Китобни олиб уйга келдим. Еб-ичишни ҳам унутиб, бир неча соат унинг мутолааси билан машғул бўлдим. Дўстлар, сизга билдираяпман, бу китоб эмас, Туркистон ўлкасидур! Туркистон эмас, жумлаи жаҳондур! Турклик, турк тили бу китоб соясида чинакам равнақ топади! Араб тили учун Сеййибуйиҳнинг китоби қанчалик муҳим бўлса, бу ҳам турк тили учун шунчалик аҳамиятлидир.

Жўра Худойбердиев
«ДЕВОНУ ЛУҒОТИТ ТУРК» ҚАЧОН ТОПИЛГАН?

Энди ақлини таний бошлаган бир ўспирин отасидан ўзи туғилиб ўсган Диёрбакир шаҳрида беш-олти юз йил аввал бир миллион қирқ минг китоб фондига эга кутубхона бўлганини эшитади. Бу маълумот уни жуда ҳайратлантиради. Шу сабаб бўлиб, у китобга, китоб сотиб олишга ишқибоз бўлади. Бир миллионли, ҳеч бўлмаганда, ўн беш-йигирма минг фондли кутубхона ташкил этишни ният қилади. Қўлига пул тушди дегунча, китоб сотиб ола бошлайди. Тўққиз ёшли бу болакай Али эди. У умрининг охирига қадар ана шу одатини тарк этмади. Ҳафтада икки-уч марта китоб дўконларига, расталарга борар, тарих, адабиёт, тил, маданият ва сиёсатга оид китобларни сотиб олар эди. Шундай қилиб у йигирма мингдан ортиқ нодир китоблар, қўлёзмалар тўплайди. Бу миллат учун жуда катта хизмат бўлганини, эҳтимол, у хаёлига ҳам келтирмагандир…

Бир куни Али, одатдагидек, эски китоблар сотиладиган саҳҳофлар бозорига боради. Бурҳонбейнинг дўконига кириб, эски китобларни титкилайди. Ўзига маъқул ҳеч вақо топмаганидан сўнг Бурҳонбейдан бирор янги нарса борми, деб сўрайди. Сотувчи бир китоб бору, бироқ қиммат эканини, ҳатто маориф вазирлиги ҳам олмаганлигини айтиб, китобни унга кўрсатади.

Али Амирий китобни қўлига олиши билан бу асар ягона қадимий нусха эканини, асарнинг жаҳоншумул аҳамиятини дарҳол тушуниб етади, бироз ҳаяжонланди. Буни Бурҳонбейга сездирмасдан у билан савдолашиб, китобни 33 лирага сотиб олади. Али Амирий шундан кейинги таассуротини маслакдошларига бундай ҳикоя қилган эди: «Китобни олиб уйга келдим. Еб-ичишни ҳам унутиб, бир неча соат унинг мутолааси билан машғул бўлдим. Дўстлар, сизга билдираяпман, бу китоб эмас, Туркистон ўлкасидур! Туркистон эмас, жумлаи жаҳондур! Турклик, турк тили бу китоб соясида чинакам равнақ топади! Араб тили учун Сеййибуйиҳнинг китоби қанчалик муҳим бўлса, бу ҳам турк тили учун шунчалик аҳамиятлидир. Ҳозирга қадар турк тилида бунинг каби китоб ёзилгани йўқ. Бу китобнинг ҳақиқий баҳоси аниқланмоқчи бўлса, жаҳоннинг хазиналари бунга тенг келолмас.

Бу китоб билан ҳазрати Юсуф орасида бир ўхшашлик бор. Юсуфнинг акалари уни арзимас ақчага сотдилар. Бироқ уни Мисрда ўзининг вазнича келадиган жавоҳирга пулладилар. Бурҳонбей бу китобни менга 33 лирага сотди. Мен эса буни беҳисоб олмосларга, зумрадларга бермайман».

Бу китоб Маҳмуд Кошғарийнинг ҳали илм аҳлига маълум бўлмаган «Девону луғатит-турк» асари эди. «Девон»нинг топилиши катта шов-шувларга сабаб бўлди. Ҳатто уни кимлардир қўлга киритиш пайига тушди. Мажористон Фанлар академияси асарни ўн минг олтин пулга сотиб олишни таклиф этди. Французлар «Девон»ни қўлга киритиш учун қуюқ ваъдалар бериб кўрди. Бироқ миллат манфаатини ҳар қандай моддий бойликдан устун қўядиган Али Амирий барча таклифларни рад этди.

«Девон» 1915-1917-йиллари Истамбулда чоп этилди. Кейинчалик инглиз, немис, рус, турк, озарбойжон, уйғур ва ўзбек тилларига таржима қилинди. Туркийшуносликда асар ҳақида кўплаб тадқиқотлар яратилди. Бу асарни илмий ўрганиш ва оммалаштиришда ўзбек олимларининг ҳам хизмати беқиёсдир.
Шуни ҳам алоҳида таъкидлаш жоизки, «Девон» бўйича ҳозиргача қанча кўп тадқиқот қилинган бўлса, асар ҳали бундан ҳам кўп ишга мавзу бериши мумкин.

Бошқа муаммоларни қўйиб, биргина асарнинг топилиш санаси ва жойи билан боғлиқ фикрларга эътибор берайлик. Олий ўқув юртлари талабалари учун мўлжаллаб чиқарилган «Ўзбек адабий тили тарихи»да «Девон»нинг 1914 йили Туркиянинг Диёрбакир шаҳрида топилгани таъкидланган(У.Турсунов, Б.Ўринбоев. Ўзбек адабий тили тарихи. Т., 1982, 35-бет). Ушбу «Тарих»нинг қайта ишланган нашрида ҳам айнан шу фикр келтирилган (У.Турсунов, Б.Ўринбоев, А.Алиев. Ўзбек адабий тили тарихи. Т., 1995, 66—67-бетлар). Бошқа ўзбек олимларининг ишларида ҳам шундай фикр учрайди. Татар олими Х.Махмутов эса асарнинг 1915 йили Истамбулда топилганини қайд этади (Х.Махмутов. Мангулик ёдгор. Қозон, 2002, 8-бет). Машҳур туркийшунос олим А.Н.Кононов Али Амирий «Девон»ни Истамбулдаги эски китоблар сотиладиган бозордан 1914—1915 йиллар оралиғида сотиб олган, деган фикрни билдирган «Ўзбек тили ва адабиёти», 1972, 1-сон, 34-бет). Али Амирий фаолиятини ўрганган турк олими Мухтор Тевфик ўғли эса «Девон» 1908—1912-йиллар оралиғида топилган, деган хулосага келган (Мухтор Тевфик ўғли. Али Амирий. Анқара, 1989, 72—73-бетлар.).

Маълум бўладики, бу борада аниқ тўхтамга келинмаган, тафовутли хулосалар турлича.

«Девон»нинг қачон ва қаердан топилгани ҳақидаги дастлабки маълумот асарнинг биринчи ношири ва илк таржимони килисли Рифатнинг «Янги тонг» газетасида («Yeni sabah», 1945 йил 30 сентябр, 4, 7, 11, 14, 18 октябр) эълон қилган хотираларида учрайди. Хотиралар Туркияда бир неча марта қайта нашр қилинган. Унда асарнинг топилган жойи сифатида саҳҳофлар бозори кўрсатилган.

Хўш, бу ҳолда «Ўзбек адабий тили тарихи»даги маълумот қандай пайдо бўлди? Саҳҳофлар бозори қайси шаҳарда? Бу саволларга аниқлик киритилиши зарур. Асарни топган Али Амирий асли Диёрбакир шаҳридан бўлган. Шу боис, Рифат хотираларда «диёрбакирли Али Амирий афанди», деб тилга олган. Али Амирий «Девон»нинг топилгани ҳақидаги маълумотларни ҳам «Диёрбакир қироатхонаси»да гапириб берган. Манбаларда «Девон» топилган саҳҳофлар бозори Истамбул шаҳридаги Боязид майдонида жойлашгани қайд қилинган (Мухтор Тевфик ўғли. Али Амирий. Анқара, 1989, 73—74-бетлар). Диёрбакир қироатхонаси ҳам Истамбулдаги Қарабаба кўчасида жойлашган. Али Амирий 1908 йили Истамбул шаҳрига кўчиб келиб, умрининг охирига қадар шу шаҳарда яшаган. Бироқ Рифат хотираларида саҳҳофлар бозори ва Диёрбакир қироатхонасининг Истамбул шаҳрида жойлашгани, Али Амирийнинг 1908 йили бу шаҳарга кўчиб келгани ҳақида маълумот берилмаган. Худди шу ҳол «Ўзбек адабий тили тарихи» муаллифларини чалғитган кўринади.

Энди «Девон»нинг топилиш санаси хусусида. Рифат хотираларида «Девон» ҳижрий 1333 санада топилгани кўрсатилган. Бу милодий ҳисоб бўйича 1915 йил. Х.Махмутовнинг асар 1915 йили, А.Н.Кононовнинг 1914—1915-йиллар оралиғида топилган дейишлари сабаби шунда бўлса керак.

Бизнингча, бу ва юқорида келтирилган саналарнинг «Девон» топилган вақтга дахли йўққа ўхшамоқда. Нега? Чунки «Девон»нинг босма биринчи ва иккинчи жилдлари ҳам ҳижрий 1333 йили Истамбулда нашр қилинган. Бу ўз-ўзидан «Девон»нинг 1915 йили топилганига шубҳа уйғотади. Чунки бир йил ичида «Девону луғатит-турк»дек катта ҳажмли асарнинг икки жилдини нашрга тайёрлаб, чоп эттириш мушкул экани аён.

Бундан ташқари, хотираларда номи келтирилган Маориф вазири Амруллоҳ афанди ҳам, «Девон»ни дўкондан сотиб олиш учун Амирийга пул бериб турган дорулфунун домласи Фоиқ Решатбей ҳам 1914 йили вафот этган (Мухтор Тевфик ўғли. Али Амирий. Анқара, 1989, 72-бет.). Мазкур далиллар «Девон»нинг ҳижрий 1333 йили топилгани ҳақидаги фикрлар асоссиз эканини кўрсатади.

Рифат хотираларида «Девон»нинг топилиш вақти билан боғлиқ бошқа маълумотлар ҳам борки, ҳозирга қадар тадқиқотчиларнинг бирортаси буларга эътибор бермаганга ўхшайди. Али Амирий «Девон»ни дастлаб килисли Рифатга кўрсатиб бундай дейди:
« — Рифат, бу китоб нақадар машҳур бўлса, шуқадар юксак, қанчалик қимматли бўлса, шунчалик бебаҳо. Бироқ ташвишли жиҳати ҳам бор. Китобнинг муқоваси чириган, устки қисми титилиб кетган, варақлари қоришган, боши, сўнги ўқиб бўлмас даражага етган. Саҳифаларининг рақами йўқ. Китоб якунланганми, йўқми? Тартиб бериш имкони борми? Бу каби саволлар мени маҳзун этар. Ажабо, китоб бекаму кўстмикан? …Рифат, сендан илтимос қиламан, ҳар куни кел. Шу китоб билан бир-икки соат шуғуллан. Бу китобда камчилик йўқми, буни аниқла.
Таклифни мамнуният билан қабул қилдим. Икки ойча мунтазам равишда бир неча соатдан шуғулландим. Китобни уч марта ўқиб чиқдим. Варақларини бир ердан олиб, иккинчисига қўйдим. Мос келмади. Сўзларнинг ўқилишига, баҳснинг давомига қарадим. Хуллас, ишлай-ишлай китобга тартиб бердим. Саҳифаларига рақам қўйдим».

Демак, Рифатнинг гапларига кўра, асар варақларини жой-жойига қўйиб тартиблашга икки ойча вақт кетган. Бу орада «Девон» топилгани ҳақидаги хабар зиёлилар орасида кенг тарқалган. Бундан Зиё Кўкалп ҳам дарак топган. У асарни кўрмоқчи бўлиб, зудлик билан Али Амирийнинг олдига келган. Бироқ Али Амирий унга китобни кўрсатмаган. Сўнгра Зиё Кўкалп Рифатнинг олдига келиб бундай деган: «Бу китобни олиб, нашр этайлик, деб ният қилдим. Бу хазинанинг калити сенинг қўлингда. Кел, менга ёрдам бер. Шу китобни олайлик. Уни бутун туркларга армуғон этайлик. Қани, менга чорасини айт!»

Шундан кейин улар орасида яна қуйидагича суҳбат бўлиб ўтади:
« — Талат пошо билан учраша оласанми? Унга сўзинг ўтадими?
— Марказ аъзоси бўлганим учун ўтади, албатта. Нима демоқчисан?
— Талат пошони Али Амирий жуда ҳурмат қилади. Қачон унинг номи тилга олинса, оғзидан бол томади. Менимча, бу китоб учун Талат пошо Амирий афандига рухсат берса, Амирий ҳам китобни дарҳол беради. Фақат Талат пошо бунга рози бўлармикан, билмадим?
— Талат пошо ишончли ва одамшаванда инсонларни яхши кўради. Балки бунга кўнар. Ҳамма гап буни қай тарзда амалга оширишда. Талат пошо Амирий афандининг ҳузурига борса бўлмас. Уни Бош вазирликка (Бабиалий) ёки марказга (Иттиҳод ва тараққий партияси марказига)чақириш ҳам унчалик тўғри эмас».

Шу суҳбатдан кейин Рифатнинг режасига кўра, Зиё Кўкалпнинг уюштириши билан Али Амирий ўзи ҳурмат қиладиган Адлия вазири Иброҳимбейнинг уйига ифторликка чақирилади. Бу тадбирга Талат пошо ҳам таклиф қилинади. Олдиндан режалаштириб қўйилганидек, Талат пошо Али Амирийдан «Девон»ни чоп эттиришга рухсат беришини илтимос қилади. У рози бўлиб, бу ишни шогирдларидан килисли Рифатга топширади. Рифат китобни ўзида қанча муддат сақлагани ҳақида хотираларда бундай ёзган: «Мана шундай эҳтиёткорлик билан бу китобни бир ярим йилгача муҳофаза этдим. Минг қатла шукр, эгасидан олганимдай қайтардим».

Шу ўринда Талат пошо фаолиятининг айрим саналарига ҳам тўхталиб ўтиш зарурати сезилади. Фикр юритилаётган мавзуни ойдинлаштиришда бунинг алоҳида ўрни бор. 1994 йили Истамбулда нашр этилган «Турк жумҳурияти энциклопедияси»нинг 372—373-саҳифаларидаги маълумотларга кўра, Талат пошо ўша даврда Туркиядаги энг эътиборли шахслардан бўлган. Иттиҳод ва тараққий партиясининг етакчи раҳбарларидан, 1909—1911-йилларда Ички ишлар вазири, 1912 йилда Почта ва телеграф вазири лавозимларида хизмат қилган. 1913 йили Бош вазирликка (Бабиалий) тайинланган.

Энди Зиё Кўкалп ва Рифат ўрталарида бўлиб ўтган суҳбатда Зиё Кўкалпнинг «Талат пошо Амирий афандининг ҳузурига борса бўлмас. Уни Бош вазирликка ёки марказга чақириш ҳам унчалик тўғри эмас», деган гапларини эсга олсак, ушбу суҳбат Талат пошо Бош вазирликка тайинланган 1913 йилдан олдин бўлмагани ойдинлашади. Бундан Мухтор Тевфик ўғлининг «Девон» 1908—1912-йиллар оралиғида топилган, деган фикри ҳам тўғри эмаслиги билинади.

Келтирилган далиллардан маълум бўлмоқдаки, «Девон» топилганидан маълум бир муддатдан кейин Рифат асарга икки ойча тартиб берган. Сўнгра нашрга тайёрлаш учун бир ярим йилча ўзида сақлаган. Асарни чоп эттириш учун рухсат сўраган Талат пошо 1913 йили Бош вазир лавозимига тайинланган. Рифат хотираларида номлари келтирилган Маориф вазири Амруллоҳ афанди ҳам, дорулфунун домласи Фоиқ Решатбей ҳам 1914 йили вафот этган. Бизнингча, бу далиллар «Девону луғатит-турк» Истамбул шаҳрида 1913 йили топилган, деб хулоса чиқаришга асос бўла олади.

«Ўзбекистон адабиёти ва санъати» газетасининг 2006 йил 8-сонидан олинди.

Jo’ra Xudoyberdiev
«DEVONU LUG’OTIT TURK» QACHON TOPILGAN?

Endi aqlini taniy boshlagan bir o‘spirin otasidan o‘zi tug‘ilib o‘sgan Diyorbakir shahrida besh-olti yuz yil avval bir million qirq ming kitob fondiga ega kutubxona bo‘lganini eshitadi. Bu ma’lumot uni juda hayratlantiradi. Shu sabab bo‘lib, u kitobga, kitob sotib olishga ishqiboz bo‘ladi. Bir millionli, hech bo‘lmaganda, o‘n besh-yigirma ming fondli kutubxona tashkil etishni niyat qiladi. Qo‘liga pul tushdi deguncha, kitob sotib ola boshlaydi. To‘qqiz yoshli bu bolakay Ali edi. U umrining oxiriga qadar ana shu odatini tark etmadi. Haftada ikki-uch marta kitob do‘konlariga, rastalarga borar, tarix, adabiyot, til, madaniyat va siyosatga oid kitoblarni sotib olar edi. Shunday qilib u yigirma mingdan ortiq nodir kitoblar, qo‘lyozmalar to‘playdi. Bu millat uchun juda katta xizmat bo‘lganini, ehtimol, u xayoliga ham keltirmagandir…

Bir kuni Ali, odatdagidek, eski kitoblar sotiladigan sahhoflar bozoriga boradi. Burhonbeyning do‘koniga kirib, eski kitoblarni titkilaydi. O‘ziga ma’qul hech vaqo topmaganidan so‘ng Burhonbeydan biror yangi narsa bormi, deb so‘raydi. Sotuvchi bir kitob boru, biroq qimmat ekanini, hatto maorif vazirligi ham olmaganligini aytib, kitobni unga ko‘rsatadi.

Ali Amiriy kitobni qo‘liga olishi bilan bu asar yagona qadimiy nusxa ekanini, asarning jahonshumul ahamiyatini darhol tushunib yetadi, biroz hayajonlandi. Buni Burhonbeyga sezdirmasdan u bilan savdolashib, kitobni 33 liraga sotib oladi. Ali Amiriy shundan keyingi taassurotini maslakdoshlariga bunday hikoya qilgan edi: «Kitobni olib uyga keldim. Yeb-ichishni ham unutib, bir necha soat uning mutolaasi bilan mashg‘ul bo‘ldim. Do‘stlar, sizga bildirayapman. Bu kitob emas, Turkiston o‘lkasidur! Turkiston emas, jumlai jahondur! Turklik, turk tili bu kitob soyasida chinakam ravnaq topadi! Arab tili uchun Seyyibuyihning kitobi qanchalik muhim bo‘lsa, bu ham turk tili uchun shunchalik ahamiyatlidir. Hozirga qadar turk tilida buning kabi kitob yozilgani yo‘q. Bu kitobning haqiqiy bahosi aniqlanmoqchi bo‘lsa, jahonning xazinalari bunga teng kelolmas.

Bu kitob bilan hazrati Yusuf orasida bir o‘xshashlik bor. Yusufning akalari uni arzimas aqchaga sotdilar. Biroq uni Misrda o‘zining vaznicha keladigan javohirga pulladilar. Burhonbey bu kitobni menga 33 liraga sotdi. Men esa buni behisob olmoslarga, zumradlarga bermayman».

Bu kitob Mahmud Koshg‘ariyning hali ilm ahliga ma’lum bo‘lmagan «Devonu lug‘atit-turk» asari edi. «Devon»ning topilishi katta shov-shuvlarga sabab bo‘ldi. Hatto uni kimlardir qo‘lga kiritish payiga tushdi. Majoriston Fanlar akademiyasi asarni o‘n ming oltin pulga sotib olishni taklif etdi. Frantsuzlar «Devon»ni qo‘lga kiritish uchun quyuq va’dalar berib ko‘rdi. Biroq millat manfaatini har qanday moddiy boylikdan ustun qo‘yadigan Ali Amiriy barcha takliflarni rad etdi.
«Devon» 1915-1917-yillari Istambulda chop etildi. Keyinchalik ingliz, nemis, rus, turk, ozarboyjon, uyg‘ur va o‘zbek tillariga tarjima qilindi. Turkiyshunoslikda asar haqida ko‘plab tadqiqotlar yaratildi. Bu asarni ilmiy o‘rganish va ommalashtirishda o‘zbek olimlarining ham xizmati beqiyosdir.

Shuni ham alohida ta’kidlash joizki, «Devon» bo‘yicha hozirgacha qancha ko‘p tadqiqot qilingan bo‘lsa, asar hali bundan ham ko‘p ishga mavzu berishi mumkin.
Boshqa muammolarni qo‘yib, birgina asarning topilish sanasi va joyi bilan bog‘liq fikrlarga e’tibor beraylik. Oliy o‘quv yurtlari talabalari uchun mo‘ljallab chiqarilgan «O‘zbek adabiy tili tarixi»da «Devon»ning 1914 yili Turkiyaning Diyorbakir shahrida topilgani ta’kidlangan (U.Tursunov, B.O‘rinboev. O‘zbek adabiy tili tarixi. T., 1982, 35-bet). Ushbu «Tarix»ning qayta ishlangan nashrida ham aynan shu fikr keltirilgan (U.Tursunov, B.O‘rinboev, A.Aliev. O‘zbek adabiy tili tarixi. T., 1995, 66—67-betlar). Boshqa o‘zbek olimlarining ishlarida ham shunday fikr uchraydi. Tatar olimi X.Maxmutov esa asarning 1915 yili Istambulda topilganini qayd etadi (X.Maxmutov. Mangulik yodgor. Qozon, 2002, 8-bet). Mashhur turkiyshunos olim A.N.Kononov Ali Amiriy «Devon»ni Istambuldagi eski kitoblar sotiladigan bozordan 1914—1915 yillar oralig‘ida sotib olgan, degan fikrni bildirgan «O‘zbek tili va adabiyoti», 1972, 1-son, 34-bet). Ali Amiriy faoliyatini o‘rgangan turk olimi Muxtor Tevfik o‘g‘li esa «Devon» 1908—1912-yillar oralig‘ida topilgan, degan xulosaga kelgan (Muxtor Tevfik o‘g‘li. Ali Amiriy. Anqara, 1989, 72—73-betlar.).

Ma’lum bo‘ladiki, bu borada aniq to‘xtamga kelinmagan, tafovutli xulosalar turlicha.
«Devon»ning qachon va qaerdan topilgani haqidagi dastlabki ma’lumot asarning birinchi noshiri va ilk tarjimoni kilisli Rifatning «Yangi tong» gazetasida («Yeni sabah», 1945 yil 30 sentyabr, 4, 7, 11, 14, 18 oktyabr) e’lon qilgan xotiralarida uchraydi. Xotiralar Turkiyada bir necha marta qayta nashr qilingan. Unda asarning topilgan joyi sifatida sahhoflar bozori ko‘rsatilgan.

Xo‘sh, bu holda «O‘zbek adabiy tili tarixi»dagi ma’lumot qanday paydo bo‘ldi? Sahhoflar bozori qaysi shaharda? Bu savollarga aniqlik kiritilishi zarur. Asarni topgan Ali Amiriy asli Diyorbakir shahridan bo‘lgan. Shu bois, Rifat xotiralarda «diyorbakirli Ali Amiriy afandi», deb tilga olgan. Ali Amiriy «Devon»ning topilgani haqidagi ma’lumotlarni ham «Diyorbakir qiroatxonasi»da gapirib bergan. Manbalarda «Devon» topilgan sahhoflar bozori Istambul shahridagi Boyazid maydonida joylashgani qayd qilingan (Muxtor Tevfik o‘g‘li. Ali Amiriy. Anqara, 1989, 73—74-betlar). Diyorbakir qiroatxonasi ham Istambuldagi Qarababa ko‘chasida joylashgan. Ali Amiriy 1908 yili Istambul shahriga ko‘chib kelib, umrining oxiriga qadar shu shaharda yashagan. Biroq Rifat xotiralarida sahhoflar bozori va Diyorbakir qiroatxonasining Istambul shahrida joylashgani, Ali Amiriyning 1908 yili bu shaharga ko‘chib kelgani haqida ma’lumot berilmagan. Xuddi shu hol «O‘zbek adabiy tili tarixi» mualliflarini chalg‘itgan ko‘rinadi.

Endi «Devon»ning topilish sanasi xususida. Rifat xotiralarida «Devon» hijriy 1333 sanada topilgani ko‘rsatilgan. Bu milodiy hisob bo‘yicha 1915 yil. X.Maxmutovning asar 1915 yili, A.N.Kononovning 1914—1915-yillar oralig‘ida topilgan deyishlari sababi shunda bo‘lsa kerak.
Bizningcha, bu va yuqorida keltirilgan sanalarning «Devon» topilgan vaqtga daxli yo‘qqa o‘xshamoqda. Nega? Chunki «Devon»ning bosma birinchi va ikkinchi jildlari ham hijriy 1333 yili Istambulda nashr qilingan. Bu o‘z-o‘zidan «Devon»ning 1915 yili topilganiga shubha uyg‘otadi. Chunki bir yil ichida «Devonu lug‘atit-turk»dek katta hajmli asarning ikki jildini nashrga tayyorlab, chop ettirish mushkul ekani ayon.

Bundan tashqari, xotiralarda nomi keltirilgan Maorif vaziri Amrulloh afandi ham, «Devon»ni do‘kondan sotib olish uchun Amiriyga pul berib turgan dorulfunun domlasi Foiq Reshatbey ham 1914 yili vafot etgan (Muxtor Tevfik o‘g‘li. Ali Amiriy. Anqara, 1989, 72-bet.). Mazkur dalillar «Devon»ning hijriy 1333 yili topilgani haqidagi fikrlar asossiz ekanini ko‘rsatadi.
Rifat xotiralarida «Devon»ning topilish vaqti bilan bog‘liq boshqa ma’lumotlar ham borki, hozirga qadar tadqiqotchilarning birortasi bularga e’tibor bermaganga o‘xshaydi. Ali Amiriy «Devon»ni dastlab kilisli Rifatga ko‘rsatib bunday deydi:

« — Rifat, bu kitob naqadar mashhur bo‘lsa, shuqadar yuksak, qanchalik qimmatli bo‘lsa, shunchalik bebaho. Biroq tashvishli jihati ham bor. Kitobning muqovasi chirigan, ustki qismi titilib ketgan, varaqlari qorishgan, boshi, so‘ngi o‘qib bo‘lmas darajaga yetgan. Sahifalarining raqami yo‘q. Kitob yakunlanganmi, yo‘qmi? Tartib berish imkoni bormi? Bu kabi savollar meni mahzun etar. Ajabo, kitob bekamu ko‘stmikan? …Rifat, sendan iltimos qilaman, har kuni kel. Shu kitob bilan bir-ikki soat shug‘ullan. Bu kitobda kamchilik yo‘qmi, buni aniqla.

Taklifni mamnuniyat bilan qabul qildim. Ikki oycha muntazam ravishda bir necha soatdan shug‘ullandim. Kitobni uch marta o‘qib chiqdim. Varaqlarini bir yerdan olib, ikkinchisiga qo‘ydim. Mos kelmadi. So‘zlarning o‘qilishiga, bahsning davomiga qaradim. Xullas, ishlay-ishlay kitobga tartib berdim. Sahifalariga raqam qo‘ydim».

Demak, Rifatning gaplariga ko‘ra, asar varaqlarini joy-joyiga qo‘yib tartiblashga ikki oycha vaqt ketgan. Bu orada «Devon» topilgani haqidagi xabar ziyolilar orasida keng tarqalgan. Bundan Ziyo Ko‘kalp ham darak topgan. U asarni ko‘rmoqchi bo‘lib, zudlik bilan Ali Amiriyning oldiga kelgan. Biroq Ali Amiriy unga kitobni ko‘rsatmagan. So‘ngra Ziyo Ko‘kalp Rifatning oldiga kelib bunday degan: «Bu kitobni olib, nashr etaylik, deb niyat qildim. Bu xazinaning kaliti sening qo‘lingda. Kel, menga yordam ber. Shu kitobni olaylik. Uni butun turklarga armug‘on etaylik. Qani, menga chorasini ayt!»

Shundan keyin ular orasida yana quyidagicha suhbat bo‘lib o‘tadi:
« — Talat posho bilan uchrasha olasanmi? Unga so‘zing o‘tadimi?
— Markaz a’zosi bo‘lganim uchun o‘tadi, albatta. Nima demoqchisan?
— Talat poshoni Ali Amiriy juda hurmat qiladi. Qachon uning nomi tilga olinsa, og‘zidan bol tomadi. Menimcha, bu kitob uchun Talat posho Amiriy afandiga ruxsat bersa, Amiriy ham kitobni darhol beradi. Faqat Talat posho bunga rozi bo‘larmikan, bilmadim?
— Talat posho ishonchli va odamshavanda insonlarni yaxshi ko‘radi. Balki bunga ko‘nar. Hamma gap buni qay tarzda amalga oshirishda. Talat posho Amiriy afandining huzuriga borsa bo‘lmas. Uni Bosh vazirlikka (Babialiy) yoki markazga (Ittihod va taraqqiy partiyasi markaziga)chaqirish ham unchalik to‘g‘ri emas».

Shu suhbatdan keyin Rifatning rejasiga ko‘ra, Ziyo Ko‘kalpning uyushtirishi bilan Ali Amiriy o‘zi hurmat qiladigan Adliya vaziri Ibrohimbeyning uyiga iftorlikka chaqiriladi. Bu tadbirga Talat posho ham taklif qilinadi. Oldindan rejalashtirib qo‘yilganidek, Talat posho Ali Amiriydan «Devon»ni chop ettirishga ruxsat berishini iltimos qiladi. U rozi bo‘lib, bu ishni shogirdlaridan kilisli Rifatga topshiradi. Rifat kitobni o‘zida qancha muddat saqlagani haqida xotiralarda bunday yozgan: «Mana shunday ehtiyotkorlik bilan bu kitobni bir yarim yilgacha muhofaza etdim. Ming qatla shukr, egasidan olganimday qaytardim».

Shu o‘rinda Talat posho faoliyatining ayrim sanalariga ham to‘xtalib o‘tish zarurati seziladi. Fikr yuritilayotgan mavzuni oydinlashtirishda buning alohida o‘rni bor. 1994 yili Istambulda nashr etilgan «Turk jumhuriyati entsiklopediyasi»ning 372—373-sahifalaridagi ma’lumotlarga ko‘ra, Talat posho o‘sha davrda Turkiyadagi eng e’tiborli shaxslardan bo‘lgan. Ittihod va taraqqiy partiyasining yetakchi rahbarlaridan, 1909—1911-yillarda Ichki ishlar vaziri, 1912 yilda Pochta va telegraf vaziri lavozimlarida xizmat qilgan. 1913 yili Bosh vazirlikka (Babialiy) tayinlangan.
Endi Ziyo Ko‘kalp va Rifat o‘rtalarida bo‘lib o‘tgan suhbatda Ziyo Ko‘kalpning «Talat posho Amiriy afandining huzuriga borsa bo‘lmas. Uni Bosh vazirlikka yoki markazga chaqirish ham unchalik to‘g‘ri emas», degan gaplarini esga olsak, ushbu suhbat Talat posho Bosh vazirlikka tayinlangan 1913 yildan oldin bo‘lmagani oydinlashadi. Bundan Muxtor Tevfik o‘g‘lining «Devon» 1908—1912-yillar oralig‘ida topilgan, degan fikri ham to‘g‘ri emasligi bilinadi.

Keltirilgan dalillardan ma’lum bo‘lmoqdaki, «Devon» topilganidan ma’lum bir muddatdan keyin Rifat asarga ikki oycha tartib bergan. So‘ngra nashrga tayyorlash uchun bir yarim yilcha o‘zida saqlagan. Asarni chop ettirish uchun ruxsat so‘ragan Talat posho 1913 yili Bosh vazir lavozimiga tayinlangan. Rifat xotiralarida nomlari keltirilgan Maorif vaziri Amrulloh afandi ham, dorulfunun domlasi Foiq Reshatbey ham 1914 yili vafot etgan. Bizningcha, bu dalillar «Devonu lug‘atit-turk» Istambul shahrida 1913 yili topilgan, deb xulosa chiqarishga asos bo‘la oladi.

«O‘zbekiston adabiyoti va san’ati» gazetasining 2006 yil 8-sonidan olindi.