21 МАРТ — УСТОЗ АБДУЛЛА ОРИПОВ ТАВАЛЛУД ТОПГАН КУН

Тили, дини, кийиниши ва урф-одатлари бир-бирига ўхшаб кетадиган, ҳатто фарқлаб бўлмайдиган икки қариндош уйғур ва ўзбек миллатлари ўртасидаги алоқалар Совет иттифоқи давридан бошлаб маълум даражада сустлашган бўлса-да, асло тўхтаб қолган эмас. Гарчи бу даврда чегаралар ёпилган, алоқалар тақиқлаб қўйилган бўлса-да, икки миллатнинг адабиёти ва санъати ҳаво тўлқинлари ва бошқа замонавий воситалар орқали бир-бирига етиб турди.

АБДУЛЛА ОРИПОВ ВА УНИНГ
“СЕН БАҲОРНИ СОҒИНМАДИНГМУ?” ШЕЪРИНИНГ
УЙҒУР АДАБИЁТИГА ТАЪСИРИ
Абдулаҳад Абдурашид БАРҚИЙ

Абдулаҳад Абдурашид Барқий — уйғур адабиётшуноси ва шоири. У 1971 йил Хитой Халқ Республикаси Хўтан вилояти Лоп ниҳоясида туғилган. Айни пайтда Шинжон Маориф институтининг доценти, Исроилнинг Хайфа университетининг тадқиқотчиси сифатида фаолият юритади. Ҳозирга қадар шеърий тўплами, романи,  қиссалар тўплами ва  икки мақолалар тўплами нашр этилган. Асарлари хитой, инглиз, немис, араб, турк тилларига таржима қилинган. Ўзбек шоирларидан Рауф Парфи, Шавкат Раҳмон, Хуршид Даврон шеърларини уйғур тилига таржима қилган.

***

Тили, дини, кийиниши ва урф-одатлари бир-бирига ўхшаб кетадиган, ҳатто фарқлаб бўлмайдиган икки қариндош уйғур ва ўзбек миллатлари ўртасидаги алоқалар Совет иттифоқи давридан бошлаб маълум даражада сустлашган бўлса-да, асло тўхтаб қолган эмас. Гарчи бу даврда чегаралар ёпилган, алоқалар тақиқлаб қўйилган бўлса-да, икки миллатнинг адабиёти ва санъати ҳаво тўлқинлари ва бошқа замонавий воситалар орқали бир-бирига етиб турди. Атрофини баланд, пурвиқор тоғлар ўраб турадиган, географик жиҳатдан ёпиқ зонада яшайдиган уйғур халқи дунё халқлари орасида тил ва маданияти жиҳатидан энг яқин турадиган ўзбек халқининг тили, адабиёт ва санъатини дунёга назар ташлайдиган бир кўзгу сифатида кўриб келди.

ХХ асрнинг 80-йилларидан бошлаб, собиқ Совет иттифоқи ва Хитой Халқ Республикаси ўртасидаги муносабатларнинг илиқлашиши, алоқаларнинг кучайиши натижасида уйғур халқи ўзбек адабиёти ва санъати билан яқиндан танишиш имкониятига эга бўлди. 80-йилларда Эркин Воҳидов, Абдулла Орипов сингари ўзбек шоирларининг шеърлари ва  Пиримқул Қодировнинг тарихий романларининг уйғур тилидаги матбуотларда эълон қилиниши, ўзбек тилида ижод қиладиган уйғур фарзанди марҳум Эмин Усмоннинг асарларинининг чоп этилиши уйғур китобхонлари ўртасида ўзбек адабиётига бўлган қизиқишни янада оширди десак хато қилмаган бўламиз. Айтиш лозимки, шоир Абдулла Орипов ижодига бўлган  кучли қизиқиш сўнгани йўқ. Унинг шеърлари ҳозирга қадар кўплаб шеър ихлосмандлари таҳсини ва эътирофига сазовор бўлиб келмоқда.

1989-йил Шинжон “Ёш ўсмирлар” нашриёти шоир шеърлари жамланган “Абдулла Орипов шеърлари” номли китобни уйғур тилида нашр этди. Шоир шеърлари тилидаги гўзаллик ва табиийлик, серқирра маънолилик ва мазмун, гўзал ташбеҳлар уйғур ўқувчисини шеъриятнинг ажиб уммонига олиб кирди. Уйғур китобхонлари Абдулла Ориповни яна бир бор кашф этди. Орада тўхтаб қолган адабий алоқаларнинг жонланишида шоир китобининг чоп этилиши алоҳида аҳамият касб этди, адабий алоқалар тарихида янги бир саҳифани очди.

Гарчи кейинчалик Абдулла Орипов шеърларидан ташқари Рауф Парфи, Хуршид Даврон, Шавкат Раҳмон, Муҳаммад Юсуф сингари шоирларнинг асарлари уйғур тилида кетма-кет чоп этилган, китобхонларнинг қалбини забт этган бўлса-да, ҳозирга қадар Абдулла Орипов уйғур китобхонларининг севимли ва уйғурлар орасида асарлари энг кўп тарқалган ижодкор бўлиб қолаверди.

II

ХХ асрнинг 80-йилларидан бошлаб уйғур адабиётида Гунга шеър ҳаракати деган номда бир йўналиш вужудга келди («Гунга» атамаси тоғ номидан келиб чиққан ва «юксаклик» маъносида қўлланган бўлиши мумкин. «Хуршид Даврон кутубхонаси» изоҳи). Маълум бир жиҳатдан гунга шеърлари модернизмнинг бир йўналиши бўлиб, Аҳмаджон Усмон, Ботир Рози, Абдуқодир Жалолиддин, Азизий сингари ёш шоирлар унинг ислоҳотчи ва тарғиботчилари эди. Мазкур йўналишдаги шеърлар асосий хусусияти эркин вазнда бўлиб, фикр ва маъно матн остида яширинган эди. Аммо бу йўналишга китобхонлар танқидий муносабатда бўла бошлади. Бу даврга келиб, гунга, яъни модернистик йўналишдаги шеърлар китобхонларнинг шеъриятга бўлган муносабатини сустлаштирди. Айни мана шундай кайфият ҳукмрон бўлган вақтда Абдулла Орипов шеърларининг уйғур тилида чоп этилиши китобхонлар оқимини яна шеърият оламига қайтарди десак хато бўлмайди. Маълум маънода уйғур ўқувчиси қариндош ўзбек халқининг улкан намояндасининг анъанавий шеърлари билан гунга шеърлари ўртасидаги фарқни англаб етди. Аслида анъанавий шеърият инсон қалбини жунбушга келтириб, унинг ҳиссиётларига бевосита таъсир эта олади. Тили тушунарсиз, қофиясиз, вазнсиз гунга шеърияти ва анъанавий шеърият ўртасидаги тафовутни Абдулла Орипов шеърияти англатди.

“Абдулла Орипов шеърлари” деб аталган ҳажми икки юз бетга етмайдиган бу шеърларни гарчи ўзбекчадан таржима қилинди десам-да, уни таржима номи билан сифатлаш мувофиқ эмасдек туюлади. Чунки китобхон асарнинг асли ўзбекча нусхаси билан уйғурчасини солиштириш жараёнида кўп сўзларнинг унчалик фарқ қилмаслигини, иккала тил ҳар жиҳатдан бир-бирига яқин эканлигини англаб етади. Шу вақтларда ханзу (хитой) тили ва уйғур тилига бироз бўлсада яқинлиги йўқ тиллардан кўплаб шеърий асарлар уйғур тилига таржима қилинаётган эди. Бадиий таржима таржимондан улкан маҳорат ва билимни талаб қилади. Айниқса, шеърий асарларнинг таржимасида таржимон ўша ҳиссиёт, мазмун ва оҳангдорликни бера олиши лозим. шеърларининг таржимасини истеъдодли шоир таржима қилса мақсадга мувофиқ бўлар эди десак хато бўлмайди. Уйғур ўқувчиси буни, албатта, яхши билар эди. Мана шундай бир пайтда Абдулла Ориповнинг уйғурча ўгирилган шеърлари китобхонлар орасида таржима асарлардан кўра асл уйғур тилида ёзилган асарлар каби таъсир ва ҳаяжон пайдо қилди. Унинг “Сен баҳорни соғинмадингми?” шеъри кўплаб китобхолар қалбига тез кириб борди. Бу шеърни зўр ҳаяжон билан қабул қилди. Шеърдаки гўзал ташбеҳлар, оҳангдорлик ўқувчиларни такрор ўқишга ундади.

Уйғонгувчи боғларни кездим,
Топай дедим қирдан изингни.
Ёноғингдан ранг олган дедим –
Лолазорга бурдим юзимни,
Учратмадим аммо ўзингни,
– Сен баҳорни соғинмадингми?

Узоқларда залворли тоғлар
Хаёлимни келдилар босиб.
Кечди қанча интизор чоғлар,
Васлинг менга бўлмади насиб,
Сенсиз мен ҳам, баҳор ҳам ғариб,
– Сен баҳорни соғинмадингми?

Ўнгирларда сакрайди оҳу,
Наъматакда саъва миттижон.
Қорликлардан сипқарилган сув
Дараларда уради жавлон.
Нигоҳимдан фақат сен пинҳон,
– Сен баҳорни соғинмадингми?

Мана, бугун наврўзи олам,
Дўстларимга гуллар тутарман.
Қайлардасан, севгили эркам…
Қўлимда гул, сени кутарман,
Умрим бўйи чорлаб ўтарман,
– Сен баҳорни соғинмадингми?

III

Абдулла Ориповнинг шеъриятининг уйғур адабиёти ва санъатига таъсири 2007-йилга келиб янги паллага кўтарилди. Шу йили Шинжондаги  нашриёт уйғурларнинг таниқли хонандаси Маҳмуд Сулаймоннинг “Соғинмадингму?” албомидаги шеърларни жамлаб, нашр эттирди. Албом 12 қўшиқдан таркиб топган бўлиб, улар соғинч ҳақидаги шеърлардан таркиб топган эди. Албомдаги Абдулла Ориповнинг “Сен баҳорни соғинмадингму?” шеърига Маҳмуд Сулаймон томонидан басталанган қўшиқ кўпчиликка манзур бўлди.

Албом тарқалишидан олдин Маҳмуд Сулаймон бу қўшиқни кўпгина концертларда ижро этиб, томошабинларнинг олқишига сазовор бўлган эди. Албом тарқатилгандан кейин бу қўшиқ Тангритоғ ҳудудининг жануб ва шимолига кенг тарқалди, уйғур халқи севиб тинглайдиган қўшиқлардан бири бўлиб қолди.

IV

Уйғур шоирлари орасида Абдулла Ориповнинг “Сен баҳорни соғинмадингми?” шеърига тақлид қилувчи ижодкорлар ҳам учраб туради. Қуйида уларнинг айримларини мисол тариқасида келтириб ўтишни жоиз деб биламан.

Жумладан, ушбу сатрлар муаллифи ҳам ҳали талабалик йилларимда – 1993 йилда “Сен баҳорни соғинмадингму?” номли Абдулла Ориповнинг ўз услубида, унга ўхшатиб шеър ёзган эдим. Бу шеърни кейинги йилларда матбуотда эълон қилдирдим.

Уйғурларнинг таниқли шоирларидан бири Одил Тунияз (1971-йилда туғилган. Ҳозирга қадар олти шеърий тўплами нашр қилинган, шеърлари ханзу (хитой), инглиз каби тилларга таржима қилинган) “Сен баҳорни соғинмадингму?” номли шеър ёзиб эълон қилдирди. Бу шеър шоирнинг 2006 йили  нашр этилган “Чамбилдаги куз”  номли тўпламига ҳам киргизилган.

Яна бир истеъдодли шоир, “Турфан” номли адабий журналнинг бош муҳаррири Умаржон Сиддиқнинг (1970-йил туғилган) “Сен баҳорни соғинмадингму?” номли шеъри ҳам маълум.

Қолаверса, бошқа шоирларнинг Абдулла Орипов шеърига тақлидан  ёзилган кўплаб шеърларини мисол келтириш мумкин. Фақат шулар билан чекланишни маъқул кўрдик. Эътиборли жиҳати шундаки, бу уйғур халқининг шоир шеъриятига бўлган ҳурмати ва муҳаббатини яна бир бор исботлаб турибди.

Хулоса тариқасида айтиш мумкинки, ХХ асрнинг 80-йилларидан бошлаб, уйғур тилига дунё адабиётининг бир қатор асарлари таржима қилинди. Мана шу таржима асарлар орасида энг таъсирли ва уйғурлар орасида энг севиб ўқилиб, кенг тарқалиб, қўшиқ қилиб куйланганлари кўп эмас. Абдулла Орипов “Сен баҳорни соғинмадингми?”си  шулар орасида пешқадам бўлиб турибди.

Абдулла Орипов шеъриятининг уйғур китобхонлари орасида илиқ қарши олиниши, севиб ўқилишининг бир қатор сабабларини келтириб ўтиш мумкин.

Биринчидан, ўзбек ва уйғур тиллари ўртасидаги қариндошлик, яқинлик туфайли Абдулла Орипов шеърларининг таржимада асл оҳангдорлиги ва жозибасини сақлаб қолганлиги. Икки халқ ўртасидаги адабий алоқалар тарихи узоқ даврларга бориб тақалади. Абдулла Орипов ижоди ана шу дўстлик, қариндошлик ришталарини мустаҳкамловчи кўприк вазифасини ўтаб турибди десак айни ҳақиқат бўлади.

Иккинчидан, Абдулла Ориповнинг “Сен баҳорни соғинмадингми?” сингари уйғур китобхонларининг олқиши ва эътирофига сазовор бўлган шеърлари нафақат тил гўзалликлари, балки тилдаги ифоданинг юқорилиги, кенглиги ва халқ тилига яқинлиги билан ажралиб туради. Мана шу жиҳатлари билан ҳам шоир шеърлари уйғурларнинг эътиборини қозонди.

Учинчидан, “Сен баҳорни соғинмадингмс?” шеъридаги маъно кўламдорлиги, рамзга йўғрилган ифодалар ҳеч бир ўқувчини бефарқ қолдирмайди. Шоир баҳор ва соғинишни бақамти қўяди, уларга муайян маъно юклайди. Баҳор ўз маъносидан бошқа мазмун касб этади. Гўзал ташбеҳлар, теша тегмаган сўзлар ва халқона оҳанглар уйғунлиги шеърнинг ўқувчи қалбига тез сингиши, уни инжа туйғулар оламига олиб киришига сабаб бўлган бўлса ажаб эмас. Шу туфайли бўлса керак, шоир шеърлари ҳануз уйғурлар орасида севиб ўқилмоқда. Ва ишонаманки, унинг шеърияти яна минглаб қалбларни ларзага солишда давом этаверади.

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР:

1.Абдулла Орипов. Абдулла Орипов шеърлари (уйғур тилида). – Урумчи, “Шинжон” ёш ўсмирлар нашриёти, 1989 йил.
2. Одил Тунияз. Чамбилдаги куз (уйғурча шеърлар тўплами). – Бейжин, “Жангу” миллатлар нашриёти, 2005.
3. Маҳмуд Сулаймон. Соғинмадингму? (уйғурча албом). – Урумчи, “Шинжон ун-син” нашриёти, 2007.

Уйғур тилидан Обид Шофиев таржимаси

21 MART — USTOZ ABDULLA ORIPOV TAVALLUD TOPGAN KUN

Tili, dini, kiyinishi va urf-odatlari bir-biriga o‘xshab ketadigan, hatto farqlab bo‘lmaydigan ikki qarindosh uyg‘ur va o‘zbek millatlari o‘rtasidagi aloqalar Sovet ittifoqi davridan boshlab ma’lum darajada sustlashgan bo‘lsa-da, aslo to‘xtab qolgan emas. Garchi bu davrda chegaralar yopilgan, aloqalar taqiqlab qo‘yilgan bo‘lsa-da, ikki millatning adabiyoti va san’ati havo to‘lqinlari va boshqa zamonaviy vositalar orqali bir-biriga yetib turdi.

ABDULLA ORIPOV VA UNING
“SEN BAHORNI SOG’INMADINGMU?” SHE’RINING
UYG’UR ADABIYOTIGA TA’SIRI
Abdulahad Abdurashid BARQIY

Abdulahad Abdurashid Barqiy- uyg’ur adabiyotshunosi va shoiri. U 1971 yil Xitoy Xalq Respublikasi Xo’tan viloyati Lop nihoyasida tug’ilgan. Ayni paytda Shinjon Maorif institutining dotsenti, Isroilning Xayfa universitetining tadqiqotchisi sifatida faoliyat yuritadi. Hozirga qadar she’riy to’plami, romani, qissalar to’plami va ikki maqolalar to’plami nashr etilgan. Asarlari xitoy, ingliz, nemis, arab, turk tillariga tarjima qilingan. O’zbek shoirlaridan Rauf Parfi, Shavkat Rahmon, Xurshid Davron she’rlarini uyg’ur tiliga tarjima qilgan.

***

Tili, dini, kiyinishi va urf-odatlari bir-biriga o’xshab ketadigan, hatto farqlab bo’lmaydigan ikki qarindosh uyg’ur va o’zbek millatlari o’rtasidagi aloqalar Sovet ittifoqi davridan boshlab ma’lum darajada sustlashgan bo’lsa-da, aslo to’xtab qolgan emas. Garchi bu davrda chegaralar yopilgan, aloqalar taqiqlab qo’yilgan bo’lsa-da, ikki millatning adabiyoti va san’ati havo to’lqinlari va boshqa zamonaviy vositalar orqali bir-biriga yetib turdi. Atrofini baland, purviqor tog’lar o’rab turadigan, geografik jihatdan yopiq zonada yashaydigan uyg’ur xalqi dunyo xalqlari orasida til va madaniyati jihatidan eng yaqin turadigan o’zbek xalqining tili, adabiyot va san’atini dunyoga nazar tashlaydigan bir ko’zgu sifatida ko’rib keldi.

XX asrning 80-yillaridan boshlab, sobiq Sovet ittifoqi va Xitoy Xalq Respublikasi o’rtasidagi munosabatlarning iliqlashishi, aloqalarning kuchayishi natijasida uyg’ur xalqi o’zbek adabiyoti va san’ati bilan yaqindan tanishish imkoniyatiga ega bo’ldi. 80-yillarda Erkin Vohidov, Abdulla Oripov singari o’zbek shoirlarining she’rlari va Pirimqul Qodirovning tarixiy romanlarining uyg’ur tilidagi matbuotlarda e’lon qilinishi, o’zbek tilida ijod qiladigan uyg’ur farzandi marhum Emin Usmonning asarlarinining chop etilishi uyg’ur kitobxonlari o’rtasida o’zbek adabiyotiga bo’lgan qiziqishni yanada oshirdi desak xato qilmagan bo’lamiz. Aytish lozimki, shoir Abdulla Oripov ijodiga bo’lgan kuchli qiziqish so’ngani yo’q. Uning she’rlari hozirga qadar ko’plab she’r ixlosmandlari tahsini va e’tirofiga sazovor bo’lib kelmoqda.

1989-yil Shinjon “Yosh o’smirlar” nashriyoti shoir she’rlari jamlangan “Abdulla Oripov she’rlari” nomli kitobni uyg’ur tilida nashr etdi. Shoir she’rlari tilidagi go’zallik va tabiiylik, serqirra ma’nolilik va mazmun, go’zal tashbehlar uyg’ur o’quvchisini she’riyatning ajib ummoniga olib kirdi. Uyg’ur kitobxonlari Abdulla Oripovni yana bir bor kashf etdi. Orada to’xtab qolgan adabiy aloqalarning jonlanishida shoir kitobining chop etilishi alohida ahamiyat kasb etdi, adabiy aloqalar tarixida yangi bir sahifani ochdi.

Garchi keyinchalik Abdulla Oripov she’rlaridan tashqari Rauf Parfi, Xurshid Davron, Shavkat Rahmon, Muhammad Yusuf singari shoirlarning asarlari uyg’ur tilida ketma-ket chop etilgan, kitobxonlarning qalbini zabt etgan bo’lsa-da, hozirga qadar Abdulla Oripov uyg’ur kitobxonlarining sevimli va uyg’urlar orasida asarlari eng ko’p tarqalgan ijodkor bo’lib qolaverdi.

II

XX asrning 80-yillaridan boshlab uyg’ur adabiyotida Gunga she’r harakati degan nomda bir yo’nalish vujudga keldi («Gunga» atamasi tog’ nomidan kelib chiqqan va «yuksaklik» ma’nosida qo’llangan bo’lishi mumkin. «Xurshid Davron kutubxonasi» izohi). Ma’lum bir jihatdan gunga she’rlari modernizmning bir yo’nalishi bo’lib, Ahmadjon Usmon, Botir Rozi, Abduqodir Jaloliddin, Aziziy singari yosh shoirlar uning islohotchi va targ’ibotchilari edi. Mazkur yo’nalishdagi she’rlar asosiy xususiyati erkin vaznda bo’lib, fikr va ma’no matn ostida yashiringan edi. Ammo bu yo’nalishga kitobxonlar tanqidiy munosabatda bo’la boshladi. Bu davrga kelib, gunga, ya’ni modernistik yo’nalishdagi she’rlar kitobxonlarning she’riyatga bo’lgan munosabatini sustlashtirdi. Ayni mana shunday kayfiyat hukmron bo’lgan vaqtda Abdulla Oripov she’rlarining uyg’ur tilida chop etilishi kitobxonlar oqimini yana she’riyat olamiga qaytardi desak xato bo’lmaydi. Ma’lum ma’noda uyg’ur o’quvchisi qarindosh o’zbek xalqining ulkan namoyandasining an’anaviy she’rlari bilan gunga she’rlari o’rtasidagi farqni anglab yetdi. Aslida an’anaviy she’riyat inson qalbini junbushga keltirib, uning hissiyotlariga bevosita ta’sir eta oladi. Tili tushunarsiz, qofiyasiz, vaznsiz gunga she’riyati va an’anaviy she’riyat o’rtasidagi tafovutni Abdulla Oripov she’riyati anglatdi.

“Abdulla Oripov she’rlari” deb atalgan hajmi ikki yuz betga yetmaydigan bu she’rlarni garchi o’zbekchadan tarjima qilindi desam-da, uni tarjima nomi bilan sifatlash muvofiq emasdek tuyuladi. Chunki kitobxon asarning asli o’zbekcha nusxasi bilan uyg’urchasini solishtirish jarayonida ko’p so’zlarning unchalik farq qilmasligini, ikkala til har jihatdan bir-biriga yaqin ekanligini anglab yetadi. Shu vaqtlarda xanzu (xitoy) tili va uyg’ur tiliga biroz bo’lsada yaqinligi yo’q tillardan ko’plab she’riy asarlar uyg’ur tiliga tarjima qilinayotgan edi. Badiiy tarjima tarjimondan ulkan mahorat va bilimni talab qiladi. Ayniqsa, she’riy asarlarning tarjimasida tarjimon o’sha hissiyot, mazmun va ohangdorlikni bera olishi lozim. she’rlarining tarjimasini iste’dodli shoir tarjima qilsa maqsadga muvofiq bo’lar edi desak xato bo’lmaydi. Uyg’ur o’quvchisi buni, albatta, yaxshi bilar edi. Mana shunday bir paytda Abdulla Oripovning uyg’urcha o’girilgan she’rlari kitobxonlar orasida tarjima asarlardan ko’ra asl uyg’ur tilida yozilgan asarlar kabi ta’sir va hayajon paydo qildi. Uning “Sen bahorni sog’inmadingmi?” she’ri ko’plab kitobxolar qalbiga tez kirib bordi. Bu she’rni zo’r hayajon bilan qabul qildi. She’rdaki go’zal tashbehlar, ohangdorlik o’quvchilarni takror o’qishga undadi.

Uyg’onguvchi bog’larni kezdim,
Topay dedim qirdan izingni.
Yonog’ingdan rang olgan dedim –
Lolazorga burdim yuzimni,
Uchratmadim ammo o’zingni,
– Sen bahorni sog’inmadingmi?

Uzoqlarda zalvorli tog’lar
Xayolimni keldilar bosib.
Kechdi qancha intizor chog’lar,
Vasling menga bo’lmadi nasib,
Sensiz men ham, bahor ham g’arib,
– Sen bahorni sog’inmadingmi?

O’ngirlarda sakraydi ohu,
Na’matakda sa’va mittijon.
Qorliklardan sipqarilgan suv
Daralarda uradi javlon.
Nigohimdan faqat sen pinhon,
– Sen bahorni sog’inmadingmi?

Mana, bugun navro’zi olam,
Do’stlarimga gullar tutarman.
Qaylardasan, sevgili erkam…
Qo’limda gul, seni kutarman,
Umrim bo’yi chorlab o’tarman,
– Sen bahorni sog’inmadingmi?

III

Abdulla Oripovning she’riyatining uyg’ur adabiyoti va san’atiga ta’siri 2007-yilga kelib yangi pallaga ko’tarildi. Shu yili Shinjondagi nashriyot uyg’urlarning taniqli xonandasi Mahmud Sulaymonning “Sog’inmadingmu?” albomidagi she’rlarni jamlab, nashr ettirdi. Albom 12 qo’shiqdan tarkib topgan bo’lib, ular sog’inch haqidagi she’rlardan tarkib topgan edi. Albomdagi Abdulla Oripovning “Sen bahorni sog’inmadingmu?” she’riga Mahmud Sulaymon tomonidan bastalangan qo’shiq ko’pchilikka manzur bo’ldi.

Albom tarqalishidan oldin Mahmud Sulaymon bu qo’shiqni ko’pgina kontsertlarda ijro etib, tomoshabinlarning olqishiga sazovor bo’lgan edi. Albom tarqatilgandan keyin bu qo’shiq Tangritog’ hududining janub va shimoliga keng tarqaldi, uyg’ur xalqi sevib tinglaydigan qo’shiqlardan biri bo’lib qoldi.

IV

Uyg’ur shoirlari orasida Abdulla Oripovning “Sen bahorni sog’inmadingmi?” she’riga taqlid qiluvchi ijodkorlar ham uchrab turadi. Quyida ularning ayrimlarini misol tariqasida keltirib o’tishni joiz deb bilaman.

Jumladan, ushbu satrlar muallifi ham hali talabalik yillarimda – 1993 yilda “Sen bahorni sog’inmadingmu?” nomli Abdulla Oripovning o’z uslubida, unga o’xshatib she’r yozgan edim. Bu she’rni keyingi yillarda matbuotda e’lon qildirdim.

Uyg’urlarning taniqli shoirlaridan biri Odil Tuniyaz (1971-yilda tug’ilgan. Hozirga qadar olti she’riy to’plami nashr qilingan, she’rlari xanzu (xitoy), ingliz kabi tillarga tarjima qilingan) “Sen bahorni sog’inmadingmu?” nomli she’r yozib e’lon qildirdi. Bu she’r shoirning 2006 yili nashr etilgan “Chambildagi kuz” nomli to’plamiga ham kirgizilgan.

Yana bir iste’dodli shoir, “Turfan” nomli adabiy jurnalning bosh muharriri Umarjon Siddiqning (1970-yil tug’ilgan) “Sen bahorni sog’inmadingmu?” nomli she’ri ham ma’lum.

Qolaversa, boshqa shoirlarning Abdulla Oripov she’riga taqlidan yozilgan ko’plab she’rlarini misol keltirish mumkin. Faqat shular bilan cheklanishni ma’qul ko’rdik. E’tiborli jihati shundaki, bu uyg’ur xalqining shoir she’riyatiga bo’lgan hurmati va muhabbatini yana bir bor isbotlab turibdi.

Xulosa tariqasida aytish mumkinki, XX asrning 80-yillaridan boshlab, uyg’ur tiliga dunyo adabiyotining bir qator asarlari tarjima qilindi. Mana shu tarjima asarlar orasida eng ta’sirli va uyg’urlar orasida eng sevib o’qilib, keng tarqalib, qo’shiq qilib kuylanganlari ko’p emas. Abdulla Oripov “Sen bahorni sog’inmadingmi?”si shular orasida peshqadam bo’lib turibdi.

Abdulla Oripov she’riyatining uyg’ur kitobxonlari orasida iliq qarshi olinishi, sevib o’qilishining bir qator sabablarini keltirib o’tish mumkin.

Birinchidan, o’zbek va uyg’ur tillari o’rtasidagi qarindoshlik, yaqinlik tufayli Abdulla Oripov she’rlarining tarjimada asl ohangdorligi va jozibasini saqlab qolganligi. Ikki xalq o’rtasidagi adabiy aloqalar tarixi uzoq davrlarga borib taqaladi. Abdulla Oripov ijodi ana shu do’stlik, qarindoshlik rishtalarini mustahkamlovchi ko’prik vazifasini o’tab turibdi desak ayni haqiqat bo’ladi.

Ikkinchidan, Abdulla Oripovning “Sen bahorni sog’inmadingmi?” singari uyg’ur kitobxonlarining olqishi va e’tirofiga sazovor bo’lgan she’rlari nafaqat til go’zalliklari, balki tildagi ifodaning yuqoriligi, kengligi va xalq tiliga yaqinligi bilan ajralib turadi. Mana shu jihatlari bilan ham shoir she’rlari uyg’urlarning e’tiborini qozondi.

Uchinchidan, “Sen bahorni sog’inmadingms?” she’ridagi ma’no ko’lamdorligi, ramzga yo’g’rilgan ifodalar hech bir o’quvchini befarq qoldirmaydi. Shoir bahor va sog’inishni baqamti qo’yadi, ularga muayyan ma’no yuklaydi. Bahor o’z ma’nosidan boshqa mazmun kasb etadi. Go’zal tashbehlar, tesha tegmagan so’zlar va xalqona ohanglar uyg’unligi she’rning o’quvchi qalbiga tez singishi, uni inja tuyg’ular olamiga olib kirishiga sabab bo’lgan bo’lsa ajab emas. Shu tufayli bo’lsa kerak, shoir she’rlari hanuz uyg’urlar orasida sevib o’qilmoqda. Va ishonamanki, uning she’riyati yana minglab qalblarni larzaga solishda davom etaveradi.

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR:

1.Abdulla Oripov. Abdulla Oripov she’rlari (uyg’ur tilida). – Urumchi, “Shinjon” yosh o’smirlar nashriyoti, 1989 yil.
2. Odil Tuniyaz. Chambildagi kuz (uyg’urcha she’rlar to’plami). – Beyjin, “Jangu” millatlar nashriyoti, 2005.
3. Mahmud Sulaymon. Sog’inmadingmu? (uyg’urcha albom). – Urumchi, “Shinjon un-sin” nashriyoti, 2007.

Uyg’ur tilidan Obid Shofiev tarjimasi