari, nohaq narsalarni gapirmasligingizni soʻrayman,— Voronsov uning soʻzini boʻldi.
— Men haqiqatni gapirayotibman va bunday ishlarga yoʻl qoʻymayman…— dedi general yana battaroq gʻazabga kelib.

Shu vaqtda yubkasini shildiratib Mariya Vasil’evna, uning orqasidan boʻyi pastroq, kamtar bir xonim Meller-Zakomel’skiyning xotini kirib keldi.
— Ha, yetar, baron. Simon sizni xafa qilmoqchi emasdi,— dedi Mariya Vasil’evna.
— Men, knyaginya, u haqda gapirayotganim yoʻq…
— Qani, keling, yaxshisi shu gapni qoʻyaylik. Bilasizmi, yomon munozara yaxshi janjaldan afzal. Men nima deyapman…— dedi Mariya Vasnl’evna va kulib yubordi.

Achchiqlangan general goʻzal xotinning jozibali tabassumiga taslim boʻldi. Uning lablari jilmayib ketdi.
— Men nohaq ekanligimga iqrorman,— dedi Voronsov,— lekin…
— Men ham qizishib ketdim,— dedi Meller va knyazga qoʻlini berdi.

Yarashdilar. Hojimurodni hozircha Mellernikida qoldirishga, keyin soʻl qanot boshligʻi oldiga yuborishga qaror qilindi.

Hojimurod qoʻshni xonada oʻtirardi. U garchi ularning gapirayotgan gaplariga tushunmasa-da, anglashi lozim boʻlgan narsani: ular uning haqida tortishayotganini va Shomildan ajralib kelishi ruslar uchun juda katta ahamiyatga ega boʻlgan bir ish ekanini, shuning uchun ham agar uni surgunga yubormasalar va oʻldirmasalar, ulardan koʻp narsa talab qilishi mumkin ekanini angladi. Bundan tashqari u, Meller-Zakomel’skiy boshliq boʻlsa-da, uning qoʻl ostidagi kishi Voronsov molik boʻlgan darajaga ega emasligini va Meller-Zakomel’skiy muhim emas, balki Voronsov muhim ekanini ham angladi. Shuning uchun ham Meller-Zakomel’skiy Hojimurodni oʻz huzuriga chaqirib, gap soʻray boshlaganda, Hojimurod oqposhshoga xizmat qilish uchun togʻdan chiqib kelganini va butun narsa toʻgʻrisida faqat uning sardoriga, ya’ni Tiflisdagi bosh qoʻmondon knyaz’ Voronsovga hisob berishligini aytib, oʻzini tantanali va magʻrur tutdi.

VII

Yaralangan Avdeevni krepostdan chiqaverishdagi kichkina, taxta tomli binoga oʻrnashtirilgan kasalxonaga olib keldilar-da, umumiy palatadagi boʻsh karavotlardan biriga yotqizdilar. Palatada toʻrt kasal bor edi: biri — haroratning zoʻridan oʻzini bilmay yotgan, terlama, ikkinchisi — rangi oʻchgan, koʻzlarining taglari koʻkarib ketgan, isitmaning xurujini kutib hadeb esnamoqda boʻlgan bezgak, yana ikkitasi bundan uch hafta burun boʻlgan urushda — biri panjasidan (bunisi turib yurgan edi,) ikkinchisi kaftidan (bunisi karavotda oʻtirgan edi) yaralanganlar edi. Terlama kasaldan boshqa hammasi yangi yaradorni oʻrab olishib, uni keltirgan kishilardan soʻray ketdilar.
— Ba’zan oʻq yomgʻirdek yogʻsa ham hech narsa boʻlmaydi, bu safar esa hammasi boʻlib besh marta oʻq uzildi, xolos,— keltiruvchilardan biri gapirib berdi.
— Har kimning peshonasida.

Avdeev karavotga yotqizganlarida, ogʻriqqa chiday olmay qattiq:
— Voy!—deb yubordi. Yotqizib boʻlganlaridan keyin esa, qovogʻini soldi-da, ortiq ingramadi, lekin oyoq uchlarini toʻxtovsiz qimirlatib yotdi. U yarasini qoʻli bilan ushlab, qimirlamasdan qarshisiga tikilmoqda edi. Doktor keldi va oʻq orqadan chiqib ketganmi-yoʻqmi, koʻrish uchun yaradorni agʻdarib yotqizishni buyurdi.
— Bu nima?— doktor Avdeevning yelkasi va orqasidan kattakon, bir-biriga chalishtirilgan oq chiziqlarni koʻrsatib soʻradi.
— Bu eski narsa, janob oliylari— dedi inqillab Avdeev.

Bu chiziqlar ichib bitirilgan pul uchun berilgan jazoning izlari edi. Avdeevni yana agʻdardilar, soʻng doktor zond bilan qornini uzoq kovladi, oʻqni axtardi, lekin ololmadi. Doktor yaraga yopishqoq plastirni yopishtirib va uni bogʻlab boʻlib ketdi, yarani kovlagan va bogʻlagan vaqtda Avdeev tishini tishiga qoʻyib, koʻzlarini yumib yotdi. Doktor ketgachgina u koʻzlarini ochdi va taajjub bilan atrofiga qaradi. Uning koʻzlari kasallarga va fel’dsherga tikilgan, lekin u goʻyo ularni koʻrmas, balki qandaydir uni hayron qoldiradigan boshqa bir narsalarni koʻrar edi.

Avdeevning oʻrtoqlari — Panov va Seryoginlar kelishdi. Avdeev hamon oʻsha holda, taajjub bilan qarshisiga tikilgancha yotardi. U, garchi koʻzlari toʻppa-toʻgʻri oʻrtoqlariga qarab turgan boʻlsa-da, anchagacha ularni taniy olmadi.
— Pyotrga, uyingga aytib yuboradigan ishing yoʻqmidi?—dedi Panov.

Avdeev, garchi Panovning yuziga qarab turgan boʻlsa-da, javob bermadi.
— Men, uyingga aytib yuboradigan biror gaping yoʻqmi, deyapman,— Panov uning suyagi yoʻgʻon qoʻlini turtib, yana soʻradi:

Avdeev xuddi uygʻongandek boʻldi.
— Ha, Antonich?
— Ha, mana keldim. Uyingga biror narsa aytib yubormaysanmi? Seryogin yozib yuboradi.
— Seryogin,— dedi Avdeev zoʻrgʻa Seryoginga boqib,— yozasanmi?.. Ha, xoʻp, yoz boʻlmasa: «Sizning oʻgʻlingiz Petruxa, degin, uzoq umr tilaydi…» Akamga hasad qilgan edim. Men senga burun gapirib edim. Endi boʻlsa, oʻzim xursandman. Mayli, yashasin. Tangri unga uzoq umr bersin, men xursandman. Xuddi shunday yoz.

Bu gaplarni aytib boʻlgach, koʻzlarini Panovga tikib, uzoq vaqt jim qoldi.
— Xoʻsh, trubkani topdingmi?—u birdan soʻradi. Panov javob bermadi.
— Trubkani, trubkani topdingmi, deyapman,— Avdeev takrorladi.
— Sumkada ekan.
— Ha, ha, qani endi menga sham beringlar, men hozir oʻlaman,— dedi Avdesv.

Shu vaqtda oʻz soldatini koʻrgani Poltoratskiy kelib qoldi.
— Xoʻsh, uka, holing ogʻirmi?— dedi u.

Avdeev koʻzini yumdi va yoʻq, deb boshini chayqadi. Uning yonoq suyagi irgʻib chiqqan, yuzi — qonsiz va qat’iy qiyofada edi. U hech qanday javob bermadi va faqat Panovga murojaat qilib:
— Sham ber, oʻlaman!—deb takrorladi.

Uning qoʻliga sham berdilar, lekin barmoqlari bukilmadi, soʻng shamni barmoqlarining orasiga qistirib ushlab turdilar. Poltoratskiy ketdi, u ketgach, besh minutdan soʻng fel’dsher qulogʻini Avdeevning yuragiga qoʻyib koʻrdi-da, uning oʻlganini aytdi.

Tiflisga yuborilgan ma’lumotda Avdeevning oʻlimi quyidagicha ta’rif qilingan edi: «28 noyabrda Kurinskiy polkining ikkinchi rotasi daraxt kesish uchun krepostdan chiqdi. Tush vaqtida togʻliqlar toʻdasi daraxt kesuvchilarga qoʻqqisdan hujum qildi. Saf chekina boshladi, shu vaqtda ikkinchi rota nayza oʻqtalib togʻliqlarni qochirdi. Bu urushda ikki soldat yaralandi va biri oʻldi. Togʻliqlar esa oʻlgan va yaralanganlar boʻlib yuzga yaqin kishi yoʻqotdilar».

VIII

Petruxa Avdeev Vozdvijenskiy kasalxonasida oʻlgan kuni uning chol otasi, kichik akasining xotini va katta akasining birovga unashib qoʻyilgan qizi — hammalari xirmonda suli yanchar edilar. Bir kun burun qalin qor yoqqan va ertalab qattiq sovuq boʻlgan edi. Chol saharlab, xoʻrozlar uchinchi chaqirgandayoq turdi, u muzlab qolgan oynadan oyning yorugʻ shu’lasini koʻrib, pechkadan tushdi, etigini, poʻstinini, shapkasini kiydi, soʻng xirmonga qarab ketdi. U yerda ikki soatcha ishlagandan keyin, uyga qaytib keldi va oʻgʻli bilan xotinlarni uygʻotdi. Xotinlar bilan qiz xirmonga kelganlarida xirmon tozalangan, toʻzgʻuvchi oppoq qorga suqilgan holda yogʻoch kurak va uning yonida boshi osmonga qaratilgan supurgi turar, toza xirmon atrofida boshoqlari bir-biriga taqalgan suli bogʻlari uzunasiga ikki qator qilinib terib qoʻyilgan edi. Ular toʻqmoqlarini oldilar va uch zarbni bir qolipda oldinma-ketin urib, sulini yancha boshladilar. Chol somonlarni parchalab, ogʻir toʻqmoq bilan qattiq urar, qiz ham bir qolipdagi zarb bilan tepadan urar, kelin boʻlsa agʻdarib turar edi.

Oy botib, kun yorisha boshladi, kalta poʻstin va shapka kiygan katta oʻgʻil — Akim, ishlayotganlarning oldiga chiqdi, bu choq yoyib qoʻyilgan suli yanchilib boʻlgan edi.
— Sen nega tanballik qilasan?— deb baqirdi otasi yanchishdan toʻxtab, toʻqmoqqa suyanib turib.
— Otlarga qarash kerakmi axir.
— Otlarga qarash emish, — dedi otasi zaharxanda bilan. — Kampir qaraydi. Toʻqmoqni ol. Juda semirib qolibsan, piyanista.
— Nima, sen ichirdingmi,— deb toʻngʻilladi oʻgʻli.
— Nima?—chol xoʻmrayib va yanchishdan toʻxtatib turib, poʻpisa bilan soʻradi.

Oʻgʻli indamasdan toʻqmoqni oldi, ish toʻrt toʻqmoq bilan davom etdi, tap-tapa-tap, tap-tapa-tap..- Tap,— uch zarbdan soʻng cholning ogʻir toʻqmogʻi tushar edi.
— Gardanini qara-ya, xuddi boʻrdoqi qoʻynikideka. Mening boʻlsa lipam ham joyida turmaydi,— dedi chol zarbni oʻtkazib va urishning maqomi yoʻqolmasin uchun toʻqmogʻini havoda aylantirib qoʻyib.

Qatorni tamomladilar, soʻng xotinlar tirma bilan somonni ola boshladilar.
— Sening oʻrningga ketgan Petruxa ahmoq. Soldatlikka sening ahmoqligingni qoqib qoʻygan boʻlardilar, u boʻlsa uyda sandaqalarning beshtasiga arzir edi.
— Xoʻp, boʻldi, endi, ota,— dedi kelini uzilgan bogʻlarni nari itarib tashlayotib.
— Ha, hammangni oʻzim boqsamu bittang ham ishlamasang-da? Petruxa bitta oʻzi ikkitangning ishini qilar edi, senlardaqa…

Hovlidagi toptalgan yoʻldan, puxta qilinib oʻralgan jun paytava ustiga kiyilgan yangi poʻstloq kavush bilan qorni gʻirchillatib bosib kimdir keldi. Erkaklar sovurilmagan donni kurak bilan bir yerga toʻplamoqda, xotin-qizlar supurmoqda edilar.
— Oqsoqol kirgan edi, hamma xoʻjayinga gʻisht tashib berishi kerak ekan,— dedi kampir.— Men nonushta hozirladim. Yura qolinglar.
— Xoʻp, otni qoʻshib bora qol,— dedi chol Akimga.— Menga qara, yana bir kungiday boʻlib, sening uchun javob berib yurmaylik. Petruxani eslagin.
— Petruxa uyda ekanligida uni soʻkar edi, endi,— Akim otasiga oʻshqirdi,— u yoʻq, meni gʻajiydi.
— Oʻzingdan koʻr,— dedi onasi ham jahl bilan.— Seni Petruxa bilan tenglashtirib boʻlmaydi.
— Xoʻp, boʻldi!— dedi oʻgʻli.
— Ha, ha, boʻldi, unni sotib ichib odoq qilding, endi esa boʻldi deysan.
— Oʻtgan ishga salovat,— dedi kelin.

Ota bilan oʻgʻil oʻrtasida kelishmovchilik koʻpdan, deyarli Pyotrni soldatlikka bergan vaqtdan boshlangan edi. Chol oʻsha kezdayoq kakkuni qirgʻiyga alishtirganini sezgan edi. Toʻgʻri, cholning anglashiga koʻra, qonunga muvofiq bola-chaqalikning oʻrniga bolasizning ketishi lozim edi. Akimning toʻrt bolasi bor, Pyotrning esa hech kimi yoʻq, ammo ish vajidan u ham xuddi chol kabi chaqqon, ziyrak, baquvvat, chidamli va hammadan muhimi ishsevar edi. U tinimsiz ishlardi. Agar u ish qilayotgan kishilarning yonidan oʻtgudek boʻlsa, xuddi cholga oʻxshab, darrov yordamlasha ketar, yo chalgʻi bilan ikki qator borib kelar, yuk ortishib yuborar, yo daraxt kesishar, yoki oʻtin yorishib berar edi. Chol unga achinar, ammo hech narsa qilish mumkin emasdi. Soldatlik xuddi oʻlim singari narsa edi. Soldat kesilib olingan bir luqma u haqda oʻylash, jon kuydirish — behuda edi. Faqat ahyon-ahyonda katta oʻgʻlini chimchib olish uchun chol burungi singari, uni eslab qoʻyar edi. Ona esa kichik oʻgʻlini tez-tez oʻylab turar va qariyb ikki yildan beri choldan Petruxaga bir oz pul yuborishni soʻrar edi. Lekin chol indamay keldi.

Avdeevlar oilasi boy va cholning bekitib qoʻygan pullari ham bor, ammo u, bu pullarga hech tekkisi kelmas edi. Hozir kampir cholning kichik oʻgʻlini xotirlaganini eshitgach, undan yana suli sotilganda u oʻgʻliga hech boʻlmaganda bir soʻm yuborishni soʻrashga qaror qildi. U shunday ham qildi. Yoshlar xoʻjayinning xizmatini qilgani ketganlaridan soʻng, chol bilan ikkisi qolishdi, kampir sulining pulidan Petruxaga bir soʻm yuborishga erini koʻndirdi. Sovurilgan xirmondan oʻn ikki chorak suli uch chanaga moʻljallanib qanorlarga solingan va qanorlarning ogʻzi yogʻoch toʻgʻnagʻichlar bilan puxta qilinib toʻgʻnalgach, kampir oʻzi aytib turib xalfaga yozdirgan xatni cholga berdi, chol shaharda xatning yoniga bir soʻm qoʻshib adres boʻyicha yuborishga va’da qildi.

Yangi poʻstin va kamzul kiygan, toza oq jun paytava oʻrab olgan chol xatni olib hamyoniga joyladi va tangriga ibodat qilib, oldingi chanaga oʻtirdi-da, shaharga qarab joʻnab ketdi. Keyingi chanalarda nabirasi kelardi. Chol shaharda saroybonga xatni oʻqitib koʻrdi va uni ma’qullab diqqat bilan tingladi.

Onasining Petruxaga yuborgan xatida, birinchidan, duo, ikkinchidan, hammadan salom, Petruxani chaqaloq kezida choʻqintirgan kishining oʻlganligi haqidagi xabar va eng oxirida Aksin’ya (Pyotrning xotini)ning ular bilan birga turishni istamagani va boshqa yerga xizmatchi boʻlib ketib ham, eshitishlariga qaraganda, yaxshi yashayotgani toʻgʻrisida yozilgan edi. Xatda, kampirning yigʻlab turib, toʻgʻridan-toʻgʻri oʻz ogʻzidan xalfaga aytib turib soʻzma-soʻz yozdirgan tubandagi gaplari ham ilova qilingan edi.

«Yana soʻz shulki, jonim bolam, qoʻzichogʻim Petrushkam, seni sogʻinib yigʻlay-yigʻlay koʻzim koʻr boʻldi. Oftobim, sen meni kimlarga qoldirib ketding…» Shu yerga kelganda kampir hoʻngrab yigʻlab yubordi-da:
— Boʻldi,— dedi.

Xatda ham xuddi shunday boʻlib qoldi, lekin na xotinining uydan ketib qolganligi haqidagi xabarni, na bir soʻm pulni olish va na onasishshg soʻnggi soʻzlarini oʻqish Petruxaga nasib qildi. Bu xat va pul, Petruxa podshoni, vatanni va xristian dinini himoya qilib, urushda oʻldi, degan xabar bilan birga qaytib keldi. Harbiy mirza shunday deb yozgan edi.

Kampir bu xabarni eshitib, toza dodladi, keyin yana ishga tushib ketdi. Birinchi yakshanbadayoq u cherkovga bordi, aza tutdi. Pyotrni oʻlganlarning roʻyxatiga yozdirib qoʻydi va tangrining qoʻli Pyotrning xotirasi uchun xayrli kishilarga «tabarruk» nonni maydalab ulashdi.

U bilan faqat bir yilgina umr koʻrgan Aksin’ya ham sevgili erining oʻlganini eshitib dod soldi. U ham eriga, ham oʻzining xarob boʻlgan butun turmushiga achinar va faryod ichida Pyotr Mixaylovichning chiroyli sochini, uning muhabbatini, ham oʻzining yetim Van’ka bilan oʻtkazgan achchiq turmushini xotirlar va har kimning eshigida sargardon boʻlib yurgan shoʻrlik xotiniga emas, balki akasiga achinganligi uchun Petrushkadan qattiq oʻpka qilar edi.

Yuragining teran joyida esa Aksin’ya Pyotrning oʻlganiga xursand edi. U, hozir uyida yashab turgan prikazchikdan yana boʻyida boʻlib qolgan, endi uni hech kim urisha olmas ham prikazchik, uning koʻnglini topgan vaqtda aytganiga qaraganda, unga uylanishi mumkin edi.

IX

Angliyada tarbiyalangan, rus elchisining oʻgʻli Mixail Semyonovich Voronsov, yuqori rus mansabdorlari orasida oʻsha vaqtlarda kam uchraydigan Yevropa tahsilini koʻrgan, shuhratparast, oʻzidan past darajadagi kishilarga nisbatan muloyim, mehribon va oʻzidan yuqori boʻlganlarga, nisbatan maxsus nozik muomala qiluvchi kishi edi. U hokimliksiz va mahkumliksiz hayotni tan olmas edi. U barcha yuqori mansablarga va ordenlarga ega usta harbiy boʻlib, hatto Kraon yaqinidagi Napaleonni yenggan kishi sanalar edi. U 51-yilda yetmishdan oshgan boʻlsa-da, hali baquvvat, tetik harakat qilar va hammadan muhimi, oʻz hukmronligini saqlash va oʻz shuhratini barqaror qilish ham taratishga qaratilgan nozik va oʻtkir aqlning butun mahoratiga ega edi. U katta boylikka — ham oʻziniki, ham xotini grafinya Branitskayaga qarashli boylikka va podshoh vakili sifatida oladigan juda koʻp maoshga ega boʻlib, oʻz mablagʻining koʻp qismini Qrimning janubiy sohilida bino qilinayotgan saroy va bogʻ qurilishiga sarf qilar edi.

1851 yilning 7 dekabrida kechqurun uning Tiflisdagi saroyi oldida uch ot qoʻshilgan xabarchi arava kelib toʻxtadi. Charchagan, jangdan tamom qorayib ketgan, Hojimurodning ruslarga qoʻshilganligi haqida general Kozlovskiydan xabar keltirgan ofitser, uvishib qolgan oyoqlarini uqalab, qorovullarning yonidan oʻtib, saroyning keng zinasidan ichkariga kirib ketdi. Voronsovga xabarchi kelganligini aytganlarida kechqurun soat olti boʻlib, u ovqat qilgani ketmoqda edi. Voronsov xabarchini darhol qabul qildi, shuning uchun ham ovqatga bir necha minut kechikdi.

U mehmonxonaga kirgan vaqtda, stolga taklif qilingan knyaginya Yelizaveta Ksaver’evnaning atrofida oʻtirishgan oʻttiztacha kishi va toʻdalashib derazalar oldida turganlar oʻrinlaridan qoʻzgʻaldilar-da, yuz oʻgirib, kiruvchiga qaradilar. Voronsov oʻzining odatdagi qora harbiy epoletisiz, yarim pogon taqilgan syurtugida boʻlib, boʻyniga oq but taqib olgan edi. Uning qirilgan yuzi muloyimgina jilmayar va koʻzlari atrofdagilarga qarab suzilar edi.

U sharpasiz ildam bosib ichkariga kirdi va kechikib qolgani uchun xotinlardan uzr soʻradi, erlar bilan salomlashdi, soʻng 45 yoshli sharqliklarga oʻxshab ketadigan toʻla, novcha gruzin knyaginyasi goʻzal Manana Orbelianining oldiga kelib, uni stolga olib borish uchun qoʻl berdi. Knyaginya Yelizaveta Ksaver’evna tikandek dagʻal moʻylovli, malla kelgindi generalga oʻzi qoʻl uzatdi. Gruzin knyaz’, knyaginyaning oʻrtogʻi grafinya Shuazyolga qoʻlini berdi. Doktor Andreevskiy ad’yutantlar va boshqalar,— kimlar xonimlar bilan, kimlar shunday oʻzlari oldingi ikki juftning orqasidan ketdilar. Kaftan, paypoq va boshmoq kiygan lakeylar, stullarni nari-beri surib oʻtirayotganlarga yordamlashdilar, metrdotel’ kumush kashkuldan bugʻi chiqib turgan shoʻrvani tantana bilan idishlarga quya boshladi.

Voronsov uzun stolning oʻrtasiga oʻtirdi. Uning qarshisida xotini knyaginya general bilan oʻtirdi. Uning oʻng tomonida goʻzal Orbeliani, chap tomonida — qomati zebo, qora, ikki beti qip-qizil, yaltiroq zebu ziynatlar taqingan, hech toʻxtovsiz jilmayuvchi gruzin knyajnasi oʻtirdi.
— Yexsellentes, chere amie, — knyaginyaning qanday xabar keltirildi, degan savoliga javob berib, — Simon a eu de la chance , — dedi.

Keyin u stol atrofida oʻtirganlarning hammasi ham eshita oladigan qilib, Shomilning mashhur va eng bahodir yordamchisi boʻlgan Hojimurod ruslar tomoniga oʻtibdi, u bugun-erta Tiflisga keltiriladi, degan ajoyib yangilikni gapirib bera boshladi. Bu faqat uning uchungina unchalik yangilik emasdi. Chunki Hojimurod bilan boʻlgan muzokara koʻpdan beri davom etardi.

Ovqat qilayotganlarning hammasi, hatto stolning uzoq burchagida oʻtirishgan va bungacha allanima toʻgʻrisida gapirishib, sekin kulishayotgan yoshlar, ad’yutantlar va ma’murlar jim boʻlib quloq soldilar.
— Xoʻsh, general, Hojimurodni sira uchratganmisiz?— knyaz’ gapini tugatgach, knyaginya yonida oʻtirgan tikandek dagʻal moʻylovli, malla generaldan soʻradi.
— Bir necha marta uchratganman, knyaginya.

Soʻng general 43-yili togʻliklar Gergebilni olganlaridan keyin, Hojimurodning general Passekning otryadiga toʻqnash kelganini va ularning koʻz oldida polkovnik Zolotuxinni oʻldirib qoʻyishiga oz qolganini aytib berdi.

Voronsov, generalning gapga kirishib ketganidan mamnun boʻldi chogʻi, uning soʻzlarini iljayib turib tingladi. Lekin Boronsovning chehrasi birdan parishon va ma’yus bir ifoda kasb etdi.

Gapga tushib ketgan general Hojimurod bilan boʻlgan yana boshqa toʻqnashuvi toʻgʻrisida soʻzlab bera boshladi.
— Axir,— dedi general,— janobi oliylari, esingizdami, oziq ekspeditsiyasi vaqtidagi bizni qamal qilgan va qutqazib olishga majbur qilgan shu edi-da.
— Qayerda?— Voronsov koʻzlarini suzib, takroran soʻradi.

Botir general «qutqazib» olish deb talafotli Dargʻin yurishida yuz bergan ishni aytardi. Haqiqatan ham bu yurishda, agar madadga kelgan qoʻshin qamalda qolganlarni qutqazib olmasa, butun askar, ularga qoʻmondonlik qiluvchi knyaz’ Voronsov bilan birga halok boʻlardi. Ruslardan talay kishi oʻlgan va yarador boʻlgan, bir qancha toʻp boy berilgan. Voronsov boshchiligi ostida Dargʻin yurishining sharmandali bir voqea boʻlgani hammaga ma’lum edi, shuning uchun ham biror kishi Voronsov oldida bu yurish haqida gapirgunday boʻlsa, faqat Voronsov bu yurish yuzasidan podshoga yozgan ma’lumot mazmunida, ya’ni bu yurish rus qoʻshinining mumtoz muzaffariyati edi, degan mazmunda gapirar edi. «Qutqazib olish» soʻzi esa toʻgʻridan-toʻgʻri bu yurishning mumtoz qahramonlik emas, balki koʻp kishilarni halok qilgan yanglishuv ekanini koʻrsatardi. Buni hamma angladi, lekin bu yerdagilarning ba’zilari general tomonidan gapirilgan soʻzlarning ahamiyatini tushunmaganday boʻlib ba’zilari esa iljaygan holda bir-birlariga qarashib oldilar.

Faqat qattiq qilmoʻylov sariq generalgina hech narsani payqamadi va oʻz hikoyasiga qiziqib ketib, bahuzur javob berdi:
— Qutqazib olgan-da, janob oliylari.

Soʻng sevgan mavzuga berilib ketgan general mufassal ravishda Hojimurodning juda chaqqonlik bilan otryadni ikkiga boʻlib yuborganini, agar qutqazib olgani,— u alohida bir muhabbat bilan «qutqazib olgani» soʻzini takrorladi,— kelmaganlarida butun otryad oʻsha yerda qolishini soʻzlab berdi.

General aytmoqchi boʻlgan narsaning hammasini aytib ulgura olmadi, chunki Manana Orbeliani, gapning nimadan iborat ekanini anglab, generalga Tiflisdagi imoratning qulayliklari haqida savol berib, uning soʻzini boʻldi. General hayron boʻldi, hammaga va stolning oxirida oʻtirgan, ma’noli koʻz qisib astoydil tikilmoqda boʻlgan oʻz ad’yutantiga qarab chiqdi va birdan masalani angladi. U knyaginyaning savoliga javob bermasdan, qovogʻini soldi, jim boʻldi va oldidagi tarelkada turgan, uning uchun koʻrinishi va hatto mazasi ham yot boʻlgan, nozik taomni shoshilgan holda, chaynamasdan yuta boshladi. Hamma oʻngʻaysizlandi, lekin vaziyatning noqulayligini knyaginya Voronsovaning narigi tomonida oʻtirgan, saroy korchalonlaridan biri boʻlmish gruzin knyazi toʻgʻrilab yubordi. Bu tabiatan kaltafahm boʻlsa-da, tilyogʻlamalik qilishga juda usta edi. U, goʻyo hech narsani sepmaganday boʻlib qattiq ovoz bilan Hojimurodning mextulinlik Ahmadjonning xotinini oʻgʻirlaganini aytib bera boshladi.
— Kechasi qishloqqa kirib oʻziga kerak narsani olganda, oʻz askarlari bilan joʻnab qolgan.
— Nima uchun unga xuddi oʻsha xotin kerak boʻlibdi?—deb soʻradi knyaginya.
— Chunki Hojimurod uning eriga dushman boʻlgan, uni ta’qib qilib yurgan, ammo xonni to oʻlgunigacha hech yerda duch keltira olmagan, shundan keyin oʻchini bevadan olgan.

Knyaginya bu gapni, gruzin knyazining yonida oʻtirgan eski oʻrtogʻi grafinya Shuazyolga fransuzcha tarjima qilib berdi.
— Quell horreur! janob, — dedi grafinya koʻzlarini yumib va boshini chayqatib.
— O, yoʻq,— dedi Voronsov iljayib,— menga, «u, asirga olijanob hurmat bilan muomala qilgan, soʻng boʻshatib yuborgan» deb aytdilar.
— Ha, aqcha barobariga.
— Ha, turgan gap, lekin u har holda bama’ni ish qilgan.

Knyazning bu soʻzlari Hojimurod haqidagi bundan keyingi gaplarga yoʻl ochdi. Saroyga mansub boʻlgan kishilar Hojimurodga qancha koʻp ahamiyat bersalar, knyaz’ Voronsovga shuncha koʻngilli boʻlishini angladilar.
— Bu kishida juda ajoyib jasorat bor. Juda mumtoz odam!
— Boʻlmasa-chi, u 49-yilda kuppa-kunduzi Temirxon-Shuraga bostirib kirib, doʻkonlarni talagan.

Stulning oxirida oʻtirgan, oʻsha vaqtda Temirxon-Shurada boʻlgan armani, Hojimurodning bu qahramonligi haqidagi tafsilotlarni soʻzlab berdi. Umuman, butun ziyofat Hojimurod haqida hikoya qilish bilan oʻtdi. Hamma bir ogʻizdan uning botirligini, aqlli, olijanobligini maqtashdi. Kimdir birov uning yigirma olti asirni oʻldirishga buyurganini gapirdi, ammo bunga ham odatdagicha e’tiroz bildirildi.
— Nima qilsin. A la guerre comme a la guerre .
— U zabardast.
— Agar u Yevropada tugʻilgan boʻlsa, ehtimol yangi Napaleon boʻlar edi,— dedi xushomadgoʻy esi past gruzin knyazi.

U Napaleonni har qanaqasiga xotirlash ham, uning ustidan gʻalaba qozongani uchun oq but taqib yurgan Voronsovga xush kelishini bilardi.
— Ha, garchi Napaleon boʻlmasa-da, chaqqon otliqlar generali boʻlar edi,— dedi Voronsov.
— Agar Napaleon boʻlmasa Myurat boʻlardi.
— Ha, uning nomi ham Hojimurod.
— Hojimurod bizga qoʻshilgan boʻlsa, Shomil ham tugadi, deyavering,— dedi allakim.
— Ular endi (bu «endi» soʻzi Voronsov vaqtida degan ma’noni berardi) chidash berolmaydilar,— dedi boshqa birov.
— Tout cela est grace a vous , — dedi Manana Orbel’yani.

Knyaz’ Voronsov oʻzini koʻmib yubormoqda boʻlgan xushomadgoʻyliklarni bosmoqqa urindi. Lekin bu xushomadlar unga xush yoqardi va u gʻoyat xursand holda oʻz xonimini stol yonidan mehmonxona tomon olib ketdi.

Knyaz’ ovqatdan soʻng, mehmonxonaga kofe olib kirilganda, hamma bilan ham juda xushmuomalada boʻldi va tikanday dagʻal moʻylovli malla generalning yoniga kelib, uning noqulay vaziyatda qolganini sezmaganligini koʻrsatishga urindi.

Hamma mehmonlarni aylanib oʻtgandan soʻng, knyaz’ karta oʻynagani oʻtirdi. U faqat juda eski oʻyin boʻlgan lomber oʻyininigina oʻynar edi. Knyazga gruzin knyazi, keyin, knyazning xizmatchisidan lomber oʻyinini oʻrganib olgan arman generali va toʻrtinchi — oʻz hukmronligi bilan dong chiqargan doktor Andreevskiy ulfat boʻldilar.

Xizmatchi, ital’yan Jovani kumush patnisda xat olib kirgan vaqtda Voronsov, oldiga Aleksandr I ning rasmi solingan oltin tamaki qutini qoʻyib, atlas kartani shilib, uni endi suzmoqchi boʻlib turgan edi.
— Yana xabarchi keldi, janob oliylari.

Voronsov kartani yerga qoʻydi va avf soʻrab, xatni olib oʻqiy boshladi.

Xat oʻgʻlidan edi. U, xatida Hojimurodning qoʻshilganligini va Meller-Zakomel’skiy bilan boʻlgan mojaroni yozgan edi.

Knyaginya erining yoniga kelib, oʻgʻlining nima yozganligini soʻradi.
— Yana oʻsha haqda. Al a eu quelques desagrements avec le commandaut de la place. Simon a eu tort . But all is well what ends well — dedi knyaz’, xatni xotiniga berib, soʻng odob bilan uni kutib turishgan ulfatlariga murojaat qilib, kartani qoʻllariga olishlarini soʻradi.

Birinchi qoʻlni berib boʻlgandan soʻng, Voronsov tamaki qutisini ochdi va juda xursand vaqtlarida qiladigan qiligʻini qildi, qarilarga xos ravishda ajin bosib ketgan oppoq qoʻli bilan bir chimdim fransuz tamakisidan oldi-da, burnining tagiga olib kelib iskadi.

DAVOMI BOR