Худойим, гадойларинга қанчалар маза! Уларга ҳавасим келади! Гадой гарданида тожу тахтнинг зил-замбил юки, масъулияти йўқ! У озод ва эркин! Бир бурда нон ва ярим коса гўжа билан қорни тўяди, ҳохлаган жойида юради. Сўқмоқларда бир ўзи ёлғиз дайдиб, боши оққан тамонга кетаверади. Чанқаса дарёларнинг зилол сувларидан ховучлаб ичади, оппоқ капалакларнинг унсиз парвозини кузатиб, завқланади, ботаётган қуёшни қаршилайди, оқшом далалар этагидан оҳиста кўтарилаётган ойни, юлдузлага тўла осмонни далалардан туриб кузатади, чигирткалар чириллашига қулоқ тутади.
Холдор Вулқон
ВАЛИАҲД
— Ўғлим Муҳаммад, мендан рози бўл.Баъзан билиб билмай дилингни ранжитган бўлсам, мени кечир. Мен сени яхши кўраман — деди кекса султон.
-Ундай деманг, отажон. Рози-ризочилик сўрашга ҳали эрта. Сиз жуда узоқ яшайсиз. Жаноби Ҳақ умрингизни зиёда қилсин. Менга нисбатан сиз тамондан қилинган бирон бир адолатсизликнинг ўзи йўқ, қиблагохим. Мен ҳам сизни яхши кўраман. Онамни ҳам, акам Аҳмедни ҳам — деди Муҳаммад отасини меҳр билан қучиб.
Ўғлининг бу сўзларини эшитиб, кекса султоннинг кўзларига ёш қалқиди, бўғзига хўрлик қадалиб, гапиролмай қолди ва кўз ёшларини ўғлидан яшириш учун уни махкам бағрига босиб, бошидан ўпаркан, лаблари аянчли титради, омонат кўз ёш доналари сабо тебратган майса япроғидаги тонги шудринглар каби дувиллаб қуюқ соқолларига тўкилди.
Ўша кеч султон ухламади. Тўнғич ўғли Аҳмадни чақириб, у билан узоқ суҳбатлашиб ўтираркан, унга нимадир демоқчи бўлдию аммо у сўзларни айтишга сира тили айланмади.
Ўғли чиқиб кетгач, у ҳўнг -ҳўнг йиғлаб, кўз ёшлари билан соқолларини ивитиб юборди.
— О, Худойим! Сен менга султонлик мартабасини ато этдинг, минг шукр! Аммо тожу тахтнинг бунчалар бешафқат, қурбонталаб эканини билганимда бўйнимга тўрва осиб, бу дунёдан гадой бўлиб ўтардим!
Худойим, гадойларинга қанчалар маза! Уларга ҳавасим келади! Гадой гарданида тожу тахтнинг зил-замбил юки, масъулияти йўқ! У озод ва эркин! Бир бурда нон ва ярим коса гўжа билан қорни тўяди, ҳохлаган жойида юради. Сўқмоқларда бир ўзи ёлғиз дайдиб, боши оққан тамонга кетаверади. Чанқаса дарёларнинг зилол сувларидан ховучлаб ичади, оппоқ капалакларнинг унсиз парвозини кузатиб, завқланади, ботаётган қуёшни қаршилайди, оқшом далалар этагидан оҳиста кўтарилаётган ойни, юлдузлага тўла осмонни далалардан туриб кузатади, чигирткалар чириллашига қулоқ тутади. Чарчаса, ўтлоқлардаги узун-узун ўт -ўланлар ичида чўзилиб ётади, тўрвасини ёстиқ қилиб, истаганича тиниқиб, донг қотиб ухлайди. Йўлда тонгларни оттиради, жавдаризор узра муаллақ қанот қоқиб чулдираётган тўрғайлар қўшиғидан вужуди шодликларга тўлади,чошгохда узоқлардан эшитилаётган попишакнинг ҳасратли овозини тинглар экан, бир зум тўхтаб, сўнг яна мамнун жилмайганича йўлига равона бўлади.
Менчи, мен! Мен қўриқчиларсиз саройдан ташқарига бир қадам ҳам чиқа олмайман.Далаларни қўятур, Худойим, қўриқчисиз хатто шаҳар кўчаларида бемалол, одамга ўхшаб юролмайман! Қўрқаман! Жонимни ховучлаб яшайман! Ўша гадойга ўхшаб донг қотиб ухлолмайман! Сиёсатимдан норози раийят қўзғолиб, кутилмаганда исён қилмасмикин, мени тахтдан ағдариб, дорга осмасмикан дея кечаси билан ўйланиб чиқаман!
Айниқса, бугун менга таъзим қилаётган ювиндихўр лаганбардорларим тахтдан қулашим биланоқ мени ёмонлаб, бошқа ҳукмдорга қош қоқиб, кетини қилпиллатиб, нозу карашмалар қилишини, муваққат тожу тахтим ҳам, тўплаган бехисоб бойликларим ҳам менга вафо қилмаслигини,улар бир куни кимларнингдир қўлига ўтиши муқаррарлигини ўйласам, умуман ухлай олмайман, юрак бағрим қонга тўлади!
Я роббий, мени тириклай бу дунёнинг оловли дўзахига ташлабсан! Шу ҳам ҳаёт бўлдими энди?! Мендан кўра кўчада озод юрган саёқ ит минг бора бахтлироқ! Энди эса бундай чидаб бўлмас оғир синовни менга рўбарў қиляпсан! Мен сенга нима ёмонлик қилувдим, Парвардигорим?! — йиғлар эди у.
Кекса султон узоқ йиғлади. Кейин вазири аъзамни қошига чорлатди. Сочу соқоли, қошигача қордай оқарган донишманд вазири аъзам кўп ўтмай султон даргохида ҳозир бўларкан, тавозу билан бош эгди.
— Йўқлатган экансиз, олампанох? -деди вазири аъзам ҳукмдорининг кўзларига тик қарамай.
— Менга қара, муаммони ҳал қилишнинг бошқа бирон чораси йўқми?!- деди султон вазири аъзамга умид билан термулиб. Вазири аъзам бир зум ўйланиб турди. Кейин, гапира бошлади:
-Йўқ, афсус, минг афсуски, йўқ, олампанох. Бу уламолар кенгашининг қарори. Модомики биз салтанатни сақлаб қолмоқчи эканмиз, бизнинг мундин ўзга чарамиз йўқ. Биламан, сиз нафақат бизнинг сутонимизсиз, балки Валиаҳд шахзодаларнинг суюкли падари бузруквори ҳамдирсиз. Шахзода Муҳаммаддан кўра валиаҳд Аҳмад бир қадар ақллироқ ва зийракроқ кўринадир. Бу гапларни сиз жаноби олийларига айтишнинг мен учун нақадар оғирлигини билсангиз эди. Лекин бошқа иложимиз йўқ, эй, султонлар султони! — деди қатъий вазири аъзам мотамзада бош эгиб.
— Минг лаънат сенларга! Тез чиқиб кет бу ердан! Қорангни ўчир! Кўзларимга кўринма! — дея бақирди кекса султон ғазаб билан қиличга узаниб.
— Оҳ, олмапанох! Бу гапларни сизга айтгандан кўра бошим кесилса майли эди! Сизнинг бу аҳволда кўргунча кўзларим оқиб тушса рози эдим! Лекин на чора, шундай қилишга мажбурмиз, мажбурмиз! — деди вазири аъзам елкаларини, соқолларини силкитиб, қаддини букиб йиғлаганича.
— Майли, мен розиман… — деди умиди сўнган султон ва у янада бадтарроқ силкиниб йиғлай бошлади.
Вазири аъзам унсиз йиғлаганича ташқарига чиқиб кетди.
Эрталаб жаллод ўткир Исфаҳон қиличи билан шаҳзода Муҳаммаднинг бошини танасидан жудо қилди.
Шаҳзодани дафн этишдан олдин видолашувга олиб кирилган малика хушидан кетди. Бир кечада баттар қартайган султон боши танасидан жудо қилинган ўғлининг жасадини қучиб узоқ йиғлади ва яна бир бор ундан рози ризочилик сўради.
-Кечир, мени болам! Тожи тахт талашуви билан салтанат инқирозга юз тутмаслиги, мамлакат пароканда бўлиб, раийят бесаранжом бўлмаслиги учун шундай йўл тутишга мажбур бўлдим! Жойинг жаннатдан бўлсин, ўғлиииим! — деб бўзларди кекса султон ўзини тутолмай, оҳ чекиб йиғлаб.
Xoldor Vulqon
VALIAHD
— O’g’lim Muhammad, mendan rozi bo’l.Ba’zan bilib bilmay dilingni ranjitgan bo’lsam, meni kechir. Men seni yaxshi ko’raman — dedi keksa sulton.
-Unday demang, otajon. Rozi-rizochilik so’rashga hali erta. Siz juda uzoq yashaysiz. Janobi Haq umringizni ziyoda qilsin. Menga nisbatan siz tamondan qilingan biron bir adolatsizlikning o’zi yo’q, qiblagoxim. Men ham sizni yaxshi ko’raman. Onamni ham, akam Ahmadni ham — dedi Muhammad otasini mehr bilan quchib.
O’g’lining bu so’zlarini eshitib, keksa sultonning ko’zlariga yosh qalqidi, bo’g’ziga xo’rlik qadalib, gapirolmay qoldi va ko’z yoshlarini o’g’lidan yashirish uchun uni maxkam bag’riga bosib, boshidan o’parkan, lablari ayanchli titradi, omonat ko’z yosh donalari sabo tebratgan maysa yaprog’idagi tongi shudringlar kabi duvillab quyuq soqollariga to’kildi.
O’sha kech sulton uxlamadi. To’ng’ich o’g’li Ahmadni chaqirib, u bilan uzoq suhbatlashib o’tirarkan, unga nimadir demoqchi bo’ldiyu ammo u so’zlarni aytishga sira tili aylanmadi.
O’g’li chiqib ketgach, u ho’ng -ho’ng yig’lab, ko’z yoshlari bilan soqollarini ivitib yubordi.
— O, Xudoyim! Sen menga sultonlik martabasini ato etding, ming shukr! Ammo toju taxtning bunchalar beshafqat, qurbontalab ekanini bilganimda bo’ynimga to’rva osib, bu dunyodan gadoy bo’lib o’tardim!
Xudoyim, gadoylaringa qanchalar maza! Ularga havasim keladi! Gadoy gardanida toju taxtning zil-zambil yuki, mas’uliyati yo’q! U ozod va erkin! Bir burda non va yarim kosa go’ja bilan qorni to’yadi, hoxlagan joyida yuradi. So’qmoqlarda bir o’zi yolg’iz daydib, boshi oqqan tamonga ketaveradi. Chanqasa daryolarning zilol suvlaridan xovuchlab ichadi, oppoq kapalaklarning unsiz parvozini kuzatib, zavqlanadi, botayotgan quyoshni qarshilaydi, oqshom dalalar etagidan ohista ko’tarilayotgan oyni, yulduzlaga to’la osmonni dalalardan turib kuzatadi, chigirtkalar chirillashiga quloq tutadi. Charchasa, o’tloqlardagi uzun-uzun o’t -o’lanlar ichida cho’zilib yotadi, to’rvasini yostiq qilib, istaganicha tiniqib, dong qotib uxlaydi. Yo’lda tonglarni ottiradi, javdarizor uzra muallaq qanot qoqib chuldirayotgan to’rg’aylar qo’shig’idan vujudi shodliklarga to’ladi,choshgoxda uzoqlardan eshitilayotgan popishakning hasratli ovozini tinglar ekan, bir zum to’xtab, so’ng yana mamnun jilmayganicha yo’liga ravona bo’ladi.
Menchi, men! Men qo’riqchilarsiz saroydan tashqariga bir qadam ham chiqa olmayman.Dalalarni qo’yatur,
Xudoyim, qo’riqchisiz xatto shahar ko’chalarida bemalol, odamga o’xshab yurolmayman! Qo’rqaman! Jonimni xovuchlab yashayman! O’sha gadoyga o’xshab dong qotib uxlolmayman! Siyosatimdan norozi raiyyat qo’zg’olib, kutilmaganda isyon qilmasmikin, meni taxtdan ag’darib, dorga osmasmikan deya kechasi bilan o’ylanib chiqaman!
Ayniqsa, bugun menga ta’zim qilayotgan yuvindixo’r laganbardorlarim taxtdan qulashim bilanoq meni yomonlab, boshqa hukmdorga qosh qoqib, ketini qilpillatib, nozu karashmalar qilishini, muvaqqat toju taxtim ham, to’plagan bexisob boyliklarim ham menga vafo qilmasligini,ular bir kuni kimlarningdir qo’liga o’tishi muqarrarligini o’ylasam, umuman uxlay olmayman, yurak bag’rim qonga to’ladi!
YA robbiy, meni tiriklay bu dunyoning olovli do’zaxiga tashlabsan! Shu ham hayot bo’ldimi endi?! Mendan ko’ra ko’chada ozod yurgan sayoq it ming bora baxtliroq! Endi esa bunday chidab bo’lmas og’ir sinovni menga ro’baro’ qilyapsan! Men senga nima yomonlik qiluvdim, Parvardigorim?! — yig’lar edi u.
Keksa sulton uzoq yig’ladi. Keyin vaziri a’zamni qoshiga chorlatdi. Sochu soqoli, qoshigacha qorday oqargan donishmand vaziri a’zam ko’p o’tmay sulton dargoxida hozir bo’larkan, tavozu bilan bosh egdi.
— Yo’qlatgan ekansiz, olampanox? -dedi vaziri a’zam hukmdorining ko’zlariga tik qaramay.
— Menga qara, muammoni hal qilishning boshqa biron chorasi yo’qmi?!- dedi sulton vaziri a’zamga umid bilan termulib. Vaziri a’zam bir zum o’ylanib turdi. Keyin, gapira boshladi:
-Yo’q, afsus, ming afsuski, yo’q, olampanox. Bu ulamolar kengashining qarori. Modomiki biz saltanatni saqlab qolmoqchi ekanmiz, bizning mundin o’zga charamiz yo’q. Bilaman, siz nafaqat bizning sutonimizsiz, balki Valiahd shaxzodalarning suyukli padari buzrukvori hamdirsiz. Shaxzoda Muhammaddan ko’ra valiahd Ahmad bir qadar aqlliroq va ziyrakroq ko’rinadir. Bu gaplarni siz janobi oliylariga aytishning men uchun naqadar og’irligini bilsangiz edi. Lekin boshqa ilojimiz yo’q, ey, sultonlar sultoni! — dedi qat’iy vaziri a’zam motamzada bosh egib.
— Ming la’nat senlarga! Tez chiqib ket bu yerdan! Qorangni o’chir! Ko’zlarimga ko’rinma! — deya baqirdi keksa sulton g’azab bilan qilichga uzanib.
— Oh, olmapanox! Bu gaplarni sizga aytgandan ko’ra boshim kesilsa mayli edi! Sizning bu ahvolda ko’rguncha ko’zlarim oqib tushsa rozi edim! Lekin na chora, shunday qilishga majburmiz, majburmiz! — dedi vaziri a’zam yelkalarini, soqollarini silkitib, qaddini bukib yig’laganicha.
— Mayli, men roziman… — dedi umidi so’ngan sulton va u yanada badtarroq silkinib yig’lay boshladi.
Vaziri a’zam unsiz yig’laganicha tashqariga chiqib ketdi.
Ertalab jallod o’tkir Isfahon qilichi bilan shahzoda Muhammadning boshini tanasidan judo qildi.
Shahzodani dafn etishdan oldin vidolashuvga olib kirilgan malika xushidan ketdi. Bir kechada battar qartaygan sulton boshi tanasidan judo qilingan o’g’lining jasadini quchib uzoq yig’ladi va yana bir bor undan rozi rizochilik so’radi.
-Kechir, meni bolam! Toji taxt talashuvi bilan saltanat inqirozga yuz tutmasligi, mamlakat parokanda bo’lib, raiyyat besaranjom bo’lmasligi uchun shunday yo’l tutishga majbur bo’ldim! Joying jannatdan bo’lsin, o’g’liiiim! — deb bo’zlardi keksa sulton o’zini tutolmay, oh chekibyig’lab.
