Ўтган асрнинг ўртасида Туркия Бош вазири лавозимини эгаллаган Аднан Мандарас 1952 йилда НАТО йиғилишида иштирок этиш учун Францияга сафар қилади. Парижга етиб келгач, Мандарас Туркиянинг шу ердаги элчисини чақириб: “Юртимизнинг ва мусулмонларнинг сўнгги халифаси султон Иккинчи Абдулҳамид(Соний)нинг оила аъзолари Парижга сургун қилинган деб эшитгандим. Ғайриюртда улар қандай кун кечирмоқдалар, нима билан машғуллар?” – деб сўрайди…

БУЛАШИҚХОНАДА ЙИҒЛАГАН БОШ ВАЗИР
Матбуот материаллари асосида Саид АСКАР тайёрлаган*

Ўтган асрнинг ўртасида Туркия Бош вазири лавозимини эгаллаган Аднан Мандарас (туркчада: Ali Adnan Ertekin Menderes ) 1952 йилда НАТО йиғилишида иштирок этиш учун Францияга сафар қилади. Парижга етиб келгач, Мандарас Туркиянинг шу ердаги элчисини чақириб: “Юртимизнинг ва мусулмонларнинг сўнгги ҳалифаси султон Абдулҳамид Сонийнинг оила аъзолари Парижга сургун қилинган деб эшитгандим. Ғайриюртда улар қандай кун кечирмоқдалар, нима билан машғуллар?” – деб сўрайди. Шунда элчи султон оиласининг тақдиридан бехабар эканлигини айтади. Бу жавобдан жунбушга келган Аднан Мандарас элчига: “Сенга 24 соат муҳлат! Ё султон оиласининг манзилини топиб келасан, ёки истеъфо ҳақидаги аризанг билан келасан!” –деб, шарт қўяди.

Бироз вақт ўтгач, Туркиянинг Франциядаги элчиси сўнгги халифа ва  султон Иккинчи Абдулҳамид оиласининг Париждаги истиқомат манзилини топиб келади. Шундан кейин Туркия Бош вазири Аднан Мандарас шу манзилга ўзи йўл олади.

Иккинчи Абдулҳамиднинг оиласи истиқомат қилаётган уйга келгач, Аднан Мандарас султоннинг оила аъзолари ишда эканликларидан хабар топади ва уларнинг иш жойига йўл олади. Ватанидаги сўнгги султоннинг оила аъзоларини излаб, Туркия Бош вазири Париж чеккасидаги бир кафе булашиқхонасига (идиш-товоқ ювиш хонасига) келиб қолади ва жуда изтиробли бир манзаранинг гувоҳи бўлади: мусулмонларнинг сўнгги ҳалифаси султон Иккинчи Абдулҳамиднинг оила аъзолари – султоннинг рафиқаси Мушфиқа хонимдан туғилган  60 ёшидаги қизи Ҳамида Ойша Султон хоним ва султон оиласининг бошқа аъзолари – французларнинг кирларини ювардилар.

Кўзёшлардан ўзини тута олмаган Аднан Мандарас Ҳамида Ойша Султон хонимнинг (ўнгдаги суратда) қўлларини ўпиб: “Онам, мени кечиринг, олдингизга кеч келдим!” – дейди ва йиғлаб юборади. Шунда султон оиласининг Францияга сургун қилинганига ўттиз йил тўлгандан кейин ташриф буюрган миллатдоши ва ватандошига қарата Ойша хоним: “Сиз кимсиз?” – дейди. Аднан Мандарас: “Мен Туркия Бош вазириман” – дегач, Усмонли хонимлари ҳам йиғлаб юборишади.

Франция сафари ниҳоясига етгач, Аднан Мандарас Туркияга қайтади. Ва мамлакатнинг ўша пайтдаги президенти Жалол Байарга мурожаат қилиб: “Мен Парижда Усмонли оиласининг хонимлари французларнинг кирларини юваётганига гувоҳ бўлдим. Ғайридинлар султонимиз хонимларини камситиш учун шундай ишга қўйганига шубҳам йўқ. Бу ҳол мусулмон ва турк учун исноддир. Шу сабабдан мен уларни авф қилиб, Туркияга қайтариш ҳақида қарор чиқармоқчиман” – дейди. Бош вазирнинг бу гапларидан қўрқиб кетган президент: “Аднан бей, жим. Бу ҳақда бошқа оғиз оча кўрманг. Бу гапингиз камолист газетачилар ёки анави ҳарбийларнинг қулоғига чалинса, улар ғала-ғавур кўтариб, ҳарбий тўнтариш уюштириб, сиз билан мени қатл қилишади” – дейди.

Ана шунда Аднан Мандарас чўнтагидан бир қоғоз чиқаради ва президент Жалол Байарга узатади. Бу қоғоз Бош вазирнинг истеъфо сўраб ёзган аризаси эди. Президентнинг: “Бу истеъфонинг сабаби нима?” – деган саволига жавобан Аднан Мандарас тарих китобларига зарҳал ҳарфлар билан ёзилган мана бу сўзларни айтади:

“Ғайри юртларда ғайридинларнинг кирини ювишдек паст ишларда хор бўлиб юрган оналари ва оталари, болалари ва қизлари бор юртга раҳбар бўлишдан ор қиламан”.

Сўнгги халифа Абдулҳамиднинг оила аъзоларини авф қилиб, Туркияга қайтариш масаласи кейинчалик мамлакат парламентида кўриб чиқилади ва ижобий ҳал қилинади. Бош вазир Аднан Мандарас Усмонли хонимлари Туркияга қайтганидан кейин ҳам уларнинг ҳолидан доим хабар олиб турди.

Аднан Мандарас  1899 йили аслан қрим татар бўлган оилада туғилган. Ҳуқуқшунослик бўйича таҳсил олган. Мустафо Камол Отатурк тарафдорлари бўлган камолистларнинг Жумҳурият Халқ Партияси (ЖҲП)  аъзоси бўлган, аммо 1945 йили партия сафидан ҳайдалган. Шундан кейин у бир неча сафдошлари билан ЖҲПга муҳолиф бўлган Туркия Демократик Партиясига асос солади ва ушбу партия билан 1950, 1954 ва 1957 йиллардаги парламент сайловларида ғалаба қозонади.

1950-1960 йилларда Туркия Бош вазири бўлиб ишлаган Али Аднан Эртекин Мандарас 1960 йилнинг  28 майида  генерал Камол Гурсал ( туркчада: Cemal Gürsel) бошчилигида уюштирилган ҳарбий-давлат тўнтариши натижасида ўз лавозимидан озод қилинади.

Ҳарбийлар томонидан тайинланган суд ҳукми билан Аднан Мандарас 1961 йил 17 сентярь куни Имроли oрoлида қатл қилинган.

*  Сайтимизда 2015 йили эълон қилинган мақола хатолари тузатилиб, «Хуршид Даврон кутубхонаси» таҳрири билан қайтадан эълон қилинмоқда.

Oʻtgan asrning oʻrtasida Turkiya Bosh vaziri lavozimini egallagan Adnan Mandaras 1952 yilda NATO yigʻilishida ishtirok etish uchun Fransiyaga safar qiladi. Parijga yetib kelgach, Mandaras Turkiyaning shu yerdagi elchisini chaqirib: “Yurtimizning va musulmonlarning soʻnggi xalifasi sulton Ikkinchi Abdulhamid (Soniy)ning oila aʼzolari Parijga surgun qilingan deb eshitgandim. Gʻayriyurtda ular qanday kun kechirmoqdalar, nima bilan mashgʻullar?” – deb soʻraydi..

BULASHIQXONADA YIG’LAGAN BOSH VAZIR*
Matbuot materiallari asosida Said ASKAR tayyorlagan

O’tgan asrning o’rtasida Turkiya Bosh vaziri lavozimini egallagan Adnan Mandaras 1952 yilda NATO yig’ilishida ishtirok etish uchun Frantsiyaga safar qiladi. Parijga yetib kelgach, Mandaras Turkiyaning shu yerdagi elchisini chaqirib: “Yurtimizning va musulmonlarning so’nggi хalifasi sulton Abdulhamid Soniy, ya’ni  Ikkinchi Abdulhamidning oila a’zolari Parijga surgun qilingan deb eshitgandim. G’ayriyurtda ular qanday kun kechirmoqdalar, nima bilan mashg’ullar?” – deb so’raydi. Shunda elchi sulton oilasining taqdiridan bexabar ekanligini aytadi. Bu javobdan junbushga kelgan Adnan Mandaras elchiga: “Senga 24 soat muhlat! YO sulton oilasining manzilini topib kelasan, yoki iste’fo haqidagi arizang bilan kelasan!” –deb, shart qo’yadi.

Biroz vaqt o’tgach, Turkiyaning Frantsiyadagi elchisi so’nggi halifa va sulton Ikkinchi Abdulhamid oilasining Parijdagi istiqomat manzilini topib keladi. Shundan keyin Turkiya Bosh vaziri Adnan Mandaras shu manzilga o’zi yo’l oladi.

Ikkinchi Abdulhamidning oilasi istiqomat qilayotgan uyga kelgach, Adnan Mandaras sultonning oila a’zolari ishda ekanliklaridan xabar topadi va ularning ish joyiga yo’l oladi. Vatanidagi so’nggi sultonning oila a’zolarini izlab, Turkiya Bosh vaziri Parij chekkasidagi bir kafe bulashiqxonasiga (idish-tovoq yuvish xonasiga) kelib qoladi va juda iztirobli bir manzaraning guvohi bo’ladi: musulmonlarning so’nggi halifasi sulton Abdulhamid II-ning oila a’zolari – sulton bilan Mushfiqa xonimdan tug’ilgan  60 yoshidagi qizi Hamida Oysha Sulton xonim (chapdagi suratda) va sulton oilasining boshqa a’zolari – frantsuzlarning kirlarini yuvardilar.

Ko’zyoshlardan o’zini tuta olmagan Adnan Mandaras Hamida Oysha Sulton xonimning qo’llarini o’pib: “Onam, meni kechiring, oldingizga kech keldim!” – deydi va yig’lab yuboradi. Shunda sulton oilasining Frantsiyaga surgun qilinganiga o’ttiz yil to’lgandan keyin tashrif buyurgan millatdoshi va vatandoshiga qarata Oysha xonim: “Siz kimsiz?” – deydi. Adnan Mandaras: “Men Turkiya Bosh vaziriman” – degach, Usmonli xonimlari ham yig’lab yuborishadi.

Frantsiya safari nihoyasiga yetgach, Adnan Mandaras Turkiyaga qaytadi. Va mamlakatning o’sha paytdagi prezidenti Jalol Bayarga murojaat qilib: “Men Parijda Usmonli oilasining xonimlari frantsuzlarning kirlarini yuvayotganiga guvoh bo’ldim. G’ayridinlar sultonimiz xonimlarini kamsitish uchun shunday ishga qo’yganiga shubham yo’q. Bu hol musulmon va turk uchun isnoddir. Shu sababdan men ularni avf qilib, Turkiyaga qaytarish haqida qaror chiqarmoqchiman” – deydi. Bosh vazirning bu gaplaridan qo’rqib ketgan prezident: “Adnan bey, jim. Bu haqda boshqa og’iz ocha ko’rmang. Bu gapingiz kamolist gazetachilar yoki anavi harbiylarning qulog’iga chalinsa, ular g’ala-g’avur ko’tarib, harbiy to’ntarish uyushtirib, siz bilan meni qatl qilishadi” – deydi.

Ana shunda Adnan Mandaras cho’ntagidan bir qog’oz chiqaradi va prezident Jalol Bayarga uzatadi. Bu qog’oz Bosh vazirning iste’fo so’rab yozgan arizasi edi. Prezidentning: “Bu iste’foning sababi nima?” – degan savoliga javoban Adnan Mandaras tarix kitoblariga zarhal harflar bilan yozilgan mana bu so’zlarni aytadi:

“G’ayri yurtlarda g’ayridinlarning kirini yuvishdek past ishlarda xor bo’lib yurgan onalari va otalari, bolalari va qizlari bor yurtga rahbar bo’lishdan or qilaman”.

So’nggi xalifa va sulton  Abdulhamid Soniyning oila a’zolarini avf qilib, Turkiyaga qaytarish masalasi keyinchalik mamlakat parlamentida ko’rib chiqiladi va ijobiy hal qilinadi. Bosh vazir Adnan Mandaras Usmonli xonimlari Turkiyaga qaytganidan keyin ham ularning holidan doim xabar olib turdi.

Adnan Mandaras  1899 yili aslan qrim tatar bo’lgan oilada tug’ilgan. Huquqshunoslik bo’yicha tahsil olgan. Mustafo Kamol Otaturk tarafdorlari bo’lgan kamolistlarning Jumhuriyat Xalq Partiyasi (JHP)  a’zosi bo’lgan, ammo 1945 yili partiya safidan haydalgan. Shundan keyin u bir necha safdoshlari bilan JHPga muholif bo’lgan Turkiya Demokratik Partiyasiga asos soladi va ushbu partiya bilan 1950, 1954 va 1957 yillardagi parlament saylovlarida g’alaba qozonadi.

1950-1960 yillarda Turkiya Bosh vaziri bo’lib ishlagan Ali Adnan Ertekin Mandaras 1960 yilning  28 mayida  general Kamol Gursal (turkchada: Cemal Gürsel) boshchiligida uyushtirilgan harbiy-davlat to’ntarishi natijasida o’z lavozimidan ozod qilinadi.

Harbiylar tomonidan tayinlangan sud hukmi bilan Adnan Mandaras 1961 yil 17 sentyar` kuni Imroli orolida qatl qilingan.

*  Saytimizda 2015 yili taqdim etilgan maqola xatolari tuzatilib, «Xurshid Davron kutubxonasi» tahriri bilan qaytadan e’lon qilinmoqda.