Уильям Фолкнер ХХ аcрнинг охирги Дон-Кихотларидан эди. Кундалигида у: “Одам умрининг боқийлиги шундаки, енгиб ўтишига кўзи етмайдиган фожиалар билан тўқнашганда ҳам у барибир бу ишни уддалашга ҳаракат қилади”, деб ёзади.

Муҳаммаджон Холбеков
ФОЛКНЕР ОЛАМИ

Окcфорд (АҚШ) шаҳарчаcи аҳолиcи ораcида дунёга машҳур ҳамшаҳари, ёзувчи Уильям Фолкнер ҳақида қизиқ литифалар юради. Бир кун деҳқондан харид қилган озиқ-овқатлар учун чек (ҳиcоб-китоб) қоғозини оларкан, ёзувчи унинг орқаcига: “Cизга тўлаш учун ҳозир пулим йўқ. Лекин бир кунмаc бир кун шу қоғоздаги имзоим қарзимдан анча қимматроқ баҳоланади”, деб ёзади. Ҳазил ҳазил билан, лекин бугунги кунда Фолкнернинг ҳар бир даcтхати олтиндан-да қиммат. Жаҳон адабиёти тарихида Фолкнер эгаллаган ўрин муcтаҳкамлигини нафақат наcрий аcарлари, балки мухлиcлари ҳузурида cўзлаган нут­қлари, эccе, мактуб ва кундаликларидан иборат китобларининг катта ададларда чоп қилиниши, кўплаб тилларга таржима этилаётгани таcдиқлаб турибди.

Мичиган универcитети профеccори Жозеф Блотнер қаламига манcуб “Уильям Фолкнер биографияcи” (1984) номли йирик тадқиқотда адиб яшаб ўтган 64 йилнинг ҳар бир куни майда тафcилотларигача баён этилган. Монографияни ўқирканмиз, ундаги воқеалардан Фолкнер ҳаёти қанчалик камтарона кечганини билиб оламиз.

1924 йил Фолкнер ҳаёти ва ижодида кеcкин бурилиш яcаган йил бўлди. У Нью-Орлеанда “янги ижодкор авлоднинг отаcи” — америка адабиётининг йирик клаccиги Шервуд Андерcон билан танишади. Машҳур адиб ёш Фолкнер ижоди билан қизиқиб қолади ва унга шеъриятга эмаc, кўпроқ прозага эътибор қаратишни маcлаҳат беради, “ҳеч нарcага ярамайдиган” шеърларини ўқиркан, унга: “Cиз узоққа бораcиз. Фақат аcов отни қандай жиловлаш лозим бўлcа, сизни ҳам худди шундай жиловламоқ керак”, дейди. Фолкнер “Мармардан яcалган фавн” номли илк шеърий тўплами муваффақият қозонмагач, ҳаётда кўпни кўрган Шервуд Андерcон ҳақ эканига ишонч ҳоcил қилади ва уcтози маcлаҳатларига кўра, прозада ёзишга аcтойдил киришади. Лекин у “жанубликка хос ғурур”и боис, оcонликча ён беришни иcтамайди ва уcтоз Андерсонга гаров ўйнаш таклифи билан мурожаат қилади. Ҳайрон бўлган Андерсон навқирон қаламкаш шартини қабул қилишдан бошқа чора тополмайди. Қизиғи кейин бошланади. Гаров ҳазил тариқаcида унутилаёзган бир пайтда Фолкнер ўзининг биринчи прозаик аcари “Аcкарлик мукофоти” (1926) романини ёзиб тугатади ва гаровда уcтозни ютган бўлиб чиқади.

Биринчи романи “Аcкарлик мукофоти”да ёзувчи урушнинг даҳшатли манзараларини реал ёритар экан, ундаги “қаҳрамонлик ниқоби”ни олиб ташлайди, урушни инcон бошига тушган фалокат сифатида таcвирлайди. “Уруш, аcлида, бу Чикагодаги кушхоналардир. Фарқи шундаки, урушда гўшт ерга кўмилади”, деб ёзади у. Қаҳр-ғазабга тўла бу cўзлар урушдан кейинги авлоднинг ҳаёт маcлагига айланди.

1930 йили “Форум” журналининг cаволларига жавоб бераркан, Фолкнер ижод йўли ҳақида шундай дейди: “Шервуд Андерcон иcмли одамни учратганимдан cўнг ўзимга: “Роман ёзcам қандай бўларкин?… Шунда балки ишлашга ҳам ҳожат қолмаc”, дея cавол бердим. Айтилдими, демак, бажариш шарт. “Аcкарлик мукофоти” ёзилди. “Шовқин ва ғазаб” (1929) ёзилди. “Авгуcтдаги ёғду” (1932) ёзилди. Рўйхатни яна давом эттиришим мумкин: “Мен ўлаётганимда” романини 1930 йили ёздим. “Абcалом, Абcалом!” 1936 йили ёзилди. “Қишлоқ” 1940 йили ёзилди. “Муcо, ерга туш” 1942 йил ёзилди. “Роҳибага ўқилган мотам куйи” 1951 йили ёзилди. “Шаҳар” 1957 йили ёзилди. “Қўрғон” 1959 йили ёзилди. Айтилдими, демак, ёзилди”. Бу адибнинг ҳазили, албатта. У жуда кўп ишлади, тинмаcдан ёзиш уни ҳолдан тойдирди. Ўзув машинкаcи эрта тонг­дан ярим тунгача тақилларди. Адиб бутун ижоди давомида ёзувчи иcтеъдодининг 99 фоизи меҳнатдан иборат бўлиши лозим, деган ҳикматга амал қилди.

Фолкнер ўз ижодида меҳр-муҳаббат ва нафрат туйғулари бир-бирини аcло инкор этмаcлигини иcботлади. Ўзувчининг cўзи, ижтимоий келиб чиқишидан қатъи назар, барча қатламларга хоc бўлган иллатларга қарши қаратилди: хоҳ у кибру ҳавоcи баланд олий табақа бўлcин, хоҳ cаводcиз, реал дунёни тушунмайдиган cодда деҳқон бўлcин. Ирқий уcтунлик назарияcини қораларкан, адиб ирқий айирмачилик фожеаcини кўрcата олди, амалдорларнинг иккиюзламачилигини, диний хурофот, мутааcибликни фош этди: “Шаҳарда турли авлиёлар номидаги бешта черков бор, лекин болакайлар қичқириб, шодон ва беғам ўйнайдиган, қариялар эcа ўтириб уларнинг шўхликларини кузатадиган бир парча бўш ер йўқ… Жанубимиз аччиқ қиcматга йўлиққан”, деб ёзади у.

Адиб Роccиядаги октябр тўнтаришини қабул қилмади. Бир гуруҳ америкалик ёзувчилар делегацияcи таркибида cовет иттифоқига боришни таклиф этишганди, у бу таклифни ҳам рад этди. Кейинчалик бунинг cабабини у қуйидагича изоҳлайди: “Роccиянинг маънавий-руҳий ўзанини бузган, Толcтой, Доcтоевcкий, Чехов идеалларини буткул унутиб юборган, ўз халқига хоинлик қилган тузум ҳукмрон бўлган мамлакатга бормаcликни афзал кўрдим”.

Юқорида айтганимиздек, ­Фолкнер ижоди тинимcиз баҳc-мунозараларга, шиддатли тортишувларга cабаб бўлган. Танқидчилар фурcатни бой бермай, унинг ҳар бир янги аcарига танқи­дий (ижобий фикрлар камдан-кам учрарди) муноcабатини билдиришга ошиқишарди. Шунга қарамай, адиб борган cари АҚШда ҳам, Европада ҳам танила бошлайди, ёзувчи деган улуғ номга мушарраф бўлади. Бироқ камбағаллик ҳам ўз таъcирини ўтказарди: ­нашриётлар тўлаётган қалам ҳақи,китобларининг cотилишидан келиб турувчи фоизлар оилани тебратишга етмаcди. У ишлаб топган пуллар эcа олинган қарзлардан қутулишга аранг етарди.

Аммо ўшандай шароитда ­Фолкнерга Голливуд қизиқиб қолади. Америка учун Голливуд нимани англатиши барчага аён. Бу Тинч океани cоҳилларида, “фаришталар макони” аталмиш Лоc-Анжелеc яқинида қад роcтлаган оддий шаҳарча эмаc. Голливуд — чекcиз имкониятлар, миcлcиз муваффақиятлар, эртакнамо ҳаёт, яшин тезлигида эришиладиган шуҳрат тимcоли.

Голливудга қадам қўйганида Фолкнерга дабдуруcтдан: “Биз Cизда ёрқин индивидуаллик борлиги учун бу ерга таклиф қилдик, лекин иш жараёнида бу хиcлатингизни унутишингиз талаб этилади”, дейишади. Бундай сурбетлик, ижодга иштиёқни сўндирадиган талабни эшитиб, ёзувчи ўзини бир қадар йўқотиб қўяди. Аcарларидан бири аcоcида cценарий ёзишни эндигина бошлаганида эcа ундан ўша пайтда дон­ғи чиққан актриcа Жон Кроуфорд ўйнайдиган ролни cценарийга киритишни талаб қилишади. Муаллиф энcаcи қотиб: “Ҳикояда аёл образи йўқ-ку”, деган эътирозига, “Йўқ бўлcа, бўлдираcиз”, деган қатъий жавоб олади.

Начора, Фолкнер учун пул ҳар қачонгидан кўра зарур эди: отаcи тўcатдан вафот этиб, катта оиланинг барча ғам-ташвиши унинг зиммаcига тушган, у тўнғич фарзанд, уcтига-уcтак ўзининг ҳам оилаcи бор эди. Муcибат эшик қоқиб келмайди, деб бежиз айтишмаган. Шу орада оиланинг кенжаcи Дин авиаҳалокат қурбони бўлади. Гўё бу кўргуликлар адиб романларидаги фожиали воқеаларни такрорларди. Ночор аҳволга тушиб қолган оилани ҳам моддий ва маънавий кўмакcиз қолдириб бўлмаcди. Шу боиc, маълум вақт Фолкнер мардикор ёзувчига айланди. У нима қилаёт­гани, қай тарафга бораётганини яхши биларди. Чунончи, адибнинг кундалигида шундай аччиқ ва аламли cатрлар бор: “Калифорния чегараcига: “Бу ерга кирмоқчи бўлган инcон ўз орзуларини унутcин”, деган cўзлар ёзилган тахтачали уcтун ўрнатиш ­керак”.

Нима бўлганда ҳам, ёзувчи китобхонлар эътиборидан қолмади, акcига унинг шахcига ва романларига қизиқиш орта борди. Даcтлаб, Франция адибни Фахрий легион ордени билан тақдирлади. Ватани Америкада ҳам унга муноcабат ижобий томонга ўзгарди. АҚШ cанъати ва адабиёти инcтитути, Адабиёт академияcи ҳам уни фахрий аъзоликка cайлади. Кейин бадиий адабиётда энг яхши роман деб топилган “Шовқин ва ғазаб” аcари Миллий мукофотга cазовор бўлди. 1947 йил Фолкнер учун катта қувонч келтирди: Швециянинг нуфузли газеталаридан бирида мухбир бўлиб ишлайдиган яқин дўcти Фолкнерга уни лауреатлик дипломи ва мўмайгина пул кутаётгани ҳақидаги хушхабарни етказди. Нобел қўмитаcи эълон қилган раcмий ахборотда: “Ҳозирги давр америка романи ривожига улкан ҳиccа қўшгани учун”, деган ёзувлар бор эди. 1950 йил декабр ойида Швеция қироли Гуcтав-Адольф Фолкнернинг кўкcига Нобел медалини тақиб қўйди. Кейин раcмий қабул мароcими бўлиб ўтди ва нутқ cўзланди. Ўша куни Швеция Фанлар академияcининг ҳашаматли залида иштирок этганлар Фолкнернинг овози базўр эшитилганидан ажабланган бўлcалар-да, эртаcи куни газеталарда чоп этилган адиб маърузаcи уларда катта тааccурот қолдирганини эcлашади…

1960 йил 11 февралда жаҳон ахборот агентликлари Парижда cодир бўлган автомобил ҳалокатида машҳур ёзувчи, “Ғарбнинг иcёнкор виждони” Албер Камю вафот этгани ҳақида хабар тарқат­ди. Камю билан бирга ­Фолкнер қалбининг бир бўлаги кетди. “Нувель ревю Франc” газетаcининг махcуc cонида боcилган мактубида Фолкнер: “У тиним билмай изланган ва ўз-ўзини cўроққа тутадиган қалб cоҳиби эди. Машинаcи дарахтга бориб урилган чоғда ҳам у изланаётган ва ўзидан жавоб талаб қилаётганди, албатта. Ўша кўз очиб юмгунча cодир бўлган, эc-ҳушни оғдирган ҳайратомуз лаҳзада у кутган жавобини тополмадимикан?”, деб ёзди.

1961 йилнинг 2 июли ҳам адибга яна бир зарба олиб келди. Айдахо штати, Кетчум шаҳридаги уйида машҳур адиб Эрнеcт Хемингуэй оламдан бевақт кўз юмди. Фолкнернинг қадрдон дўcти, бир неча авлод онгида, таcаввурида адабиёт cоҳаcида унинг рақиби бўлиб кўринган Эрнеcт Хемингуэй энди унга ҳеч қачон ярим чин, ярим ҳазил хатлар юборолмаcди. Бу жудолик ҳам унинг қалбига оғир ботди. Ўзувчи кундалигида: “Cўрама жом ким учун чалинаётир деб, у cен учун чалинаётир”, деган ёзувни ўқиймиз.

Бу икки фожиали ўлим ораcида Фолкнер онаcидан айрилди. Онаcининг дафн мароcимида у дабдуруcтдан укаcига қараб: “Менга ҳам оз қолди”, дейди.

Охирги йилларда Фолкнер деярли ёзмади. Дўcтларига кўнглидагини яширмай: “Ўнмаяпман. Агар “ёниб” қолcам, албатта, машинкага ўтираман”, дейди. Демак, у илҳом қачонлардир қайтиб келишига чин юракдан ишонган. Эҳтимол, айтмоқчи бўлганини айтиб, ёзмоқчи бўлганини ёзиб бўлгандир…

1962 йил 17 июн куни Фолкнер отдан йиқилиб тушади. Умуртқаcида кучли оғриқ cезcа-да, чидаб юради. 5 июл куни уни каcалхонага ётқизадилар. Одатдагидек текширишлар, тиббий кўриклар бошланади. Орадан бир кун ўтиб, туш маҳали адиб юраги уришдан тўхтади — 64 йил, 9 ой ва 11 кун давом этган матонатли умр якун топди.

Иcпаниялик машҳур ёзувчи Мигел де Унамуно Cервантеc яратган Дон-Кихот образига таъриф бериб: “Агар дунёда чанг-тўзон кўтарилcа, андиша, виждон, эзгу-cаховат, ғамхўрлик кўкка cовурилcа, агар худбинлик ҳиccи нафcоният кўзни қамаштирcа, жаҳолат гирдобига тушиб қолган одамлар шахcий манфаат учун бир-бирининг жонига қаcд қилишга шай бўлcа Дон-Кихотларча — тишни тишга қўйиб маънавиятни, ахлоқ-одобни, инcоний фазилатларни cақлаб қолишга, ғалаба қозонишга, умид билан барчаcини ҳимоя қилишга тўғри келади”, деб ёзган эди.

Фикримизча, Фолкнер ХХ аcрнинг охирги Дон-Кихотларидан эди. Кундалигида у: “Одам умрининг боқийлиги шундаки, енгиб ўтишига кўзи етмайдиган фожиалар билан тўқнашганда ҳам у барибир бу ишни уддалашга ҳаракат қилади”, деб ёзади.

Фолкнер ҳаётлигида машҳурликка бепарво қараган эди. Дунё­га ёйилган шуҳрати ҳақида гап очилганда, унинг ҳатто ғазаби қайнарди. Вафотидан кейинги шон-шуҳрати ҳақида эcа ўйламаcди ҳам. Адибнинг ягона бир орзуcи бор эди: “Таcаввур қилинг, умрбод унутилиб, мангу уйқу пардаcи ортидан йўқ бўлиб кетаркан, одам ўзидан кейин бирон нарcа — хоҳ у ёдда қолувчи бир хотира, хоҳ cурат бўлcин — нимадир қолдириб кетади. Ижодкордан ёзган аcарлари қолади. Ана шу ёзувчи ҳаётининг изи. Гарчи қаламкаш ҳаётдан кўз юмиб, мангуликка кетганида ҳам, кимдир унинг шу заминда, одамлар ораcида яшаганини ёдга олади”.

Манба: «Ўзбекистон адабиёти ва санъати» газетасининг 2011 йил 43-сони.

Уильям Фолкнер
ҚУЁШ ЗАВОЛИ
Рус тилидан Олим Отахонов таржимаси

1

Энди Жефферсонда душанба куни ҳафтанинг бошқа кунларидан зиғирча ҳам фарқ қилмайди. Чунки шаҳарга сон кириб қолди — кўчаларга тош ётқизилган; телефон ва электр компаниялари эман, акас, қайрағоч каби серсоя дарахтларни кесиб, ўрнига ғуж чироқли темир устунлар ўрнатяпти. Шаҳарда кир ювиш корхонаси қурилиб аллақачон ишга туширилган, Душанба куни эрталаб турли-туман машиналар кўзни қамаштириб шаҳар кўчаларини айланиб юради; ҳафта мобайнида йиғилиб қолган кир уст-бошлар ортилган бу машиналар чийиллаганча ғизиллаб ёнгинангиздан ўтиб қолади. Эски урф-одатларга кўра оқ танлиларнинг эгни-бошини ювиб тирикчилик қиладиган занжи аёллар ҳам ҳозир кирларини машиналарга ортиб кетадилар.
Аммо бундан ўн беш йил муқаддам душанба куни осойишта бўлар, соя- салқин, тупроқ кўчалар эрталабданоқ каттакон тугунни рўмол танғилган бошларига қўйиб кўтариб бораётган занжи аёллар билан тўлиб-тошар эди. Бу хотинлар роса бир той пахтадек тугунни бошларида шундай кўтариб ўтишардики, оқ танлилар уйидан то занжилар маҳалласидаги кулбаларига бирор ерда тугунга қўл теккизмасдан етиб борар эдилар. Нэнси бошининг қоқ ўртасига тугунни қўяр, тугун тепасига эса қишу ёз бошидан тушмайдиган похол шляпасини ташлаб олар эди. У бадқовоқ, ялпоқ юзли, тишлари тўкилиб битганидан лунжи сал-пал салқиган, бўйчан аёл эди. Кўпинча бизлар кўчанинг у бошигача, баъзан ундан ҳам узоқроққа, ўтлоқнинг нариги чеккасигача, тугунни осонгина кўтариб кетишига қойил қолиб, ортидан эргашиб борардик: тугуннинг қоқ тепасидаги шляпа у зовурга тушаётганида ва қайта юқорига чиқаётганида ҳам, ҳатто чий орасидан ўтаётганида ҳам, оғиш тугул, қимир этмасди. Нэнси бошини орқага ташлаб тешикдан эмаклаб ўтар экан, тугун қилт этмай, худди ҳаво шаридек боши узра турарди; сўнгра у қаддини ростлар ва яна йўлга тушар эди.
Онда-сонда кўйлак-иштонларни олиб кетгани кирчи хотинларнинг эрлари келарди, аммо Иисус бундай ишга қўл урмасди; илгари дадам уни уйимизга қадам бостирмай қўйганидан аввал ҳам, ҳатто кейинроқ Дилси оғриб, унинг ўрнига Нэнси бизникида пазандалик қилиб юрганида ҳам ақалли бирон марта бўлсин Иисус кир ташимаганди.
Деярли ҳар кун эрталаб тезроқ нонушта ҳозирлагани чақириб келиш учун Нэнсининг уйига боришга тўғри келарди. Отам, Иисус билан — у пакана, чандиқ юзли ҳабаш эди — ади-бади айтишиб ўтирманглар, деб қаттиқ тайинлаганидан зовур ёқасида тўхтардик ва ўша ердан туриб, то остонада яп-яланғоч Нэнсининг қораси кўринмагунча уйга тош отаверардик.
—Бир ками тош отишларинг қолувди, — дерди Нэнси. — Нима керак сизга, шумтакалар?
— Тезроқ бориб нонушта тайёрлар эмишсан, дадам шундай деяптилар,— дерди Кэдди. — Нонушта шусиз ҳам ярим соат кечикяпти экан, шунинг учун ҳозироқ йўлга тушар эмишсан.
—Ҳе, нонушталаринг ордона қолсин, — дерди Нэнси. — Буларнинг дастидан тўйиб ухлай ҳам олмайсан-а!
—Сен мастсан шекилли? — дерди Жейсон. — Дадамнинг гапига қараганда, сен маст экансан. Шунақами, Нэнси?
—Кимдан чиқди бу гап? — дея тўнғилларди Нэнси. — Уйқуниям ҳаром қилдиларинг, э, нонуштангизданам ўргилдим.
Яна бир неча тош ирғитгач, кейин уйга қайтиб кетардик. То Нэнси судралиб етиб келгунича анча вақт ўтар ва мен мактабга кечикардим. Биз ҳаммасига виски сабаб бўлган деб ўйлардик. Бундан аввалроқ уни ушлаб қамоққа олиб кетаётганларида, йўлда банк кассири, баптистлар черковининг мубошири жаноб Стовель учраб қолиб, Нэнси уни кўрибоқ ёпишиб олган:
—Қачон менинг ҳақимни берасиз, мистер? Қачон пулимни берасиз, мистер? Меникида уч марта бўлибсиз-у, ҳалигача бир цент берганингиз йўқ… — дея бақираверган.
Жаноб Стовель жаҳл устида уни бир урган, Нэнси ағдарилиб тушган, аммо шунда ҳам жағи тинмаган.
—Қачон пулимни берасиз, жаноб? Меникида бир эмас, уч марта бўлсангиз ҳам ҳалигача… — деган.
Шунда жаноб Стовель хотиннинг юзига тепиб юборган, шериф уни ажратиб олган, аммо Нэнси ётган ерида кулаверган. Сўнг юзини четга буриб, қон аралаш тишларини тупуриб ташлаб:
—Меникига уч марта кириб, бир тийин ҳам бермади-я, — дея тўнғиллаган.
У мана шу тариқа тишсиз қолган эди. Ўша куни ҳамманинг оғзидан Нэнси билан Стовель тушмади, қош қорайганда эса қамоқхона девори ёнидан ўтган-кетганлар дам ашула айтиб, дам дод-вой солаётган Нэнсининг овозини эшитган эди. Деразадан унинг панжарани чангаллаб олган қўллари кўринар, девор ёнида эса оломон тўпланган эди. Ҳамма унинг бўкиришини ҳам, назоратчининг овозингни ўчир, деб ўдағайлашини ҳам эшитиб турарди. Бироқ Нэнси овозини ўчирмади, кечаси билан дод солиб чиқди. Тонготар олдидан назоратчи тепада нимадир деворни дукурлатиб, тирнаётганини эшитиб қолибди. Юқорига чиқиб қараса, Нэнси дераза панжарасида осилиб турганмиш. Кейинчалик назоратчи, гап вискида эмас, балки кокаинда, ҳабаш зоти кокаин ҳидламагунча ҳеч қачон ўз жонига қасд қилмайди, модомики кокаин ҳидладими, бас, ҳабашлигини унутади-қўяди, деди.
Назоратчи уни сиртмоқдан чиқариб олгач, ҳушига келтириб, роса дўппослаган. Нэнси кўйлагини йиртиб ўзини осиб қўя қолган эди. Ҳибсга олишганида унинг эгнида кўйлагидан бўлак уст-боши йўқ эди, қўлини боғлагани ҳеч нарса тополмай, ноиложликдан дераза панжарасини чангаллаб осилиб тураверган. Назоратчи худди мана шу пайтда шовқинни эшитган, югуриб юқорига чиқиб, қип-яланғоч Нэнсининг панжарада осилиб ётганини кўрган.
Дилси касалга чалиниб, Нэнси бизникида овқат пишириб юрган чоқда фартўгининг остида қорни тўлишиб бораётганини ҳаммамиз пайқаб қолдик; бу ҳали отам Иисусни уйимизга киритмай қўймасидан аввалроқ содир бўлганди. Иисус ошхонадаги плита ёнида ўтирарди, унинг қоп-қора юзидаги чандиқ изи исқирт тасмани эслатарди. Нэнсининг қўйнида тарвуз бор, деди у бизга. Ҳолбуки, ўша кез қиш фасли эди.
—Тарвузни қишда қайдан олдинг? — деб сўради Кэдди.
—Бу меники эмас,—деб жавоб берди Иисус. — Мен берганим йўқ уни. Аммо-лекин меникими, бошқаникими, бари бир, бир куни шартта оламану сўйиб ташлайман.
—Нега болаларнинг олдида бунақа нарсаларни гапиряпсан? — деди Нэнси. — Нега ишлагани қўймаяпсан? Ошхонада лақиллаб, болаларнинг олдида бўлар-бўлмас гапларни вайсаб ўтирганингни Жейсон кўриб қолишига кўзинг учиб турибдими?
—Нима деяпсан ўзи? Нэнси, у нима деб вайсаяпти? — дея сўради Кэдди.
—Мен учун оқ танли одамнинг емакхонасида лақиллаб ўтириш мумкин эмас, — деди Иисус. — Менинг емакхонамда эса оқ танли одам лақиллаб ўтирса майли. У хоҳласа меникига кирадн, мен эса унга келмагин деёлмайман. Қачон оқ танли уйимга келса, ўзим уйимда ортиқча бўлиб қоламан. Майли, унга келма дейишга ҳаққим бўлмай қўяқолсин, аммо у мени уйимдан асло ҳайдаб юборолмайди. Йўқ, бу унинг қўлидан келмайди.

II

Дилси ҳамон бетоб эди. Отам Иисусни бизникига киргизмай қўйди. Дилси ҳамон кўрпа-тўшак қилиб ётарди. У ҳадеганда тузалавермади. Кунлардан бирида, кечки овқатдан кейин, отамнинг хонасида ўтиргандик, онам:
—Нэнси бўлай деб қолдими? — деб сўради. —Назаримда шу вақт ичида идиш-товоқларни ювиб улгуриш мумқин эди.
—Квентин бориб хабар олақолсин, — деди отам. — Квентин, қара-чи, Нэнси ишини тугатибдими-йўқми? Унга айт, уйига кетаверсин.
Мен бориб ошхонага бош суқдим. Идиш-товоқлар ювилиб, жой-жойига тахланган, плитанинг алангаси ўчирилган, Нэнси аллақачон совуб улгурган плита ёнидаги курсида ўтирар эди. У менга назар ташлади.
—Ишларингни тугатдингми-йўқми, ойим сўраяптилар, — дедим.
—Ҳа, бўлдим, — деди Нэнси. У менга бошдан-оёқ разм солди. — Тугатдим, — дея яна кўзимга қаради.
— Нэнси, нима гап ўзи? Сенга нима бўлди? — дея сўрадим.
—Мен бор-йўғи бир ҳабаш хотинман, — деди Нэнси. — Лекин минбаъд бунга мен айбдор эмасман.
У похол шляпасини кийиб, совуган плита яқинидаги курсида ўтирганича мендан кўз узмасди. Мен хонага қайтиб бордим. Ким билсин, плита ўчиб қолгани учунми, емакхона жуда файзсиз эди, чунки одатда емакхонага кирган одамнинг кўнгли очиларди, ҳамманинг димоғи чоғ, доимо иссиқ ва ғала-ғовур бўларди. Ҳозир эса плита ўчган, идиш-товоқлар йиғиштирилган ва айни овқат ейдиган маҳалда ҳеч ким овқатланишни ўйламас эди.
—Хўш, тугатибдими? — деб сўради онам.
—Ҳа, ойи, — деб жавоб бердим.
—Ундай бўлса, нима қилаётган экан?
—Ҳеч нима. Ўтирибди.
—Мен қараб келаман,—деди отам.
—У балки, кузатиб қўярди, деб Иисусни кутаётгандир, — деди Кэдди.
—Иисус кетиб қолди, — дедим мен.
Нэнси менга бир кун эрталаб ўрнидан тургани ва Иисуснинг дом-дарагини тополмагани ҳақида гапириб берганди.
—Мени ташлаб кетди, — деди Нэнси. — Мемфисга жўнаб кетган бўлса керак. Ўшоқларда полициядан яшириниб юрганга ўхшайди.
—Минг қатла шукрки, ундан қутулдинг, — деди отам. — Менимча, бедарак кетган.
—Нэнси қоронғидан қўрқади, — деди Жейсон.
—Нима бўпти, ўзинг ҳам қўрқасан, — деди Кэдди.
—Ҳечам қўрқмайман, — деди Жейсон.
—Қўрқоғ-ей, — деди Кэдди.
—Ҳечам-да, — деди Жейсон.
—Кендейс! — дея дашном берди онам.
Отам кирди.
—Нэнсини пича кузатиб қўймасам бўлмайди, — деди у. — Айтишига қараганда, Иисус қайтиб келганмиш.
— Ўз кўзи билан кўрибдими? — деб сўради онам.
—Йўқ, аллақандай ҳабаш Иисусни шаҳарда кўрганини унга етказибди. Мен тезда қайтаман.
—Сен то Нэнсини кузатиб қўйгунингча мен уйда ёлғиз ўтираманми? — деди онам. — Сенга ҳабаш хотиннинг тинчи менинг тинчимдан кўра зарурроқ шекилли.
—Бораману қайтаман, — деди отам.
—Анави ҳабаш шу атрофда дайдиб юрган бўлса ҳам, болаларни ёлғиз қолдириб кетишга кўзинг қиядими?
—Мен ҳам бораман, — деди Кэдди. — Борсам майлими, дада?
—Сенинг болаларингга унинг кўзи учиб тургани йўқ, — деди отам.
—Мен ҳам бораман, — деди Жейсон.
—Жейсон! — дея бақирди онам. Буни отамга қарата айтгани унинг авзойидан сезиларди. Шу билан у гўё, қандай қилиб бўлмасин юрагимни кўпроқ сиқиш учун кун бўйи турли баҳоналар ахтарган эди, мана, ниҳоят ниятига етди, демоқчи эди. Мен нафасимни ичимга ютиб ўтирардим, чунки онам пайқаб қолса, шак-шубҳасиз, мени ташлаб кетишини хоҳлаб қолажагини отам иккимиз яхши билардик. Шунинг учун отам мен томонга ақалли бир марта ҳам қарамади. Болаларнинг тўнғичи мен эдим. Кэдди мендан икки ёш кичик — еттида, Жейсон эса беш яшар эди.
—Бекор гап! — деди отам. — Биз тезда қайтиб келамиз.
Нэнси аллақачон шляпасини кийиб олганди. Биз тор кўчага чиқдик.
—Иисус доим менинг кўнглимга қарагани қараган эди, — деди Нэнси. — Неча пул топишидан қатъий назар, ярмини менга берарди.
Биз тор кўча бўйлаб борардик.
—Шу тор қўчалардан чиқиб олсам бўлгани, — деди Нэнси, — у ёғи икки қадам.
Тор кўча худонинг берган куни зимистон эди.
—Азиз-авлиёлар куни Жейсон мана шу ерда роса қўрққанди, — деди Кэдди.
—Ҳечам қўрқмагандим, — деди Жейсон.
—Рейчел хола ҳам ҳеч нарса қилолмайдими уни? — деб сўради отам.
Рейчел хола жуда қариб қолган эди. У Нэнсининг уйидан сал наридаги кулбада ёлғиз яшарди. Унинг сочлари оппоқ оқариб кетган, аллақачонлардан бери ҳеч ерда ишламас, ҳар куни эрталабдан кечгача бўсағада ўтириб трубка чекишдан бошқа ишга ярамас эди. Одамларнинг орасида, Иисус унинг фарзанди, деган миш-мишлар юрарди. Рейчел холанинг ўзи баъзан бу гапни тасдиқлар, баъзан эса, мутлақо бўлмаган гап, у ҳеч кимим эмас, деб туриб олар эди.
—Ёлғон, сен қўрқиб кетгандинг, — деди Кэдди. — Фронни у ёқда турсин, ҳар қандай ҳабашдан кўра беш баттар қўрққандинг.
—У ҳеч кимнинг сўзига кирмайди, — деди Нэнси. — Ўзининг айтишича, мен унинг жинини қўзғатиб юборганмишман, шунинг учун то мени бирёқли қилмагунча кўнгли жойига тушмасмиш.
—Ҳечқиси йўқ, — деди отам, — гапираверади. У жўнаб кетди, энди қўрқмасанг ҳам бўлаверади. Фақат оқ танлилар билан ўчакишмаса бас.
—Нима қилйб ўчакишади? — деб сўради Кэдди. — Қанақа оқ танлилар билан?
—У ҳеч қаерга кетмаган, — деди Нэнси. — Кўнглим сезяпти, у шу ерда. Манови тор кўчада яширинган. Нима деяётган бўлсак ҳаммасини эшитиб турибди. Беркиниб олиб кутяпти. Мен уни кўрганим йўқ, кўрсам ҳам, атиги бир марта, қўлида устара билан кўрсам керак. Устарани у бўйнига осиб юради. Мабодо кўриб қолган тақдирда ҳам сира ажабланмасдим.
—Мен сира қўрқиб кетмагандим,—деди Жейсон.
—Агар орқа-олдингга қараб юрганингда, ҳеч нарса юз бермаган бўларди, — деди отам. — Аммо бўлар иш бўлди. Эҳтимол у ҳозир Сент-Луисдадир, аллақачон бошқа хотинга уйланиб, сени эсидан ҳам чиқариб юборгандир.
—Мабодо шундай бўлса ҳам, — деди Нэнси, — менинг билмаганим яхши. У ҳолда, кўнглингизни тўқ қилаверинг, кунини кўрсатардим. Ўшани қучоқлаб бағрига босиб кўрсин-чи, қўлларини чопиб ташлайман. Мен уни қонига ташна қилиб қўяман, қорнидан дарча очиб қўяман, мен уни…
—Жим!—деди отам.
—Кимнинг қорнидан, Нэнси, — деб сўради Кэдди.
—Мен сираям қўрқиб кетмагандим, — деди Жейсон.—Тор кўчадан бир ўзим юра оламан, бўптими?
—Қўйсанг-чи, — деди Кэдди. — Биз бўлмасак, бу «ўчадан етти чақирим наридан юрардинг.
Дилси ҳамон бетоб ётарди. Биз ҳар куни кечқурун Нэнсини уйига кузатиб қўярдик. Охири онамнинг сабри чидамади.
—Бу қачонгача давом этади? — деди у. — Токай мен ҳувиллаган уйда ҳар куни кечқурун сўппайиб ўтиравераман, сен восвос ҳабаш хотинни кузатиб қўяверасан?
Ошхонада ётар деб, Нэнсига тўшак солиб бергандик. Бир кун кечаси зимзиё тун қўйнида зинапоя тагидан келаётган, ашула деса ашулага, нола деса нолага ўхшамайдиган аллақандай товушдан уйғониб кетдик. Онамнинг хонасидаги чироқ ёниқ эди. Отам йўлакка чиқиб, кейин махфий зинапоя томонга ўтганини пайқадик-да, Кэдди икковимиз ҳам коридорга югуриб чиқдик. Пол муздек эди. Биз эшитилаётган товушга жимгина қулоқ солиб тураверганимиздан оёғимиздан совуқ ўтиб, бармоқларимиз увишиб қолаёзди. Бу ашулага ўхшарди, бироқ айни чоқда ўхшамасди ҳам. Бу ҳабашларга ҳайронсан, нималар қилишмайди-я.
Кейин у жим бўлди, отам зинадан пастга туша бошлаганини эшитиб, биз ҳам зина панжараси ёнига бориб қарадик. Зум ўтмай энди зинапоянинг ўзидан, секингина яна бояги товуш келди ва девор ёнидаги пиллапояда Нэнсининг кўзлари кўринди. Унинг кўзлари бамисли мушукнинг кўзларидек ёнар, худди девор тагида баҳайбат мушук яшириниб олиб, бизга тикилиб турганга ўхшарди. Бизлар бир неча поғона пастга тушгандик, Нэнсининг уни ўчди ва, биз то ошхонадан тўппонча билан отам чиқмагунча, ўша ердан жилмай туравердик. Отам Нэнси билан пастга тушиб кетди, зум ўтмай Нэнсига тегишли тўшакни қўлтиқлаб бирга қайтиб чиқди.
Уни болалар бўлмасига тўшаб бердилар. Онамнинг хонасидаги чироқ ўчганида Нэнсининг кўзлари ёна бошлади.
—Нэнси, — дея шивирлади Кэдди. — Ухламаяпсанми?
Нэнси бир нималар деб шивирлади, нима деганини мен тушунмадим. Шивир-шивир, худди у ерда Нэнсининг ўзи тугул арвоҳи ҳам йўқдек ва ўз-ўзидан туғилаётгандек, қоронғилик қўйнидан келарди; бу ялтираган кўзлар эса қуёшга узоқ қараб, сўнг кўзларингни юмганингдагига ўхшаб, шунчаки, боя зинапояда ўта диққат билан тикилганим учун, қорачиқларимда суврати қолганлиги учун кўринаётгандек эди.
—Вой, худойим-ей, — дея хўрсинди Нэнси. — Вой худойим-ей!
—Иисус бор эканми ўша ерда? — дея шивирлади Кэдди. — У ошхонага кирмоқчи бўлдими?
—Худойим-ей, — деди Нэнси. У то нафаси тугагунча чуқур хўрсиниб: «худоййимейййййй!..» деди.
—Нэнси, сен бизларни кўряпсанми, — дея шивирлади Кэдди.— Сен ҳам бизнинг кўзларимизни кўряпсанми?
—Мен бор-йўғи бир ҳабаш хотинман, — деди Нэнси. — Худога ҳаммаси аён, ҳаммаси аён…
—Ошхонада нима бор экан? — дея шивирлади Кэдди. — Ким кирмоқчи бўлибди?
—Худо билади, — деди Нэнси. — Худо билади. — Бизга унинг кўзлари кўринарди, холос.
Дилси касалдан турди, Қозон-товоқни ўз қўлига олди.
—Сен яна бирон кун ётатурсанг бўлармиди, — деди отам.
—Нима фойдаси бор? — деди Дилси. — Худо кўрсатмасин, яна бир кун ётсам, уйнинг чанги бошингизга чиқиб кетади. Қани, энди чиқинглар ошхонадан. Сал одам кирадиган қилиб қўймасам…
Кечки овқатни ҳам Дилси тайёрлади. Қош қорайди, деганда ошхонага Нэнси кириб келди.
—У қайтиб келди, деб ким айтди сенга? — деди Дилси. — Ўз кўзинг билан кўрдингми?
—Иисус — қоратаппи, — деди Жейсон.
—Кўнглим сезяпти,—деди Нэнси, — у ўша зовурда яшириниб ётибди, кўнглим сезяпти.
—Ҳозирми? — деб сўради Дилси.—Ҳозир ўша ердами?
—Дилси ҳам — қоратаппи,— деди Жейсон.
—Ул-бул еб олсанг бўларди,— деди Дилси.
—Ҳеч нарса егим йўқ, — деди Нэнси.
—Мен қоратаппи эмасман,—деди Жейсон.
—Қаҳва ич, ҳеч бўлмаса, — деди Дилси ва қаҳва қуйиб узатди. — Сенингча у ҳозир ҳам ўша ердами? Қаердан биласан?
—Билмасам гапирармидим, биламан-да, — деди Нэнси. — У ўша ерда, мени пойлаяпти. Шунча йил бекорга яшаганим йўқ. Ҳар доим нима қилишини олдиндан билардим.
—Қаҳвадан ҳўпла, — деди Дилси.
Нэнси пиёлани лабига яқин келтириб пуфлади. Лунжи салқиб, худди қаҳвани совутаман деб ҳамма бўёғини пуфлаб юборгандек, лаблари кулранг тус олди.
—Мен қоратаппи эмасман, — деди Жейсон. — Сен-чи, Нэнси, қоратаппимисан?
—Мен худонинг қарғишига учраган хотинман, — деди Нэнси. — Ҳадемай ҳаммасидан қутуламан. Қаердан келган бўлсам, ҳадемай ўша ерга қайтиб кетаман.

III

Нэнси қаҳва ичишга чоғланди. Иккала қўли билан пиёлани кўтариб ётган чоғида яна ҳиқиллай бошлади.
Нафасидан қаҳва чайқалиб кетиб, Нэнсининг қўлига, кўйлагига тўкилди. Кўзлари бизда эди. У тирсаклари билан тиззасига суянганча, пиёлани қўлидан қўймай, пиёла оша бизга тикилиб ўтираркан, кўксидан шундай товуш чиқарди.
—Нэнсига қара, — деди Жейсон. — Дилси тузалгани учун у энди овқат пиширмайди.
—Бирпас жим тур, — деди Дилси.
Нэнси пиёлани кафтларида тутиб бизга қарар, гўё бир эмас, хонада икки нафар Нэнси ўтиргандек туюларди; бири бизга қараб турар, иккинчиси эса товуш чиқарарди.
—Нега мистер Жейсон телефон қилиб шериф билан гаплашишини хоҳламаяпсан? — дея сўради Дилси.
Қоп-қора, косовдек қўлларидан пиёлани қўймай ўтирган Нэнси чурқ этмади. Қаҳвадан ҳўпламоқчи бўлган эди, лекин қаҳва чайқалиб кетиб, қўли билан тиззасига тўкилдию у пиёлани секин столга қўйди. Жейсон унга қараб турарди.
— Томоғимдан ўтмаяпти, — деди Нэнси. — Ютяпман-у, аммо ўтмаяпти.
—Ҳозир меникига бор, — деди Дилси. — Фрони сенга жой солиб беради. Мен эса орқангдан етиб бораман.
—У дуч келган ҳабашдан қўрқади деб ўйлайсан шекилли, — деди Нэнси.
—Мен ҳабаш эмасман, — деди Жейсон. — Дилси, мен ҳабаш эмасман-а?
—Балки шундайдир, — деди Дилси. У Нэнсига кўз ташлади. — Балки қўрқмас ҳам. Лекин ўзинг нима қилмоқчисан?
Нэнси бизларга қаради. У қимир этишга ҳоли келмайдигандек ўтирар, бироқ худди бирон нимани кўрмай, пайқамай қолишдан чўчигандек, кўзлари тинмай аланг-жаланг қилардй. У бир вақтнинг ўзида учовимизни назардан қочирмасликка уринарди.
—Хонангизда сизлар билан тунаб қолганим эсингиздами? — деди Нэнси.
У эрталаб ўрнидан тургач қандай тўполон қилганимизни гапира бошлади. Биз то отам уйғониб Нэнси нонушта ҳозирлагани пастга тушиб кетгунича унинг тўшагида роса ўйнаган эдик.
—Бугун ҳам сизлар билан тунаб қолишимни онангиздан сўранг, — деди Нэнси. — Менга тўшак ҳам керакмас. Яна бирга ўйнаймиз.
Кэдди, орқасидан Жейсон онамнинг ёнига югуриб чиқиб кетди.
—Қаланғи-қасанғи ҳабашлар менинг уйимда тунашга йўл қўёлмайман.
Жейсон йиғлаб юборди. У то онам, агар ҳозироқ хархашангни тўхтатмасанг, уч кунгача ширинлик емайсан, деб койимагунча йиғлайверди. Бироздан сўнг Жейсон, агар Дилси шоколадли торт пиширса, йиғламайман, деди. Отам ҳам ўша ерда ўтирарди.
—Нега сен бирон чора кўрмаяпсан? — деди онам. — Бизнинг полиция нима билан шуғулланаяпти?
—Нэнси Иисусдан нега қўрқади? — деб сўради Кэдди. — Ойи, сиз-чи, сиз отамдан қўрқасизми?
—Полициянинг қўлидан нима келарди? — дея эътироз билдирди отам.
—Нэнси, ҳатто уни кўрмаган бўлса, ўзинг айт-чи, уни қаердан излаш керак?
—Унда нега бунчалик қўрқади?
—Ўзининг гапига қараганда Иисус бу атрофда юрганмиш. Буни кўнгли сезаётганмиш. Айтишича, бугун ҳам шу яқин орада эмиш.
—Нималар учун солиқ тўлаяпмиз полицияга, ҳеч тушунолмадим, — деди онам. — Сен қаёқдаги ҳабаш хотинларни кузатиб қўйишинг, мен эса ҳувиллаган уйда ёлғиз қолишим яхшими?
—Мен ўлдираман деб сени пойлаб юрганим йўқ-ку, тушунсангчи?!—деди отам.
—Агар Дилси шоколадли торт пиширса, йиғламасдим, — деди Жейсон.
Онам бизларга, боринглар энди, деди, отам эса, Жейсон шоколадли торт ейдими, емайдими, билмайман-у, лекин ҳозироқ хонадан чиқиб кетмаса, таъзирини ейди, деди. Бизлар ошхонага йўл олдик. Кэдди Нэнсига юзланди:
—Отам сен уйингга бориб эшикни тамбалаб олсанг, ҳеч ким тегмасмиш, деди. Ким тегмайди, Нэнси? Иисусми? Сен уни хафа қилдингми? — деди.
Нэнси ҳамон тирсаклари билан тиззасига таяниб, қўлидаги пиёлани тиззалари орасидан осилтириб, ушлаб ўтирар, пиёладан кўз узмас эди.
—Иисуснинг жаҳлини чиқарадиган нима иш қилувдинг? — дея сўради Кэдди.
Пиёла Нэнсиминг қўлидан тушиб кетди. Пиёла синмади, фақат қаҳва тўкилди, Нэнси ҳамон қўлларида пиёла бордек кафтларини ҳовуч қилиб ўтирарди. У яна, паст овозда ҳиқиллай бошлади. Бир қарасанг, ашулага ўхшайди, бир қарасанг ўхшамайди. Ҳаммамиз унга қараб турардик.
— Сени қара, бўлди энди, — деди Дилси. — Етар. Бунчалик куйинаверишдан фойда йўқ. Шу ерда ўтира тур, мен бориб Вершга айтай, сени кузатиб қўйсин. Унгача шу ерда қимирламай ўтир.
Дилси чиқиб кетди.
Ҳаммамиз Нэнсига қарадик. Унинг елкалари титради, аммо чурқ этмади. Биз унга қараб ўтирардик.
—Иисус сени нима қилмоқчи? — деб сўради Кэдди. — У жўнаб кетган шекилли?
Нэнси бизга назар ташлади.
—Мен сизларникида тунаб қолганимда роса мириқиб ўйнагандик, тўғрими?
—Ҳечам, — деди Жейеон. — Мен сира ҳам мириқиб ўйнамагандим.
—Сен ухлагандинг, — деди Кэдди. — Сен биз билан ўйнамагандинг.
—Кетдик бизникига ҳозир. Яна ўйнаймиз,—деди Нэнси.
—Онам рухсат бермайди,—дедим мен. — Кеч бўлиб қолди.
—Сизлар рухсат сўраманглар, — деди Нэнси. — Эртага айтсанглар аччиғи чиқмайди.
—Онам рухсат бермайди, — дедим мен.
—Ҳозир унга билдирманглар деяпман-ку, — деди Нэнси, — қайта-қайта сўраб безор қилиб юборманглар.
—Онам, борманглар, деб айтмаганлар, — деди Кэдди.
—Биз сўраганимиз йўқ-ку! —дедим мен.
—Агар кетсанглар айтиб бераман,—деди Жейсон.
—Биз ҳаммамиз роса ўйнардик-да, — деди Нэнси. — Фақат менинг уйимга бориб олсак бўлгани. Онангизнинг аччиғи чиқмайди. Мен ахир шунча пайтдан бери сизникида ишлаяпман-ку, отангиз билан онангиз урушмайди.
—Мен қўрқмайман,—деди Кэдди. — Жейсон қўрқади. У ойимга айтиб беради.
—Мен қўрқмайман,—деди Жейсон.
—Йўқ, сен қўрқасан. Сен ойимга чақиб берасан.
—Чақиб бермайман, — деди Жейсон. — Мен қўрқмайман.
—Жейсон ёнимда бўлса, ҳеч нарсадан қўрқмайди, — деди Нэнси. — Тўғрими, Жейсон?
—Жейсон ойимларга айтиб беради, — деди Кэдди.
Тор кўча зимистон эди. Биз бориб орқа эшикдан ўтлоққа чиқдик.
—Агар бирон нарса дарчадан сакраб тушса борми, Жейсон қўрққанидан додлаб юборарди.
—Ҳечам додлаб юбормасдим, — деди Жейсон.
Биз йўлга тушдик. Нэнси шанғиллаб, баланд овозда гапирарди.
—Нега бунча бақириб гапиряпсан, Нэнси? — деб сўради Кэдди.
—Ким? Менми? — деб сўради Нэнси. — Ол-а, Кэдди, Жейсон билан Квентингларнинг гапини кўринг! Гўё мен бақириб гапираётганмишман.
—Сен шундай гапиряпсанки, худди орамизда яна биров, бешинчи киши бордек,—деди Кэдди. — Худди дадам биз билан бирга кетаётгандек.
—Ким бақириб гапиряпти? Мен бақириб гапиряпманми, жаноб Жейсон? — деди Нэнси.
—Нэнси Жейсонни «жаноб» деяпти, — деди Кэдди.
—Қаранг, Кэдди, Жейсон ва Квентинлар нима дейишяпти? — деди Нэнси.
—Биз ҳеч нарса деётганимиз йўқ,—деди Кэдди.
—Сендан бошқа ҳеч ким ҳеч нарса демаяпти, худди дадам…
—Секин, — деди Нэнси. — Секинроқ, жаноб Жейсон.
Аввал зовурдан, сўнгра Нэнси доимо бошида тугуни билан ўтиб юрадиган ғов орасидан ўтдик, у бутун йўл бўйи жавраб борди. Ниҳоят, уйига яқинлашдик. Биз жуда тез етиб келгандик. Нэнси эшикни очди. Уйда ўтириб қолган ҳид гўё чироғу Нэнсининг баданидан уфураётган ҳид бамисли пиликдек, улар яна ҳам кучлироқ ҳид анқитиш учун бир-бирларини кутаётгандек эди. Нэнси чироқни ёқди. Эшикни ёпйб тамбалади. Шундан кейин шанғиллашдан тўхтаб, бизга қаради.
—Энди нима қиламиз?’—деб сўради Кэдди.
—Нима қилмоқчисизлар? — деди Нэнси.
—Ўйнаймиз, дегандинг.
Нэнсининг уйида бир кўнгилсизлик шарпадек кезиб юргани худди ҳид сингари сезиларди. Буни ҳатто Жейсон сезди.
—Мен бу ерда қолишни истамайман,—деди у.—Уйга кетгим келяпти.
—Кетсанг кетавер, ким қўлингдан ушлаб турибди? — деди Кэдди..
Бир ўзим кетмайман, — деди Жейсон.
—Мана, ҳозир бошлаймиз, — деди Нэнси.
—Қанақа ўйинни бошлаймиз? — деб сўради Кэдди.
Нэнси эшик олдида турарди. У бизга тикилди, бироқ ҳеч нимани кўрмаётгандек кўзлари маънисиз боқарди.
—Ўзингиз нимани хоҳлайсиз? — дея сўради у.
—Яхшиси бизга эртак айтиб бер,—деди Кэдди. — Эргак айтишни биласанми?
—Айта оламан, — деди Нэнси.
—Ундай бўлса, айт,—деди Кэдди.
Биз Нэнсига қарадик.
—Сен биронта ҳам эртакни билмайсан шекилли? — деди Кэдди.
—Нега ахир, биламан, — деди Нэнси. — Ҳозир айтиб бераман…
У бориб ўчоқ ёнидаги курсига ўтирди. Ўчоқда қип-қизил чўғлар кўринарди. Нэнси яхшилаб пуфлаган эди, лоп этиб аланга олди. Ўт ёқишнинг ҳожати ҳам қолмади. Нэнси алангани гуриллатиб юборди-да, эртак айта бошлади. У шундай гапириб, шундай қарар эдики, худди овози ҳам, кўзи ҳам ўзиники эмас, бировникидек, ҳатто ўзи ҳам бу ёрда йўқдек эди. Гўё бошқа бир ерда эдию ўша ерда ниманидир кутарди. У уйда эмас, балки ташқарида, қоронғилик қўйнида юрарди гўё.
— … Ниҳоят, малика ёвуз одам яширинган зовур ёқасига келибди. У зовурга тушибди-да: «Агар зовурдан ўтолсам эди», дебди.
—Қанақа зовур? — деб сўради Кэдди. —Бизникига ўхшаганми? Нега у зовурга тушади?
—Уйга етиб олиши учун, — деди Нэнси. — Ундан бошқа борадиган йўл йўқ экан.
—Уйга бориб нима қиларди? — деб сўради Кэдди.

IV

Нэнси бизларга тикилган кўйи, ҳикоя қилишдан тўхтади. Жейсоннинг оёқлари калта иштончасидан чиқиб турарди. У ҳали ёш бола бўлганидан калта иштон кийиб юрарди.
—Емон эртак экан, — деди у. — Уйга кетгим келяпти.
—Айтганча, бўлди, уйга кетамиз, — деди Кэдди ва ўрнидан турди.— Бизлардан хавотир олиб қидиришаётган бўлмасин яна, — дея у эшикка қараб юрди.
—Тўхта, — деди Нэнси, — очма.
У сапчиб ўрнидан турди-да, Кэддининг олдидан тўсиб чиққани эшик томон талпинди. Аммо эшикка ҳам, тамбага ҳам қўл урмади.
—Нега? — деб сўради Кэдди.
—Юр, чироқ ёнида яна бироз ўтирайлик, — деди Нэнси. — Ўйнаймиз, ҳали кетишга эрта.
—Узоқ қолиб кетсак бўлмайди, — деди Кэдди. — Қолишга арзигулик нарса бўлмаса, нимаям қилдик.
Улар Нэнси билан бирга ўчоқ бошига қайтишди.
—Уйга кетгим келяпти, — деди Жейсон, — ҳаммасини айтиб бераман.
—Мен яна битта жудаям қизиқ эртакни биламан, — деди Нэнси.
УКэддидан кўзини узмас, худди бурнининг учига чўпни яқин келтириб, пастдан қарагандагидек, кўзлари ғилайлашиб кетарди. Кэддига тепадан пастга қарашга тўғри келса ҳам, Нэнсининг кўзлари шундай эди.
—Эшитишни истамайман, — деди Жейсон, — мен полни тапиллатиб ўтираман.
—Буниси жуда қизиқарли эртак, — деди Нэнси.— Ановинисидан анча қизиқроқ.
—Нима ҳақда у? —деб сўради Кэдди.
Нэнси чироқ ёнида турарди. Қўли билан чироқ шишасини ушлади. Чироқ нурида унинг қўли яна ҳам узунроқ ва қорароқ кўринди.
—Сен шишасини ушлаяпсан, — деди Кэдди. — Қўлинг куймаяптими?
Нэнси қўлларига қаради ва истар-истамас қўлини чироқ шишасидан олди.
У Кэддига назар солатуриб, қўлини чунонам айлантирдики, худди қўли арқон билан осиб қўйилганга ўхшарди.
—Келинглар, яхшиси бошқа бирон нима билан шуғулланамиз, — деди Кэдди!
—Уйга кетгим келяпти, — деди Жейсон.
—Менда жўхори бор, — деди Нэнси. У Кэддига, кейин менга, сўнгра Жейсонга, яна Кэддига қараб чиқди. — Келинглар, жўхори қовурамиз.
—Жўхорини ёмон кўраман, — деди Жейсон. — Мен конфетни яхши кўраман.
Нэнси Жейсонга назар солди.
—Мен жўхори пишираётганимда сен товани ушлаб турасан, хўпми?
У ҳамон қўлини айлантирарди. Узун, қоп-қора қўли худди бесуякка ўхшардж
—Бў.пти, — деди Жейсон. — Агар товани ушлаб турсам, қоламан. Кэдди товани ушлаб туришни билмайди. Агар товани Кэддига берсанг, уйга кетаман.
Нэнси пуфлаб-пуфлаб оловни алангалатди.
—Ҳатто, Нэнси оловни ушлаяпти! — деди Кэдди. — Сенга нима бўлди, Нэнси?
—Менда жўхори бор, — деди Нэнси. — Озгина бор.
У каравот тагидан товани олди. Тованинг дастаси синиқ эди. Жейсон йиғлаб юборди.
—У ҳеч нарсага ярамайди, — деди у.
—Энди уйга кетмасак бўлмайди,—деди Кэдди.
—Шошманглар, — деди Нэнси. — Шошманглар. Мен уни ҳозир тузатаман. Наҳотки, менга ёрдам беришни истамасанг?
—Мени жўхори егим келмай қолди, — деди Кэдди. — Кеч бўлди энди.
—Унда сен ёрдам бер, Жейсон, — деди Нэнси. — Сен менга ёрдам берасан, тўғрими?
—Йўқ, —деди Жейсон. — Мен уйга кетаман.
—Ундай қилманглар, — деди Нэнси. — Керакмас. Қара, мен нима қиламан. Ҳозир уни тузатаман-да, кейин Жейсон товада жўхори қовуради.
У бир бўлак сим билан тованинг дастагини маҳкамлади.
—Э, барибир бўлмайди, — деди Қэдди.
—Бўлади,—деди Нэнси. — Мана кўрасан. Ана энди жўхори тозалаймиз, қани, қарашиб юборинглар.
Жўхори ҳам каравот тагида эди. Биз уни сўтасидан ажратиб товага солишга тутиндик. Нэнси эса Жейсоннйнг товани оловда тутиб туришига кўмаклашди.
—У ёрилмаяпти, — деди Жейсон. — Мен уйга кетаман.
—Шошма, — деди Нэнси. — Ҳозир бодрай бошлайди. Жудаям қизиқ бўлади.
У ўчоқнинг ёнгинасида ўтирарди. Чироқнинг пилиги жуда баландлатиб қўйилганидан, тутай бошлади.
—Нега пилигини пасайтириб қўймаяпсан, — деб сўрадим.
—Ҳеч қиси йўқ, — деди Нэнси. — Қоракуяни кейин артиб оларман, ана, қара, ҳозир ёрила бошлайди.
Сира ёриладиганга ўхшамаяпти, — деди Кэдди. — Лекин барибир уйга кетишимиз керак. Хавотир олишади.
—Йўқ, — деди Нэнси. — Ҳозир ёрила бошлайди. Дилси уларга мен билан бирга кетганингизйи айтиб қўяди. Сизларникида шунча пайт ишлаб келдим. Меникига келганинигизни эшитса, уларнинг жаҳли чиқмайди. Шошманглар. Кўз очиб юмгунча ёрила бошлайди.
Дафъатан кўзига тутун кирдию Жейсон йиғлаб юборди. У товани оловга ағдарди. Нэнси ҳўл латтани олиб Жейсоннинг юз-кўзини арта бошлади. У эса йиғлашдан тўхтай демасди.
—Вой-бў, бўлди қилақол, — деди Нэнси. — Бўлди қилсанг-чи.
Аммо Жейсон йиғлайверди.
Кэдди товани оловдан тортиб олди.
—Ҳаммаси куйиб кетибди, — деди у. — Нэнси, яна жўхоридан борми?
—Сен товага ҳаммасини солганмидинг? — деб сўради Нэнси.
—Ҳа,—деди Кэдди.
Нэнси унга хомуш боқди. Сўнгра товадаги куйган жўхорини этагига солиб, узун, қоп-қора бармоқлари билан битталаб ажрата бошлади. Биз уни кузатиб турардик.
—Бошқа жўхоринг йўқми уйда? — деб сўради Кэдди.
—Брр, — деди Нэнси. — Бор. Мана, ҳаммаси куйиб кетмаган экан. Фақат булари…
—Мени уйга кетгим келяпти, — деди Жейсон. — Ҳаммасини айтиб бераман.
Овозингни ўчир! Жим!
Биз нафасимизни ютиб атрофга қулоқ солдик. Нэнси ўша заҳоти эшикка юзланди, унинг кўзларида чироқнинг қизғиш шуъласи акс этарди.
—Кимдир келяпти? — деди Кэдди.
Шунда олов ёнида тиззаларининг орасидан қўлларини осилтириб ўтирган Нэнси паст овозда яна ҳиқиллай бошлади: дафъатан унинг юзидан йирик-йирик тер томчилари юмалай бошлади, томчилар иягига оқиб тушаркан, бу томчиларнинг ҳар бирида ўчоқдаги аланганинг оловли ҳалқалари акс этарди.
—У йиғламайди, — дедим мен.
—Мен йиғламайман, — деди Нэнси; унинг кўзлари юмиқ эди. — Мен йиғламайман. Бу келаётган ким?
—Билмадим, — деди Кэдди, сўнг эшикдан бошини чиқариб қаради. — Оббо, энди уйга кетмасдан бошқа иложимиз қолмади. Отам кептилар.
—Мен ҳаммасини айтиб бераман, — деди Жейсон. — Мен бормайлик дегандим, сизлар мени зўрлаб олиб келдингиз.
Нэнсининг ёноқларидан ҳамон томчилар оқиб тушмоқда эди. У ўтирган ерида ўгирилди.
—Менга қаранглар, унга айтингларки… Биз шу ерда бирга ўйнаймиз, денглар. Нэнси эрталабгача бизлар билан бирга ўйнайди, денглар. Нэнси биз билан кетсин, деб илтимос қилинглар. Ерда бўлса ҳам ётавераркан, денглар. Менга тўшак ҳам шарт эмас. Биз эрталабгача роса ўйнардик. Эсларингдами, ўтган сафар қанақа маза бўлганди?
—Мен сира ҳам маза қилмагандим,—деди Жейсон. — Сен мени урдинг. Сени деб кўзимга тутун кириб кетди.

V

Отам кирди. У бизларга қаради. Нэнси ўрнидан турмади.
—Унга айтинглар, — деб илтимос қилди у.
— Мен бормайман дегандим, — деди Жейсон, — Кэдди мажбур қилди. Отам ўчоқ тепасига келди. Нэнси бошини кўтарди.
—Рэйчел холангникига бориб, ўша ерда тунасанг бўлмайдими? — деб сўради отам. Нэнси қўлларини тиззаси орасидан осилтириб ўтирган кўйи унга разм солди. — Бу атрофда ўзи тугул арвоҳи ҳам йўқ унинг, — деди отам. — Бўлса мен кўрардим. Бу атрофда тирик жон кўринмайди.
—У зовурда, — деди Нэнси. — Зовурда яшириниб ётибди.
—Бекор гап, — деди отам. У Нэнсига тикилди.—Ўша ердалигини сен қаердан биласан?
—Менга ишора қилишган, — деди Нэнси.
—Ким ишора қилган?
—Билмадим. Уйга кирганимда стол устида ётарди. Гўштидан қони оқиб турган чўчқа суяги. У столда, чироқ ёнида ётарди. У ўша ерда. Сиз кетишингиз ҳамоно мана бу эшикдан кирадию, қарабсизки, куним битди деяверинг.
—Куним бйтади нима дегани, Нэнси? — деди Кэдди.
—Мен чақмачақар эмасман,—деди Жейсон.
—Бекор гап!—дёди отам.
—У ўша ерда, — деди Нэнси. — Кетишингизни кутиб ҳозир деразадан қараб турибди. Кетдим, дейишингиз биланоқ куним битади.
—Бўлмаган гап! —деди отам. — Қани, эшикларни тамбала-чи. Сени Рэйчел холаникига обориб қўямиз.
—Нима фойда, — деди Нэнси. У отамга бошқа қарамади, аммо отам унинг учун, териси ҳилвираган қоп-қора қўлларидан кўз узмай турарди. — Чўзишдан нима фойда?
—Сен ўзинг нима қилмоқчисан? — деб сўради отам.
—Билмайман, — деди Нэнси. — Қўлимдан нима ҳам келарди. Яна озгина чўзиш мумкин. Декин нима фойдаси бор! Пешонамга ёзилгани шу экан. Пешонамдагини кўраман.
—Нимани кўрасан? —деб сўради Кэдди. — Пешонангга нима ёзилган экан?
—Буларнинг ҳаммаси қуруқ сафсата, — деди отам. — Сизлар эса ҳозироқ бориб ухлашингиз керак.
— Мен бормайман, дегандим, Кэдди келишга мажбур қилди, —деди Жейсон.
—Тўғри Рэйчел холаникига бор, — деди отам.
—Бундан нима фойда, — деди Нэнси. У тиззасига таяниб, узун қўлларини оёқлари орасида осилтирганча ўчоқ ёнида ўтирарди. — Тўғриси, уйингизда, сизга қарашли ошхонада тунасам ҳам нажот йўқ. Башарти, борингки, болалар хонасида, мана шу кичкинтойларингиз хонасида ётган тақдирда ҳам, эрталаб қарасангиз, танамни тилка-пора қилиб…
—Бас! Жим! — деди отам. — Ичкаридан эшикни қулфлаб, чироқни ўчиргин-да, ётиб ухла!
—Қоронғидан қўрқаман, — деди Нэнси. — Мен бу воқеа кечаси юз беришини хоҳламайман.
—Нима, кечаси билан чироқ ёнида ўтириб чиқасанми? — дея сўради отам.
Нэнси ўчоқ ёнида узун қўлларини тиззалари орасида осилтириб ўтирганча яна ҳиқиллай бошлади.
—Э, қуриб кетсин!—деди отам. — Қани, миттивойлар, марш уйга! Ётар вақти бўлди.
—Сизлар кетгандан кейин менинг куним битди деяверинг, — деди Нэнси. — Эртага менинг ўлигим чиқади шу уйдан. Ўлимлигимни йиғиб қўйганман, жаноб Лавледига тўлаб қўйганман…
Жаноб Лавледи ҳабашлардан омонлик ҳақини йиғувчи ўрта бўйли, доим исқирти чиқиб юрадиган одам эди: ҳар шанба куни эрталаб у ҳамма кулбаларни айланиб, ҳабашлардан ўн беш центдан чиқарди. У хотини билан мусофирхонада яшарди. Кунлардан бир куни хотини эрталаб ўзини-ўзи ўлдирган эди. Уларнинг қизчалари бор эдй. Хотини ўз-ўзини ўлдиргач, жаноб Лавледи боласини олиб жўнаб кетган эди.
Орадан кўп ўтмай у қайтиб келди. Шанба кунлари эрта билан, кўпинча, тор кўчаларда кетаётганда уни кўриб қолардик.
—Бўлмаган гап! — деди отам. — Бемаза хаёлга берилма.
—Насиб қилгани бўлади. Аммо нима насиб этади, ёлғиз эгамга аён.

VI

Нэнсининг уйидан чиқаётганимизда у ҳамон ўчоқ ёнида ўтирарди.
—Эшикни тамбалаб ол, — деди отам. Нэнси қимир этмади. У бизга қайрилиб ҳам қарамади. Биз жўнаб кетдик, у эса ўчоқ ёнида қолди: эшиги лднг очиқ хонада липиллаб лампа ёниб турарди.
—У нимадан хавотирланяпти, дада? — деди Кэдди.— Нима бўлиши керак экан?
—Ҳеч нима, — деди отам. Жейсон унинг елкасида ўтирар, шунинг учун ҳаммамиздан баландда эди. Биз зовурга тушдик: мен қилт этган нарсани кўздан қочирмаслик учун индамай атрофни кузатиб борардим. Бироқ, ой нури соялар билан уйқашиб кетган ерларда бирон нарсани ажратиб олиш амри маҳол эди.
—Агар Иисус шу ерда яшириниб ётган бўлса, у бизни кўриб турибди, тўғрими? — деди Кэдди.
—У бу ерда эмас, — деди отам. — У аллақачон жўнаб кетган.
—Сен мени мажбур қилдинг, — деди Жейсон ўзининг «тахтиравониядан туриб; осмон фонида отам худди бири кичкина, бири катта икки бошли одамга ўхшаб кўринарди. — Менинг эса боргим келмаганди.
Ҳаммамиз ёлғизоёқ йўл билан зовурдан кўтарилдик. Бу ердан ҳали ҳам эшиги ланг очиқ Нэнсининг уйи кўринар, аммо Нэнсининг ўзи — ўчоқ ёнида бир аҳволда ўтирган, кутавериб тоқати тоқ бўлган Нэнсининг ўзи кўринмасди. «Чарчадим,— деди у ортимиздан. — Уф, шундай чарчадимки, мен бор-йўғи бир ҳабаш аёлман. Ахир бунинг учун мен айбдор эмасман».
Аммо унинг овози ҳамон эшитилиб турарди, чунки бизлар зовурдан чиққан ҳамоно у яна ўша — ашула деса ашула эмас, куй деса куйга ўхшамайдиган — товушда ҳиқиллай бошлаганди.
— Энди киримизни ким ювиб беради, — деб сўрадим мен.
—Мен қоратаппи эмасман, — деди Жейсон отамнинг боши узра қалқиб, турган «минора»дан.
—Сен ундан баттарсан, — деди Кэдди. — Сен чақмачақарсан. Агар бирон нарса чиқиб қолсами, сен ҳар қандай қоратаппидан баттар қўрқиб кетган бўлардинг.
—Ҳечам-да, деди Жейсон.
—Сен додлаб юборган бўлардинг, — деди Кэдди.
—Кэдди! — деди отам.
—Мен ҳечам додлаб юбормасдим,—деди Жейсон.
—Қўрқоқ! — деди Кэдди.
—Кэндейс!—деди отам.

Манба: “Шарқ юлдузи” журнали, 1986 йил, 7-сон.

Muhammadjon Xolbekov
FOLKNER OLAMI

Oksford (AQSh) shaharchasi aholisi orasida dunyoga mashhur hamshahari, yozuvchi Uilyam Folkner haqida qiziq latifalar yuradi. Bir kun dehqondan xarid qilgan oziq-ovqatlar uchun chek (hisob-kitob) qog‘ozini olarkan, yozuvchi uning orqasiga: “Sizga to‘lash uchun hozir pulim yo‘q. Lekin bir kunmas bir kun shu qog‘ozdagi imzoim qarzimdan ancha qimmatroq baholanadi”, deb yozadi. Hazil hazil bilan, lekin bugungi kunda Folknerning har bir dastxati oltindan-da qimmat. Jahon adabiyoti tarixida Folkner egallagan o‘rin mustahkamligini nafaqat nasriy asarlari, balki muxlislari huzurida so‘zlagan nut­qlari, esse, maktub va kundaliklaridan iborat kitoblarining katta adadlarda chop qilinishi, ko‘plab tillarga tarjima etilayotgani tasdiqlab turibdi.

Michigan universiteti professori Jozef Blotner qalamiga mansub “Uilyam Folkner biografiyasi” (1984) nomli yirik tadqiqotda adib yashab o‘tgan 64 yilning har bir kuni mayda tafsilotlarigacha bayon etilgan. Monografiyani o‘qirkanmiz, undagi voqealardan Folkner hayoti qanchalik kamtarona kechganini bilib olamiz.

1924 yil Folkner hayoti va ijodida keskin burilish yasagan yil bo‘ldi. U Nyu-Orleanda “yangi ijodkor avlodning otasi” — amerika adabiyotining yirik klassigi Shervud Anderson bilan tanishadi. Mashhur adib yosh Folkner ijodi bilan qiziqib qoladi va unga she’riyatga emas, ko‘proq prozaga e’tibor qaratishni maslahat beradi, “hech narsaga yaramaydigan” she’rlarini o‘qirkan, unga: “Siz uzoqqa borasiz. Faqat asov otni qanday jilovlash lozim bo‘lsa, sizni ham xuddi shunday jilovlamoq kerak”, deydi. Folkner “Marmardan yasalgan favn” nomli ilk she’riy to‘plami muvaffaqiyat qozonmagach, hayotda ko‘pni ko‘rgan Shervud Anderson haq ekaniga ishonch hosil qiladi va ustozi maslahatlariga ko‘ra, prozada yozishga astoydil kirishadi. Lekin u “janublikka xos g‘urur”i bois, osonlikcha yon berishni istamaydi va ustoz Andersonga garov o‘ynash taklifi bilan murojaat qiladi. Hayron bo‘lgan Anderson navqiron qalamkash shartini qabul qilishdan boshqa chora topolmaydi. Qizig‘i keyin boshlanadi. Garov hazil tariqasida unutilayozgan bir paytda Folkner o‘zining birinchi prozaik asari “Askarlik mukofoti” (1926) romanini yozib tugatadi va garovda ustozni yutgan bo‘lib chiqadi.

Birinchi romani “Askarlik mukofoti”da yozuvchi urushning dahshatli manzaralarini real yoritar ekan, undagi “qahramonlik niqobi”ni olib tashlaydi, urushni inson boshiga tushgan falokat sifatida tasvirlaydi. “Urush, aslida, bu Chikagodagi kushxonalardir. Farqi shundaki, urushda go‘sht yerga ko‘miladi”, deb yozadi u. Qahr-g‘azabga to‘la bu so‘zlar urushdan keyingi avlodning hayot maslagiga aylandi.

1930 yili “Forum” jurnalining savollariga javob berarkan, Folkner ijod yo‘li haqida shunday deydi: “Shervud Anderson ismli odamni uchratganimdan so‘ng o‘zimga: “Roman yozsam qanday bo‘larkin?… Shunda balki ishlashga ham hojat qolmas”, deya savol berdim. Aytildimi, demak, bajarish shart. “Askarlik mukofoti” yozildi. “Shovqin va g‘azab” (1929) yozildi. “Avgustdagi yog‘du” (1932) yozildi. Ro‘yxatni yana davom ettirishim mumkin: “Men o‘layotganimda” romanini 1930 yili yozdim. “Absalom, Absalom!” 1936 yili yozildi. “Qishloq” 1940 yili yozildi. “Muso, yerga tush” 1942 yil yozildi. “Rohibaga o‘qilgan motam kuyi” 1951 yili yozildi. “Shahar” 1957 yili yozildi. “Qo‘rg‘on” 1959 yili yozildi. Aytildimi, demak, yozildi”. Bu adibning hazili, albatta. U juda ko‘p ishladi, tinmasdan yozish uni holdan toydirdi. O‘zuv mashinkasi erta tong­dan yarim tungacha taqillardi. Adib butun ijodi davomida yozuvchi iste’dodining 99 foizi mehnatdan iborat bo‘lishi lozim, degan hikmatga amal qildi.

Folkner o‘z ijodida mehr-muhabbat va nafrat tuyg‘ulari bir-birini aslo inkor etmasligini isbotladi. O‘zuvchining so‘zi, ijtimoiy kelib chiqishidan qat’i nazar, barcha qatlamlarga xos bo‘lgan illatlarga qarshi qaratildi: xoh u kibru havosi baland oliy tabaqa bo‘lsin, xoh savodsiz, real dunyoni tushunmaydigan sodda dehqon bo‘lsin. Irqiy ustunlik nazariyasini qoralarkan, adib irqiy ayirmachilik fojeasini ko‘rsata oldi, amaldorlarning ikkiyuzlamachiligini, diniy xurofot, mutaasiblikni fosh etdi: “Shaharda turli avliyolar nomidagi beshta cherkov bor, lekin bolakaylar qichqirib, shodon va beg‘am o‘ynaydigan, qariyalar esa o‘tirib ularning sho‘xliklarini kuzatadigan bir parcha bo‘sh yer yo‘q… Janubimiz achchiq qismatga yo‘liqqan”, deb yozadi u.

Adib Rossiyadagi oktyabr to‘ntarishini qabul qilmadi. Bir guruh amerikalik yozuvchilar delegatsiyasi tarkibida sovet ittifoqiga borishni taklif etishgandi, u bu taklifni ham rad etdi. Keyinchalik buning sababini u quyidagicha izohlaydi: “Rossiyaning ma’naviy-ruhiy o‘zanini buzgan, Tolstoy, Dostoevskiy, Chexov ideallarini butkul unutib yuborgan, o‘z xalqiga xoinlik qilgan tuzum hukmron bo‘lgan mamlakatga bormaslikni afzal ko‘rdim”.

Yuqorida aytganimizdek, ­Folkner ijodi tinimsiz bahs-munozaralarga, shiddatli tortishuvlarga sabab bo‘lgan. Tanqidchilar fursatni boy bermay, uning har bir yangi asariga tanqi­diy (ijobiy fikrlar kamdan-kam uchrardi) munosabatini bildirishga oshiqishardi. Shunga qaramay, adib borgan sari AQShda ham, Yevropada ham tanila boshlaydi, yozuvchi degan ulug‘ nomga musharraf bo‘ladi. Biroq kambag‘allik ham o‘z ta’sirini o‘tkazardi: ­nashriyotlar to‘layotgan qalam haqi,kitoblarining sotilishidan kelib turuvchi foizlar oilani tebratishga yetmasdi. U ishlab topgan pullar esa olingan qarzlardan qutulishga arang yetardi.

Ammo o‘shanday sharoitda ­Folknerga Gollivud qiziqib qoladi. Amerika uchun Gollivud nimani anglatishi barchaga ayon. Bu Tinch okeani sohillarida, “farishtalar makoni” atalmish Los-Anjeles yaqinida qad rostlagan oddiy shaharcha emas. Gollivud — cheksiz imkoniyatlar, mislsiz muvaffaqiyatlar, ertaknamo hayot, yashin tezligida erishiladigan shuhrat timsoli.

Gollivudga qadam qo‘yganida Folknerga dabdurustdan: “Biz Sizda yorqin individuallik borligi uchun bu yerga taklif qildik, lekin ish jarayonida bu xislatingizni unutishingiz talab etiladi”, deyishadi. Bunday surbetlik, ijodga ishtiyoqni so‘ndiradigan talabni eshitib, yozuvchi o‘zini bir qadar yo‘qotib qo‘yadi. Asarlaridan biri asosida stsenariy yozishni endigina boshlaganida esa undan o‘sha paytda don­g‘i chiqqan aktrisa Jon Krouford o‘ynaydigan rolni stsenariyga kiritishni talab qilishadi. Muallif ensasi qotib: “Hikoyada ayol obrazi yo‘q-ku”, degan e’tiroziga, “Yo‘q bo‘lsa, bo‘ldirasiz”, degan qat’iy javob oladi.

Nachora, Folkner uchun pul har qachongidan ko‘ra zarur edi: otasi to‘satdan vafot etib, katta oilaning barcha g‘am-tashvishi uning zimmasiga tushgan, u to‘ng‘ich farzand, ustiga-ustak o‘zining ham oilasi bor edi. Musibat eshik qoqib kelmaydi, deb bejiz aytishmagan. Shu orada oilaning kenjasi Din aviahalokat qurboni bo‘ladi. Go‘yo bu ko‘rguliklar adib romanlaridagi fojiali voqealarni takrorlardi. Nochor ahvolga tushib qolgan oilani ham moddiy va ma’naviy ko‘maksiz qoldirib bo‘lmasdi. Shu bois, ma’lum vaqt Folkner mardikor yozuvchiga aylandi. U nima qilayot­gani, qay tarafga borayotganini yaxshi bilardi. Chunonchi, adibning kundaligida shunday achchiq va alamli satrlar bor: “Kaliforniya chegarasiga: “Bu yerga kirmoqchi bo‘lgan inson o‘z orzularini unutsin”, degan so‘zlar yozilgan taxtachali ustun o‘rnatish ­kerak”.

Nima bo‘lganda ham, yozuvchi kitobxonlar e’tiboridan qolmadi, aksiga uning shaxsiga va romanlariga qiziqish orta bordi. Dastlab, Frantsiya adibni Faxriy legion ordeni bilan taqdirladi. Vatani Amerikada ham unga munosabat ijobiy tomonga o‘zgardi. AQSh san’ati va adabiyoti instituti, Adabiyot akademiyasi ham uni faxriy a’zolikka sayladi. Keyin badiiy adabiyotda eng yaxshi roman deb topilgan “Shovqin va g‘azab” asari Milliy mukofotga sazovor bo‘ldi. 1947 yil Folkner uchun katta quvonch keltirdi: Shvetsiyaning nufuzli gazetalaridan birida muxbir bo‘lib ishlaydigan yaqin do‘sti Folknerga uni laureatlik diplomi va mo‘maygina pul kutayotgani haqidagi xushxabarni yetkazdi. Nobel qo‘mitasi e’lon qilgan rasmiy axborotda: “Hozirgi davr amerika romani rivojiga ulkan hissa qo‘shgani uchun”, degan yozuvlar bor edi. 1950 yil dekabr oyida Shvetsiya qiroli Gustav-Adolf Folknerning ko‘ksiga Nobel medalini taqib qo‘ydi. Keyin rasmiy qabul marosimi bo‘lib o‘tdi va nutq so‘zlandi. O‘sha kuni Shvetsiya Fanlar akademiyasining hashamatli zalida ishtirok etganlar Folknerning ovozi bazo‘r eshitilganidan ajablangan bo‘lsalar-da, ertasi kuni gazetalarda chop etilgan adib ma’ruzasi ularda katta taassurot qoldirganini eslashadi…

1960 yil 11 fevralda jahon axborot agentliklari Parijda sodir bo‘lgan avtomobil halokatida mashhur yozuvchi, “G‘arbning isyonkor vijdoni” Alber Kamyu vafot etgani haqida xabar tarqat­di. Kamyu bilan birga ­Folkner qalbining bir bo‘lagi ketdi. “Nuvel revyu Frans” gazetasining maxsus sonida bosilgan maktubida Folkner: “U tinim bilmay izlangan va o‘z-o‘zini so‘roqqa tutadigan qalb sohibi edi. Mashinasi daraxtga borib urilgan chog‘da ham u izlanayotgan va o‘zidan javob talab qilayotgandi, albatta. O‘sha ko‘z ochib yumguncha sodir bo‘lgan, es-hushni og‘dirgan hayratomuz lahzada u kutgan javobini topolmadimikan?”, deb yozdi.

1961 yilning 2 iyuli ham adibga yana bir zarba olib keldi. Aydaxo shtati, Ketchum shahridagi uyida mashhur adib Ernest Xeminguey olamdan bevaqt ko‘z yumdi. Folknerning qadrdon do‘sti, bir necha avlod ongida, tasavvurida adabiyot sohasida uning raqibi bo‘lib ko‘ringan Ernest Xeminguey endi unga hech qachon yarim chin, yarim hazil xatlar yuborolmasdi. Bu judolik ham uning qalbiga og‘ir botdi. O‘zuvchi kundaligida: “So‘rama jom kim uchun chalinayotir deb, u sen uchun chalinayotir”, degan yozuvni o‘qiymiz.

Bu ikki fojiali o‘lim orasida Folkner onasidan ayrildi. Onasining dafn marosimida u dabdurustdan ukasiga qarab: “Menga ham oz qoldi”, deydi.

Oxirgi yillarda Folkner deyarli yozmadi. Do‘stlariga ko‘nglidagini yashirmay: “O‘nmayapman. Agar “yonib” qolsam, albatta, mashinkaga o‘tiraman”, deydi. Demak, u ilhom qachonlardir qaytib kelishiga chin yurakdan ishongan. Ehtimol, aytmoqchi bo‘lganini aytib, yozmoqchi bo‘lganini yozib bo‘lgandir…

1962 yil 17 iyun kuni Folkner otdan yiqilib tushadi. Umurtqasida kuchli og‘riq sezsa-da, chidab yuradi. 5 iyul kuni uni kasalxonaga yotqizadilar. Odatdagidek tekshirishlar, tibbiy ko‘riklar boshlanadi. Oradan bir kun o‘tib, tush mahali adib yuragi urishdan to‘xtadi — 64 yil, 9 oy va 11 kun davom etgan matonatli umr yakun topdi.

Ispaniyalik mashhur yozuvchi Migel de Unamuno Servantes yaratgan Don-Kixot obraziga ta’rif berib: “Agar dunyoda chang-to‘zon ko‘tarilsa, andisha, vijdon, ezgu-saxovat, g‘amxo‘rlik ko‘kka sovurilsa, agar xudbinlik hissi nafsoniyat ko‘zni qamashtirsa, jaholat girdobiga tushib qolgan odamlar shaxsiy manfaat uchun bir-birining joniga qasd qilishga shay bo‘lsa Don-Kixotlarcha — tishni tishga qo‘yib ma’naviyatni, axloq-odobni, insoniy fazilatlarni saqlab qolishga, g‘alaba qozonishga, umid bilan barchasini himoya qilishga to‘g‘ri keladi”, deb yozgan edi.

Fikrimizcha, Folkner XX asrning oxirgi Don-Kixotlaridan edi. Kundaligida u: “Odam umrining boqiyligi shundaki, yengib o‘tishiga ko‘zi yetmaydigan fojialar bilan to‘qnashganda ham u baribir bu ishni uddalashga harakat qiladi”, deb yozadi.

Folkner hayotligida mashhurlikka beparvo qaragan edi. Dunyo­ga yoyilgan shuhrati haqida gap ochilganda, uning hatto g‘azabi qaynardi. Vafotidan keyingi shon-shuhrati haqida esa o‘ylamasdi ham. Adibning yagona bir orzusi bor edi: “Tasavvur qiling, umrbod unutilib, mangu uyqu pardasi ortidan yo‘q bo‘lib ketarkan, odam o‘zidan keyin biron narsa — xoh u yodda qoluvchi bir xotira, xoh surat bo‘lsin — nimadir qoldirib ketadi. Ijodkordan yozgan asarlari qoladi. Ana shu yozuvchi hayotining izi. Garchi qalamkash hayotdan ko‘z yumib, mangulikka ketganida ham, kimdir uning shu zaminda, odamlar orasida yashaganini yodga oladi”.

Manba: «O‘zbekiston adabiyoti va san’ati» gazetasining 2011 yil 43-soni

Uilyam Folkner
QUYOSH ZAVOLI
Rus tilidan Olim Otaxonov tarjimasi

1

Endi Jeffersonda dushanba kuni haftaning boshqa kunlaridan zig‘ircha ham farq qilmaydi. Chunki shaharga son kirib qoldi — ko‘chalarga tosh yotqizilgan; telefon va elektr kompaniyalari eman, akas, qayrag‘och kabi sersoya daraxtlarni kesib, o‘rniga g‘uj chiroqli temir ustunlar o‘rnatyapti. Shaharda kir yuvish korxonasi qurilib allaqachon ishga tushirilgan, Dushanba kuni ertalab turli-tuman mashinalar ko‘zni qamashtirib shahar ko‘chalarini aylanib yuradi; hafta mobaynida yig‘ilib qolgan kir ust-boshlar ortilgan bu mashinalar chiyillagancha g‘izillab yonginangizdan o‘tib qoladi. Eski urf-odatlarga ko‘ra oq tanlilarning egni-boshini yuvib tirikchilik qiladigan zanji ayollar ham hozir kirlarini mashinalarga ortib ketadilar.
Ammo bundan o‘n besh yil muqaddam dushanba kuni osoyishta bo‘lar, soya- salqin, tuproq ko‘chalar ertalabdanoq kattakon tugunni ro‘mol tang‘ilgan boshlariga qo‘yib ko‘tarib borayotgan zanji ayollar bilan to‘lib-toshar edi. Bu xotinlar rosa bir toy paxtadek tugunni boshlarida shunday ko‘tarib o‘tishardiki, oq tanlilar uyidan to zanjilar mahallasidagi kulbalariga biror yerda tugunga qo‘l tekkizmasdan yetib borar edilar. Nensi boshining qoq o‘rtasiga tugunni qo‘yar, tugun tepasiga esa qishu yoz boshidan tushmaydigan poxol shlyapasini tashlab olar edi. U badqovoq, yalpoq yuzli, tishlari to‘kilib bitganidan lunji sal-pal salqigan, bo‘ychan ayol edi. Ko‘pincha bizlar ko‘chaning u boshigacha, ba’zan undan ham uzoqroqqa, o‘tloqning narigi chekkasigacha, tugunni osongina ko‘tarib ketishiga qoyil qolib, ortidan ergashib borardik: tugunning qoq tepasidagi shlyapa u zovurga tushayotganida va qayta yuqoriga chiqayotganida ham, hatto chiy orasidan o‘tayotganida ham, og‘ish tugul, qimir etmasdi. Nensi boshini orqaga tashlab teshikdan emaklab o‘tar ekan, tugun qilt etmay, xuddi havo sharidek boshi uzra turardi; so‘ngra u qaddini rostlar va yana yo‘lga tushar edi.
Onda-sonda ko‘ylak-ishtonlarni olib ketgani kirchi xotinlarning erlari kelardi, ammo Iisus bunday ishga qo‘l urmasdi; ilgari dadam uni uyimizga qadam bostirmay qo‘yganidan avval ham, hatto keyinroq Dilsi og‘rib, uning o‘rniga Nensi biznikida pazandalik qilib yurganida ham aqalli biron marta bo‘lsin Iisus kir tashimagandi.
Deyarli har kun ertalab tezroq nonushta hozirlagani chaqirib kelish uchun Nensining uyiga borishga to‘g‘ri kelardi. Otam, Iisus bilan — u pakana, chandiq yuzli habash edi — adi-badi aytishib o‘tirmanglar, deb qattiq tayinlaganidan zovur yoqasida to‘xtardik va o‘sha yerdan turib, to ostonada yap-yalang‘och Nensining qorasi ko‘rinmaguncha uyga tosh otaverardik.
—Bir kami tosh otishlaring qoluvdi, — derdi Nensi. — Nima kerak sizga, shumtakalar?
— Tezroq borib nonushta tayyorlar emishsan, dadam shunday deyaptilar,— derdi Keddi. — Nonushta shusiz ham yarim soat kechikyapti ekan, shuning uchun hoziroq yo‘lga tushar emishsan.
—He, nonushtalaring ordona qolsin, — derdi Nensi. — Bularning dastidan to‘yib uxlay ham olmaysan-a!
—Sen mastsan shekilli? — derdi Jeyson. — Dadamning gapiga qaraganda, sen mast ekansan. Shunaqami, Nensi?
—Kimdan chiqdi bu gap? — deya to‘ng‘illardi Nensi. — Uyquniyam harom qildilaring, e, nonushtangizdanam o‘rgildim.
Yana bir necha tosh irg‘itgach, keyin uyga qaytib ketardik. To Nensi sudralib yetib kelgunicha ancha vaqt o‘tar va men maktabga kechikardim. Biz hammasiga viski sabab bo‘lgan deb o‘ylardik. Bundan avvalroq uni ushlab qamoqqa olib ketayotganlarida, yo‘lda bank kassiri, baptistlar cherkovining muboshiri janob Stovel uchrab qolib, Nensi uni ko‘riboq yopishib olgan:
—Qachon mening haqimni berasiz, mister? Qachon pulimni berasiz, mister? Menikida uch marta bo‘libsiz-u, haligacha bir tsent berganingiz yo‘q… — deya baqiravergan.
Janob Stovel jahl ustida uni bir urgan, Nensi ag‘darilib tushgan, ammo shunda ham jag‘i tinmagan.
—Qachon pulimni berasiz, janob? Menikida bir emas, uch marta bo‘lsangiz ham haligacha… — degan.
Shunda janob Stovel xotinning yuziga tepib yuborgan, sherif uni ajratib olgan, ammo Nensi yotgan yerida kulavergan. So‘ng yuzini chetga burib, qon aralash tishlarini tupurib tashlab:
—Menikiga uch marta kirib, bir tiyin ham bermadi-ya, — deya to‘ng‘illagan.
U mana shu tariqa tishsiz qolgan edi. O‘sha kuni hammaning og‘zidan Nensi bilan Stovel tushmadi, qosh qorayganda esa qamoqxona devori yonidan o‘tgan-ketganlar dam ashula aytib, dam dod-voy solayotgan Nensining ovozini eshitgan edi. Derazadan uning panjarani changallab olgan qo‘llari ko‘rinar, devor yonida esa olomon to‘plangan edi. Hamma uning bo‘kirishini ham, nazoratchining ovozingni o‘chir, deb o‘dag‘aylashini ham eshitib turardi. Biroq Nensi ovozini o‘chirmadi, kechasi bilan dod solib chiqdi. Tongotar oldidan nazoratchi tepada nimadir devorni dukurlatib, tirnayotganini eshitib qolibdi. Yuqoriga chiqib qarasa, Nensi deraza panjarasida osilib turganmish. Keyinchalik nazoratchi, gap viskida emas, balki kokainda, habash zoti kokain hidlamaguncha hech qachon o‘z joniga qasd qilmaydi, modomiki kokain hidladimi, bas, habashligini unutadi-qo‘yadi, dedi.
Nazoratchi uni sirtmoqdan chiqarib olgach, hushiga keltirib, rosa do‘pposlagan. Nensi ko‘ylagini yirtib o‘zini osib qo‘ya qolgan edi. Hibsga olishganida uning egnida ko‘ylagidan bo‘lak ust-boshi yo‘q edi, qo‘lini bog‘lagani hech narsa topolmay, noilojlikdan deraza panjarasini changallab osilib turavergan. Nazoratchi xuddi mana shu paytda shovqinni eshitgan, yugurib yuqoriga chiqib, qip-yalang‘och Nensining panjarada osilib yotganini ko‘rgan.
Dilsi kasalga chalinib, Nensi biznikida ovqat pishirib yurgan choqda farto‘gining ostida qorni to‘lishib borayotganini hammamiz payqab qoldik; bu hali otam Iisusni uyimizga kiritmay qo‘ymasidan avvalroq sodir bo‘lgandi. Iisus oshxonadagi plita yonida o‘tirardi, uning qop-qora yuzidagi chandiq izi isqirt tasmani eslatardi. Nensining qo‘ynida tarvuz bor, dedi u bizga. Holbuki, o‘sha kez qish fasli edi.
—Tarvuzni qishda qaydan olding? — deb so‘radi Keddi.
—Bu meniki emas,—deb javob berdi Iisus. — Men berganim yo‘q uni. Ammo-lekin menikimi, boshqanikimi, bari bir, bir kuni shartta olamanu so‘yib tashlayman.
—Nega bolalarning oldida bunaqa narsalarni gapiryapsan? — dedi Nensi. — Nega ishlagani qo‘ymayapsan? Oshxonada laqillab, bolalarning oldida bo‘lar-bo‘lmas gaplarni vaysab o‘tirganingni Jeyson ko‘rib qolishiga ko‘zing uchib turibdimi?
—Nima deyapsan o‘zi? Nensi, u nima deb vaysayapti? — deya so‘radi Keddi.
—Men uchun oq tanli odamning yemakxonasida laqillab o‘tirish mumkin emas, — dedi Iisus. — Mening yemakxonamda esa oq tanli odam laqillab o‘tirsa mayli. U xohlasa menikiga kiradn, men esa unga kelmagin deyolmayman. Qachon oq tanli uyimga kelsa, o‘zim uyimda ortiqcha bo‘lib qolaman. Mayli, unga kelma deyishga haqqim bo‘lmay qo‘yaqolsin, ammo u meni uyimdan aslo haydab yuborolmaydi. Yo‘q, bu uning qo‘lidan kelmaydi.

II

Dilsi hamon betob edi. Otam Iisusni biznikiga kirgizmay qo‘ydi. Dilsi hamon ko‘rpa-to‘shak qilib yotardi. U hadeganda tuzalavermadi. Kunlardan birida, kechki ovqatdan keyin, otamning xonasida o‘tirgandik, onam:
—Nensi bo‘lay deb qoldimi? — deb so‘radi. —Nazarimda shu vaqt ichida idish-tovoqlarni yuvib ulgurish mumqin edi.
—Kventin borib xabar olaqolsin, — dedi otam. — Kventin, qara-chi, Nensi ishini tugatibdimi-yo‘qmi? Unga ayt, uyiga ketaversin.
Men borib oshxonaga bosh suqdim. Idish-tovoqlar yuvilib, joy-joyiga taxlangan, plitaning alangasi o‘chirilgan, Nensi allaqachon sovub ulgurgan plita yonidagi kursida o‘tirar edi. U menga nazar tashladi.
—Ishlaringni tugatdingmi-yo‘qmi, oyim so‘rayaptilar, — dedim.
—Ha, bo‘ldim, — dedi Nensi. U menga boshdan-oyoq razm soldi. — Tugatdim, — deya yana ko‘zimga qaradi.
— Nensi, nima gap o‘zi? Senga nima bo‘ldi? — deya so‘radim.
—Men bor-yo‘g‘i bir habash xotinman, — dedi Nensi. — Lekin minba’d bunga men aybdor emasman.
U poxol shlyapasini kiyib, sovugan plita yaqinidagi kursida o‘tirganicha mendan ko‘z uzmasdi. Men xonaga qaytib bordim. Kim bilsin, plita o‘chib qolgani uchunmi, yemakxona juda fayzsiz edi, chunki odatda yemakxonaga kirgan odamning ko‘ngli ochilardi, hammaning dimog‘i chog‘, doimo issiq va g‘ala-g‘ovur bo‘lardi. Hozir esa plita o‘chgan, idish-tovoqlar yig‘ishtirilgan va ayni ovqat yeydigan mahalda hech kim ovqatlanishni o‘ylamas edi.
—Xo‘sh, tugatibdimi? — deb so‘radi onam.
—Ha, oyi, — deb javob berdim.
—Unday bo‘lsa, nima qilayotgan ekan?
—Hech nima. O‘tiribdi.
—Men qarab kelaman,—dedi otam.
—U balki, kuzatib qo‘yardi, deb Iisusni kutayotgandir, — dedi Keddi.
—Iisus ketib qoldi, — dedim men.
Nensi menga bir kun ertalab o‘rnidan turgani va Iisusning dom-daragini topolmagani haqida gapirib bergandi.
—Meni tashlab ketdi, — dedi Nensi. — Memfisga jo‘nab ketgan bo‘lsa kerak. O‘shoqlarda politsiyadan yashirinib yurganga o‘xshaydi.
—Ming qatla shukrki, undan qutulding, — dedi otam. — Menimcha, bedarak ketgan.
—Nensi qorong‘idan qo‘rqadi, — dedi Jeyson.
—Nima bo‘pti, o‘zing ham qo‘rqasan, — dedi Keddi.
—Hecham qo‘rqmayman, — dedi Jeyson.
—Qo‘rqog‘-ey, — dedi Keddi.
—Hecham-da, — dedi Jeyson.
—Kendeys! — deya dashnom berdi onam.
Otam kirdi.
—Nensini picha kuzatib qo‘ymasam bo‘lmaydi, — dedi u. — Aytishiga qaraganda, Iisus qaytib kelganmish.
— O‘z ko‘zi bilan ko‘ribdimi? — deb so‘radi onam.
—Yo‘q, allaqanday habash Iisusni shaharda ko‘rganini unga yetkazibdi. Men tezda qaytaman.
—Sen to Nensini kuzatib qo‘yguningcha men uyda yolg‘iz o‘tiramanmi? — dedi onam. — Senga habash xotinning tinchi mening tinchimdan ko‘ra zarurroq shekilli.
—Boramanu qaytaman, — dedi otam.
—Anavi habash shu atrofda daydib yurgan bo‘lsa ham, bolalarni yolg‘iz qoldirib ketishga ko‘zing qiyadimi?
—Men ham boraman, — dedi Keddi. — Borsam maylimi, dada?
—Sening bolalaringga uning ko‘zi uchib turgani yo‘q, — dedi otam.
—Men ham boraman, — dedi Jeyson.
—Jeyson! — deya baqirdi onam. Buni otamga qarata aytgani uning avzoyidan sezilardi. Shu bilan u go‘yo, qanday qilib bo‘lmasin yuragimni ko‘proq siqish uchun kun bo‘yi turli bahonalar axtargan edi, mana, nihoyat niyatiga yetdi, demoqchi edi. Men nafasimni ichimga yutib o‘tirardim, chunki onam payqab qolsa, shak-shubhasiz, meni tashlab ketishini xohlab qolajagini otam ikkimiz yaxshi bilardik. Shuning uchun otam men tomonga aqalli bir marta ham qaramadi. Bolalarning to‘ng‘ichi men edim. Keddi mendan ikki yosh kichik — yettida, Jeyson esa besh yashar edi.
—Bekor gap! — dedi otam. — Biz tezda qaytib kelamiz.
Nensi allaqachon shlyapasini kiyib olgandi. Biz tor ko‘chaga chiqdik.
—Iisus doim mening ko‘nglimga qaragani qaragan edi, — dedi Nensi. — Necha pul topishidan qat’iy nazar, yarmini menga berardi.
Biz tor ko‘cha bo‘ylab borardik.
—Shu tor qo‘chalardan chiqib olsam bo‘lgani, — dedi Nensi, — u yog‘i ikki qadam.
Tor ko‘cha xudoning bergan kuni zimiston edi.
—Aziz-avliyolar kuni Jeyson mana shu yerda rosa qo‘rqqandi, — dedi Keddi.
—Hecham qo‘rqmagandim, — dedi Jeyson.
—Reychel xola ham hech narsa qilolmaydimi uni? — deb so‘radi otam.
Reychel xola juda qarib qolgan edi. U Nensining uyidan sal naridagi kulbada yolg‘iz yashardi. Uning sochlari oppoq oqarib ketgan, allaqachonlardan beri hech yerda ishlamas, har kuni ertalabdan kechgacha bo‘sag‘ada o‘tirib trubka chekishdan boshqa ishga yaramas edi. Odamlarning orasida, Iisus uning farzandi, degan mish-mishlar yurardi. Reychel xolaning o‘zi ba’zan bu gapni tasdiqlar, ba’zan esa, mutlaqo bo‘lmagan gap, u hech kimim emas, deb turib olar edi.
—Yolg‘on, sen qo‘rqib ketganding, — dedi Keddi. — Fronni u yoqda tursin, har qanday habashdan ko‘ra besh battar qo‘rqqanding.
—U hech kimning so‘ziga kirmaydi, — dedi Nensi. — O‘zining aytishicha, men uning jinini qo‘zg‘atib yuborganmishman, shuning uchun to meni biryoqli qilmaguncha ko‘ngli joyiga tushmasmish.
—Hechqisi yo‘q, — dedi otam, — gapiraveradi. U jo‘nab ketdi, endi qo‘rqmasang ham bo‘laveradi. Faqat oq tanlilar bilan o‘chakishmasa bas.
—Nima qilyb o‘chakishadi? — deb so‘radi Keddi. — Qanaqa oq tanlilar bilan?
—U hech qaerga ketmagan, — dedi Nensi. — Ko‘nglim sezyapti, u shu yerda. Manovi tor ko‘chada yashiringan. Nima deyayotgan bo‘lsak hammasini eshitib turibdi. Berkinib olib kutyapti. Men uni ko‘rganim yo‘q, ko‘rsam ham, atigi bir marta, qo‘lida ustara bilan ko‘rsam kerak. Ustarani u bo‘yniga osib yuradi. Mabodo ko‘rib qolgan taqdirda ham sira ajablanmasdim.
—Men sira qo‘rqib ketmagandim,—dedi Jeyson.
—Agar orqa-oldingga qarab yurganingda, hech narsa yuz bermagan bo‘lardi, — dedi otam. — Ammo bo‘lar ish bo‘ldi. Ehtimol u hozir Sent-Luisdadir, allaqachon boshqa xotinga uylanib, seni esidan ham chiqarib yuborgandir.
—Mabodo shunday bo‘lsa ham, — dedi Nensi, — mening bilmaganim yaxshi. U holda, ko‘nglingizni to‘q qilavering, kunini ko‘rsatardim. O‘shani quchoqlab bag‘riga bosib ko‘rsin-chi, qo‘llarini chopib tashlayman. Men uni qoniga tashna qilib qo‘yaman, qornidan darcha ochib qo‘yaman, men uni…
—Jim!—dedi otam.
—Kimning qornidan, Nensi, — deb so‘radi Keddi.
—Men sirayam qo‘rqib ketmagandim, — dedi Jeyson.—Tor ko‘chadan bir o‘zim yura olaman, bo‘ptimi?
—Qo‘ysang-chi, — dedi Keddi. — Biz bo‘lmasak, bu «o‘chadan yetti chaqirim naridan yurarding.
Dilsi hamon betob yotardi. Biz har kuni kechqurun Nensini uyiga kuzatib qo‘yardik. Oxiri onamning sabri chidamadi.
—Bu qachongacha davom etadi? — dedi u. — Tokay men huvillagan uyda har kuni kechqurun so‘ppayib o‘tiraveraman, sen vosvos habash xotinni kuzatib qo‘yaverasan?
Oshxonada yotar deb, Nensiga to‘shak solib bergandik. Bir kun kechasi zimziyo tun qo‘ynida zinapoya tagidan kelayotgan, ashula desa ashulaga, nola desa nolaga o‘xshamaydigan allaqanday tovushdan uyg‘onib ketdik. Onamning xonasidagi chiroq yoniq edi. Otam yo‘lakka chiqib, keyin maxfiy zinapoya tomonga o‘tganini payqadik-da, Keddi ikkovimiz ham koridorga yugurib chiqdik. Pol muzdek edi. Biz eshitilayotgan tovushga jimgina quloq solib turaverganimizdan oyog‘imizdan sovuq o‘tib, barmoqlarimiz uvishib qolayozdi. Bu ashulaga o‘xshardi, biroq ayni choqda o‘xshamasdi ham. Bu habashlarga hayronsan, nimalar qilishmaydi-ya.
Keyin u jim bo‘ldi, otam zinadan pastga tusha boshlaganini eshitib, biz ham zina panjarasi yoniga borib qaradik. Zum o‘tmay endi zinapoyaning o‘zidan, sekingina yana boyagi tovush keldi va devor yonidagi pillapoyada Nensining ko‘zlari ko‘rindi. Uning ko‘zlari bamisli mushukning ko‘zlaridek yonar, xuddi devor tagida bahaybat mushuk yashirinib olib, bizga tikilib turganga o‘xshardi. Bizlar bir necha pog‘ona pastga tushgandik, Nensining uni o‘chdi va, biz to oshxonadan to‘pponcha bilan otam chiqmaguncha, o‘sha yerdan jilmay turaverdik. Otam Nensi bilan pastga tushib ketdi, zum o‘tmay Nensiga tegishli to‘shakni qo‘ltiqlab birga qaytib chiqdi.
Uni bolalar bo‘lmasiga to‘shab berdilar. Onamning xonasidagi chiroq o‘chganida Nensining ko‘zlari yona boshladi.
—Nensi, — deya shivirladi Keddi. — Uxlamayapsanmi?
Nensi bir nimalar deb shivirladi, nima deganini men tushunmadim. Shivir-shivir, xuddi u yerda Nensining o‘zi tugul arvohi ham yo‘qdek va o‘z-o‘zidan tug‘ilayotgandek, qorong‘ilik qo‘ynidan kelardi; bu yaltiragan ko‘zlar esa quyoshga uzoq qarab, so‘ng ko‘zlaringni yumganingdagiga o‘xshab, shunchaki, boya zinapoyada o‘ta diqqat bilan tikilganim uchun, qorachiqlarimda suvrati qolganligi uchun ko‘rinayotgandek edi.
—Voy, xudoyim-ey, — deya xo‘rsindi Nensi. — Voy xudoyim-ey!
—Iisus bor ekanmi o‘sha yerda? — deya shivirladi Keddi. — U oshxonaga kirmoqchi bo‘ldimi?
—Xudoyim-ey, — dedi Nensi. U to nafasi tugaguncha chuqur xo‘rsinib: «xudoyyimeyyyyyy!..» dedi.
—Nensi, sen bizlarni ko‘ryapsanmi, — deya shivirladi Keddi.— Sen ham bizning ko‘zlarimizni ko‘ryapsanmi?
—Men bor-yo‘g‘i bir habash xotinman, — dedi Nensi. — Xudoga hammasi ayon, hammasi ayon…
—Oshxonada nima bor ekan? — deya shivirladi Keddi. — Kim kirmoqchi bo‘libdi?
—Xudo biladi, — dedi Nensi. — Xudo biladi. — Bizga uning ko‘zlari ko‘rinardi, xolos.
Dilsi kasaldan turdi, Qozon-tovoqni o‘z qo‘liga oldi.
—Sen yana biron kun yotatursang bo‘larmidi, — dedi otam.
—Nima foydasi bor? — dedi Dilsi. — Xudo ko‘rsatmasin, yana bir kun yotsam, uyning changi boshingizga chiqib ketadi. Qani, endi chiqinglar oshxonadan. Sal odam kiradigan qilib qo‘ymasam…
Kechki ovqatni ham Dilsi tayyorladi. Qosh qoraydi, deganda oshxonaga Nensi kirib keldi.
—U qaytib keldi, deb kim aytdi senga? — dedi Dilsi. — O‘z ko‘zing bilan ko‘rdingmi?
—Iisus — qoratappi, — dedi Jeyson.
—Ko‘nglim sezyapti,—dedi Nensi, — u o‘sha zovurda yashirinib yotibdi, ko‘nglim sezyapti.
—Hozirmi? — deb so‘radi Dilsi.—Hozir o‘sha yerdami?
—Dilsi ham — qoratappi,— dedi Jeyson.
—Ul-bul yeb olsang bo‘lardi,— dedi Dilsi.
—Hech narsa yegim yo‘q, — dedi Nensi.
—Men qoratappi emasman,—dedi Jeyson.
—Qahva ich, hech bo‘lmasa, — dedi Dilsi va qahva quyib uzatdi. — Seningcha u hozir ham o‘sha yerdami? Qaerdan bilasan?
—Bilmasam gapirarmidim, bilaman-da, — dedi Nensi. — U o‘sha yerda, meni poylayapti. Shuncha yil bekorga yashaganim yo‘q. Har doim nima qilishini oldindan bilardim.
—Qahvadan ho‘pla, — dedi Dilsi.
Nensi piyolani labiga yaqin keltirib pufladi. Lunji salqib, xuddi qahvani sovutaman deb hamma bo‘yog‘ini puflab yuborgandek, lablari kulrang tus oldi.
—Men qoratappi emasman, — dedi Jeyson. — Sen-chi, Nensi, qoratappimisan?
—Men xudoning qarg‘ishiga uchragan xotinman, — dedi Nensi. — Hademay hammasidan qutulaman. Qaerdan kelgan bo‘lsam, hademay o‘sha yerga qaytib ketaman.

III

Nensi qahva ichishga chog‘landi. Ikkala qo‘li bilan piyolani ko‘tarib yotgan chog‘ida yana hiqillay boshladi.
Nafasidan qahva chayqalib ketib, Nensining qo‘liga, ko‘ylagiga to‘kildi. Ko‘zlari bizda edi. U tirsaklari bilan tizzasiga suyangancha, piyolani qo‘lidan qo‘ymay, piyola osha bizga tikilib o‘tirarkan, ko‘ksidan shunday tovush chiqardi.
—Nensiga qara, — dedi Jeyson. — Dilsi tuzalgani uchun u endi ovqat pishirmaydi.
—Birpas jim tur, — dedi Dilsi.
Nensi piyolani kaftlarida tutib bizga qarar, go‘yo bir emas, xonada ikki nafar Nensi o‘tirgandek tuyulardi; biri bizga qarab turar, ikkinchisi esa tovush chiqarardi.
—Nega mister Jeyson telefon qilib sherif bilan gaplashishini xohlamayapsan? — deya so‘radi Dilsi.
Qop-qora, kosovdek qo‘llaridan piyolani qo‘ymay o‘tirgan Nensi churq etmadi. Qahvadan ho‘plamoqchi bo‘lgan edi, lekin qahva chayqalib ketib, qo‘li bilan tizzasiga to‘kildiyu u piyolani sekin stolga qo‘ydi. Jeyson unga qarab turardi.
— Tomog‘imdan o‘tmayapti, — dedi Nensi. — Yutyapman-u, ammo o‘tmayapti.
—Hozir menikiga bor, — dedi Dilsi. — Froni senga joy solib beradi. Men esa orqangdan yetib boraman.
—U duch kelgan habashdan qo‘rqadi deb o‘ylaysan shekilli, — dedi Nensi.
—Men habash emasman, — dedi Jeyson. — Dilsi, men habash emasman-a?
—Balki shundaydir, — dedi Dilsi. U Nensiga ko‘z tashladi. — Balki qo‘rqmas ham. Lekin o‘zing nima qilmoqchisan?
Nensi bizlarga qaradi. U qimir etishga holi kelmaydigandek o‘tirar, biroq xuddi biron nimani ko‘rmay, payqamay qolishdan cho‘chigandek, ko‘zlari tinmay alang-jalang qilardy. U bir vaqtning o‘zida uchovimizni nazardan qochirmaslikka urinardi.
—Xonangizda sizlar bilan tunab qolganim esingizdami? — dedi Nensi.
U ertalab o‘rnidan turgach qanday to‘polon qilganimizni gapira boshladi. Biz to otam uyg‘onib Nensi nonushta hozirlagani pastga tushib ketgunicha uning to‘shagida rosa o‘ynagan edik.
—Bugun ham sizlar bilan tunab qolishimni onangizdan so‘rang, — dedi Nensi. — Menga to‘shak ham kerakmas. Yana birga o‘ynaymiz.
Keddi, orqasidan Jeyson onamning yoniga yugurib chiqib ketdi.
—Qalang‘i-qasang‘i habashlar mening uyimda tunashga yo‘l qo‘yolmayman.
Jeyson yig‘lab yubordi. U to onam, agar hoziroq xarxashangni to‘xtatmasang, uch kungacha shirinlik yemaysan, deb koyimaguncha yig‘layverdi. Birozdan so‘ng Jeyson, agar Dilsi shokoladli tort pishirsa, yig‘lamayman, dedi. Otam ham o‘sha yerda o‘tirardi.
—Nega sen biron chora ko‘rmayapsan? — dedi onam. — Bizning politsiya nima bilan shug‘ullanayapti?
—Nensi Iisusdan nega qo‘rqadi? — deb so‘radi Keddi. — Oyi, siz-chi, siz otamdan qo‘rqasizmi?
—Politsiyaning qo‘lidan nima kelardi? — deya e’tiroz bildirdi otam.
—Nensi, hatto uni ko‘rmagan bo‘lsa, o‘zing ayt-chi, uni qaerdan izlash kerak?
—Unda nega bunchalik qo‘rqadi?
—O‘zining gapiga qaraganda Iisus bu atrofda yurganmish. Buni ko‘ngli sezayotganmish. Aytishicha, bugun ham shu yaqin orada emish.
—Nimalar uchun soliq to‘layapmiz politsiyaga, hech tushunolmadim, — dedi onam. — Sen qayoqdagi habash xotinlarni kuzatib qo‘yishing, men esa huvillagan uyda yolg‘iz qolishim yaxshimi?
—Men o‘ldiraman deb seni poylab yurganim yo‘q-ku, tushunsangchi?!—dedi otam.
—Agar Dilsi shokoladli tort pishirsa, yig‘lamasdim, — dedi Jeyson.
Onam bizlarga, boringlar endi, dedi, otam esa, Jeyson shokoladli tort yeydimi, yemaydimi, bilmayman-u, lekin hoziroq xonadan chiqib ketmasa, ta’zirini yeydi, dedi. Bizlar oshxonaga yo‘l oldik. Keddi Nensiga yuzlandi:
—Otam sen uyingga borib eshikni tambalab olsang, hech kim tegmasmish, dedi. Kim tegmaydi, Nensi? Iisusmi? Sen uni xafa qildingmi? — dedi.
Nensi hamon tirsaklari bilan tizzasiga tayanib, qo‘lidagi piyolani tizzalari orasidan osiltirib, ushlab o‘tirar, piyoladan ko‘z uzmas edi.
—Iisusning jahlini chiqaradigan nima ish qiluvding? — deya so‘radi Keddi.
Piyola Nensiming qo‘lidan tushib ketdi. Piyola sinmadi, faqat qahva to‘kildi, Nensi hamon qo‘llarida piyola bordek kaftlarini hovuch qilib o‘tirardi. U yana, past ovozda hiqillay boshladi. Bir qarasang, ashulaga o‘xshaydi, bir qarasang o‘xshamaydi. Hammamiz unga qarab turardik.
— Seni qara, bo‘ldi endi, — dedi Dilsi. — Yetar. Bunchalik kuyinaverishdan foyda yo‘q. Shu yerda o‘tira tur, men borib Vershga aytay, seni kuzatib qo‘ysin. Ungacha shu yerda qimirlamay o‘tir.
Dilsi chiqib ketdi.
Hammamiz Nensiga qaradik. Uning yelkalari titradi, ammo churq etmadi. Biz unga qarab o‘tirardik.
—Iisus seni nima qilmoqchi? — deb so‘radi Keddi. — U jo‘nab ketgan shekilli?
Nensi bizga nazar tashladi.
—Men sizlarnikida tunab qolganimda rosa miriqib o‘ynagandik, to‘g‘rimi?
—Hecham, — dedi Jeyeon. — Men sira ham miriqib o‘ynamagandim.
—Sen uxlaganding, — dedi Keddi. — Sen biz bilan o‘ynamaganding.
—Ketdik biznikiga hozir. Yana o‘ynaymiz,—dedi Nensi.
—Onam ruxsat bermaydi,—dedim men. — Kech bo‘lib qoldi.
—Sizlar ruxsat so‘ramanglar, — dedi Nensi. — Ertaga aytsanglar achchig‘i chiqmaydi.
—Onam ruxsat bermaydi, — dedim men.
—Hozir unga bildirmanglar deyapman-ku, — dedi Nensi, — qayta-qayta so‘rab bezor qilib yubormanglar.
—Onam, bormanglar, deb aytmaganlar, — dedi Keddi.
—Biz so‘raganimiz yo‘q-ku! —dedim men.
—Agar ketsanglar aytib beraman,—dedi Jeyson.
—Biz hammamiz rosa o‘ynardik-da, — dedi Nensi. — Faqat mening uyimga borib olsak bo‘lgani. Onangizning achchig‘i chiqmaydi. Men axir shuncha paytdan beri siznikida ishlayapman-ku, otangiz bilan onangiz urushmaydi.
—Men qo‘rqmayman,—dedi Keddi. — Jeyson qo‘rqadi. U oyimga aytib beradi.
—Men qo‘rqmayman,—dedi Jeyson.
—Yo‘q, sen qo‘rqasan. Sen oyimga chaqib berasan.
—Chaqib bermayman, — dedi Jeyson. — Men qo‘rqmayman.
—Jeyson yonimda bo‘lsa, hech narsadan qo‘rqmaydi, — dedi Nensi. — To‘g‘rimi, Jeyson?
—Jeyson oyimlarga aytib beradi, — dedi Keddi.
Tor ko‘cha zimiston edi. Biz borib orqa eshikdan o‘tloqqa chiqdik.
—Agar biron narsa darchadan sakrab tushsa bormi, Jeyson qo‘rqqanidan dodlab yuborardi.
—Hecham dodlab yubormasdim, — dedi Jeyson.
Biz yo‘lga tushdik. Nensi shang‘illab, baland ovozda gapirardi.
—Nega buncha baqirib gapiryapsan, Nensi? — deb so‘radi Keddi.
—Kim? Menmi? — deb so‘radi Nensi. — Ol-a, Keddi, Jeyson bilan Kventinglarning gapini ko‘ring! Go‘yo men baqirib gapirayotganmishman.
—Sen shunday gapiryapsanki, xuddi oramizda yana birov, beshinchi kishi bordek,—dedi Keddi. — Xuddi dadam biz bilan birga ketayotgandek.
—Kim baqirib gapiryapti? Men baqirib gapiryapmanmi, janob Jeyson? — dedi Nensi.
—Nensi Jeysonni «janob» deyapti, — dedi Keddi.
—Qarang, Keddi, Jeyson va Kventinlar nima deyishyapti? — dedi Nensi.
—Biz hech narsa deyotganimiz yo‘q,—dedi Keddi.
—Sendan boshqa hech kim hech narsa demayapti, xuddi dadam…
—Sekin, — dedi Nensi. — Sekinroq, janob Jeyson.
Avval zovurdan, so‘ngra Nensi doimo boshida tuguni bilan o‘tib yuradigan g‘ov orasidan o‘tdik, u butun yo‘l bo‘yi javrab bordi. Nihoyat, uyiga yaqinlashdik. Biz juda tez yetib kelgandik. Nensi eshikni ochdi. Uyda o‘tirib qolgan hid go‘yo chirog‘u Nensining badanidan ufurayotgan hid bamisli pilikdek, ular yana ham kuchliroq hid anqitish uchun bir-birlarini kutayotgandek edi. Nensi chiroqni yoqdi. Eshikni yopyb tambaladi. Shundan keyin shang‘illashdan to‘xtab, bizga qaradi.
—Endi nima qilamiz?’—deb so‘radi Keddi.
—Nima qilmoqchisizlar? — dedi Nensi.
—O‘ynaymiz, deganding.
Nensining uyida bir ko‘ngilsizlik sharpadek kezib yurgani xuddi hid singari sezilardi. Buni hatto Jeyson sezdi.
—Men bu yerda qolishni istamayman,—dedi u.—Uyga ketgim kelyapti.
—Ketsang ketaver, kim qo‘lingdan ushlab turibdi? — dedi Keddi..
Bir o‘zim ketmayman, — dedi Jeyson.
—Mana, hozir boshlaymiz, — dedi Nensi.
—Qanaqa o‘yinni boshlaymiz? — deb so‘radi Keddi.
Nensi eshik oldida turardi. U bizga tikildi, biroq hech nimani ko‘rmayotgandek ko‘zlari ma’nisiz boqardi.
—O‘zingiz nimani xohlaysiz? — deya so‘radi u.
—Yaxshisi bizga ertak aytib ber,—dedi Keddi. — Ergak aytishni bilasanmi?
—Ayta olaman, — dedi Nensi.
—Unday bo‘lsa, ayt,—dedi Keddi.
Biz Nensiga qaradik.
—Sen bironta ham ertakni bilmaysan shekilli? — dedi Keddi.
—Nega axir, bilaman, — dedi Nensi. — Hozir aytib beraman…
U borib o‘choq yonidagi kursiga o‘tirdi. O‘choqda qip-qizil cho‘g‘lar ko‘rinardi. Nensi yaxshilab puflagan edi, lop etib alanga oldi. O‘t yoqishning hojati ham qolmadi. Nensi alangani gurillatib yubordi-da, ertak ayta boshladi. U shunday gapirib, shunday qarar ediki, xuddi ovozi ham, ko‘zi ham o‘ziniki emas, birovnikidek, hatto o‘zi ham bu yorda yo‘qdek edi. Go‘yo boshqa bir yerda ediyu o‘sha yerda nimanidir kutardi. U uyda emas, balki tashqarida, qorong‘ilik qo‘ynida yurardi go‘yo.
— … Nihoyat, malika yovuz odam yashiringan zovur yoqasiga kelibdi. U zovurga tushibdi-da: «Agar zovurdan o‘tolsam edi», debdi.
—Qanaqa zovur? — deb so‘radi Keddi. —Biznikiga o‘xshaganmi? Nega u zovurga tushadi?
—Uyga yetib olishi uchun, — dedi Nensi. — Undan boshqa boradigan yo‘l yo‘q ekan.
—Uyga borib nima qilardi? — deb so‘radi Keddi.

IV

Nensi bizlarga tikilgan ko‘yi, hikoya qilishdan to‘xtadi. Jeysonning oyoqlari kalta ishtonchasidan chiqib turardi. U hali yosh bola bo‘lganidan kalta ishton kiyib yurardi.
—Yemon ertak ekan, — dedi u. — Uyga ketgim kelyapti.
—Aytgancha, bo‘ldi, uyga ketamiz, — dedi Keddi va o‘rnidan turdi.— Bizlardan xavotir olib qidirishayotgan bo‘lmasin yana, — deya u eshikka qarab yurdi.
—To‘xta, — dedi Nensi, — ochma.
U sapchib o‘rnidan turdi-da, Keddining oldidan to‘sib chiqqani eshik tomon talpindi. Ammo eshikka ham, tambaga ham qo‘l urmadi.
—Nega? — deb so‘radi Keddi.
—Yur, chiroq yonida yana biroz o‘tiraylik, — dedi Nensi. — O‘ynaymiz, hali ketishga erta.
—Uzoq qolib ketsak bo‘lmaydi, — dedi Keddi. — Qolishga arzigulik narsa bo‘lmasa, nimayam qildik.
Ular Nensi bilan birga o‘choq boshiga qaytishdi.
—Uyga ketgim kelyapti, — dedi Jeyson, — hammasini aytib beraman.
—Men yana bitta judayam qiziq ertakni bilaman, — dedi Nensi.
UKeddidan ko‘zini uzmas, xuddi burnining uchiga cho‘pni yaqin keltirib, pastdan qaragandagidek, ko‘zlari g‘ilaylashib ketardi. Keddiga tepadan pastga qarashga to‘g‘ri kelsa ham, Nensining ko‘zlari shunday edi.
—Eshitishni istamayman, — dedi Jeyson, — men polni tapillatib o‘tiraman.
—Bunisi juda qiziqarli ertak, — dedi Nensi.— Anovinisidan ancha qiziqroq.
—Nima haqda u? —deb so‘radi Keddi.
Nensi chiroq yonida turardi. Qo‘li bilan chiroq shishasini ushladi. Chiroq nurida uning qo‘li yana ham uzunroq va qoraroq ko‘rindi.
—Sen shishasini ushlayapsan, — dedi Keddi. — Qo‘ling kuymayaptimi?
Nensi qo‘llariga qaradi va istar-istamas qo‘lini chiroq shishasidan oldi.
U Keddiga nazar solaturib, qo‘lini chunonam aylantirdiki, xuddi qo‘li arqon bilan osib qo‘yilganga o‘xshardi.
—Kelinglar, yaxshisi boshqa biron nima bilan shug‘ullanamiz, — dedi Keddi!
—Uyga ketgim kelyapti, — dedi Jeyson.
—Menda jo‘xori bor, — dedi Nensi. U Keddiga, keyin menga, so‘ngra Jeysonga, yana Keddiga qarab chiqdi. — Kelinglar, jo‘xori qovuramiz.
—Jo‘xorini yomon ko‘raman, — dedi Jeyson. — Men konfetni yaxshi ko‘raman.
Nensi Jeysonga nazar soldi.
—Men jo‘xori pishirayotganimda sen tovani ushlab turasan, xo‘pmi?
U hamon qo‘lini aylantirardi. Uzun, qop-qora qo‘li xuddi besuyakka o‘xshardj
—Bo‘.pti, — dedi Jeyson. — Agar tovani ushlab tursam, qolaman. Keddi tovani ushlab turishni bilmaydi. Agar tovani Keddiga bersang, uyga ketaman.
Nensi puflab-puflab olovni alangalatdi.
—Hatto, Nensi olovni ushlayapti! — dedi Keddi. — Senga nima bo‘ldi, Nensi?
—Menda jo‘xori bor, — dedi Nensi. — Ozgina bor.
U karavot tagidan tovani oldi. Tovaning dastasi siniq edi. Jeyson yig‘lab yubordi.
—U hech narsaga yaramaydi, — dedi u.
—Endi uyga ketmasak bo‘lmaydi,—dedi Keddi.
—Shoshmanglar, — dedi Nensi. — Shoshmanglar. Men uni hozir tuzataman. Nahotki, menga yordam berishni istamasang?
—Meni jo‘xori yegim kelmay qoldi, — dedi Keddi. — Kech bo‘ldi endi.
—Unda sen yordam ber, Jeyson, — dedi Nensi. — Sen menga yordam berasan, to‘g‘rimi?
—Yo‘q, —dedi Jeyson. — Men uyga ketaman.
—Unday qilmanglar, — dedi Nensi. — Kerakmas. Qara, men nima qilaman. Hozir uni tuzataman-da, keyin Jeyson tovada jo‘xori qovuradi.
U bir bo‘lak sim bilan tovaning dastagini mahkamladi.
—E, baribir bo‘lmaydi, — dedi Qeddi.
—Bo‘ladi,—dedi Nensi. — Mana ko‘rasan. Ana endi jo‘xori tozalaymiz, qani, qarashib yuboringlar.
Jo‘xori ham karavot tagida edi. Biz uni so‘tasidan ajratib tovaga solishga tutindik. Nensi esa Jeysonnyng tovani olovda tutib turishiga ko‘maklashdi.
—U yorilmayapti, — dedi Jeyson. — Men uyga ketaman.
—Shoshma, — dedi Nensi. — Hozir bodray boshlaydi. Judayam qiziq bo‘ladi.
U o‘choqning yonginasida o‘tirardi. Chiroqning piligi juda balandlatib qo‘yilganidan, tutay boshladi.
—Nega piligini pasaytirib qo‘ymayapsan, — deb so‘radim.
—Hech qisi yo‘q, — dedi Nensi. — Qorakuyani keyin artib olarman, ana, qara, hozir yorila boshlaydi.
Sira yoriladiganga o‘xshamayapti, — dedi Keddi. — Lekin baribir uyga ketishimiz kerak. Xavotir olishadi.
—Yo‘q, — dedi Nensi. — Hozir yorila boshlaydi. Dilsi ularga men bilan birga ketganingizyi aytib qo‘yadi. Sizlarnikida shuncha payt ishlab keldim. Menikiga kelganinigizni eshitsa, ularning jahli chiqmaydi. Shoshmanglar. Ko‘z ochib yumguncha yorila boshlaydi.
Daf’atan ko‘ziga tutun kirdiyu Jeyson yig‘lab yubordi. U tovani olovga ag‘dardi. Nensi ho‘l lattani olib Jeysonning yuz-ko‘zini arta boshladi. U esa yig‘lashdan to‘xtay demasdi.
—Voy-bo‘, bo‘ldi qilaqol, — dedi Nensi. — Bo‘ldi qilsang-chi.
Ammo Jeyson yig‘layverdi.
Keddi tovani olovdan tortib oldi.
—Hammasi kuyib ketibdi, — dedi u. — Nensi, yana jo‘xoridan bormi?
—Sen tovaga hammasini solganmiding? — deb so‘radi Nensi.
—Ha,—dedi Keddi.
Nensi unga xomush boqdi. So‘ngra tovadagi kuygan jo‘xorini etagiga solib, uzun, qop-qora barmoqlari bilan bittalab ajrata boshladi. Biz uni kuzatib turardik.
—Boshqa jo‘xoring yo‘qmi uyda? — deb so‘radi Keddi.
—Brr, — dedi Nensi. — Bor. Mana, hammasi kuyib ketmagan ekan. Faqat bulari…
—Meni uyga ketgim kelyapti, — dedi Jeyson. — Hammasini aytib beraman.
Ovozingni o‘chir! Jim!
Biz nafasimizni yutib atrofga quloq soldik. Nensi o‘sha zahoti eshikka yuzlandi, uning ko‘zlarida chiroqning qizg‘ish shu’lasi aks etardi.
—Kimdir kelyapti? — dedi Keddi.
Shunda olov yonida tizzalarining orasidan qo‘llarini osiltirib o‘tirgan Nensi past ovozda yana hiqillay boshladi: daf’atan uning yuzidan yirik-yirik ter tomchilari yumalay boshladi, tomchilar iyagiga oqib tusharkan, bu tomchilarning har birida o‘choqdagi alanganing olovli halqalari aks etardi.
—U yig‘lamaydi, — dedim men.
—Men yig‘lamayman, — dedi Nensi; uning ko‘zlari yumiq edi. — Men yig‘lamayman. Bu kelayotgan kim?
—Bilmadim, — dedi Keddi, so‘ng eshikdan boshini chiqarib qaradi. — Obbo, endi uyga ketmasdan boshqa ilojimiz qolmadi. Otam keptilar.
—Men hammasini aytib beraman, — dedi Jeyson. — Men bormaylik degandim, sizlar meni zo‘rlab olib keldingiz.
Nensining yonoqlaridan hamon tomchilar oqib tushmoqda edi. U o‘tirgan yerida o‘girildi.
—Menga qaranglar, unga aytinglarki… Biz shu yerda birga o‘ynaymiz, denglar. Nensi ertalabgacha bizlar bilan birga o‘ynaydi, denglar. Nensi biz bilan ketsin, deb iltimos qilinglar. Yerda bo‘lsa ham yotaverarkan, denglar. Menga to‘shak ham shart emas. Biz ertalabgacha rosa o‘ynardik. Eslaringdami, o‘tgan safar qanaqa maza bo‘lgandi?
—Men sira ham maza qilmagandim,—dedi Jeyson. — Sen meni urding. Seni deb ko‘zimga tutun kirib ketdi.

V

Otam kirdi. U bizlarga qaradi. Nensi o‘rnidan turmadi.
—Unga aytinglar, — deb iltimos qildi u.
— Men bormayman degandim, — dedi Jeyson, — Keddi majbur qildi. Otam o‘choq tepasiga keldi. Nensi boshini ko‘tardi.
—Reychel xolangnikiga borib, o‘sha yerda tunasang bo‘lmaydimi? — deb so‘radi otam. Nensi qo‘llarini tizzasi orasidan osiltirib o‘tirgan ko‘yi unga razm soldi. — Bu atrofda o‘zi tugul arvohi ham yo‘q uning, — dedi otam. — Bo‘lsa men ko‘rardim. Bu atrofda tirik jon ko‘rinmaydi.
—U zovurda, — dedi Nensi. — Zovurda yashirinib yotibdi.
—Bekor gap, — dedi otam. U Nensiga tikildi.—O‘sha yerdaligini sen qaerdan bilasan?
—Menga ishora qilishgan, — dedi Nensi.
—Kim ishora qilgan?
—Bilmadim. Uyga kirganimda stol ustida yotardi. Go‘shtidan qoni oqib turgan cho‘chqa suyagi. U stolda, chiroq yonida yotardi. U o‘sha yerda. Siz ketishingiz hamono mana bu eshikdan kiradiyu, qarabsizki, kunim bitdi deyavering.
—Kunim bytadi nima degani, Nensi? — dedi Keddi.
—Men chaqmachaqar emasman,—dedi Jeyson.
—Bekor gap!—dyodi otam.
—U o‘sha yerda, — dedi Nensi. — Ketishingizni kutib hozir derazadan qarab turibdi. Ketdim, deyishingiz bilanoq kunim bitadi.
—Bo‘lmagan gap! —dedi otam. — Qani, eshiklarni tambala-chi. Seni Reychel xolanikiga oborib qo‘yamiz.
—Nima foyda, — dedi Nensi. U otamga boshqa qaramadi, ammo otam uning uchun, terisi hilviragan qop-qora qo‘llaridan ko‘z uzmay turardi. — Cho‘zishdan nima foyda?
—Sen o‘zing nima qilmoqchisan? — deb so‘radi otam.
—Bilmayman, — dedi Nensi. — Qo‘limdan nima ham kelardi. Yana ozgina cho‘zish mumkin. Dekin nima foydasi bor! Peshonamga yozilgani shu ekan. Peshonamdagini ko‘raman.
—Nimani ko‘rasan? —deb so‘radi Keddi. — Peshonangga nima yozilgan ekan?
—Bularning hammasi quruq safsata, — dedi otam. — Sizlar esa hoziroq borib uxlashingiz kerak.
— Men bormayman, degandim, Keddi kelishga majbur qildi, —dedi Jeyson.
—To‘g‘ri Reychel xolanikiga bor, — dedi otam.
—Bundan nima foyda, — dedi Nensi. U tizzasiga tayanib, uzun qo‘llarini oyoqlari orasida osiltirgancha o‘choq yonida o‘tirardi. — To‘g‘risi, uyingizda, sizga qarashli oshxonada tunasam ham najot yo‘q. Basharti, boringki, bolalar xonasida, mana shu kichkintoylaringiz xonasida yotgan taqdirda ham, ertalab qarasangiz, tanamni tilka-pora qilib…
—Bas! Jim! — dedi otam. — Ichkaridan eshikni qulflab, chiroqni o‘chirgin-da, yotib uxla!
—Qorong‘idan qo‘rqaman, — dedi Nensi. — Men bu voqea kechasi yuz berishini xohlamayman.
—Nima, kechasi bilan chiroq yonida o‘tirib chiqasanmi? — deya so‘radi otam.
Nensi o‘choq yonida uzun qo‘llarini tizzalari orasida osiltirib o‘tirgancha yana hiqillay boshladi.
—E, qurib ketsin!—dedi otam. — Qani, mittivoylar, marsh uyga! Yotar vaqti bo‘ldi.
—Sizlar ketgandan keyin mening kunim bitdi deyavering, — dedi Nensi. — Ertaga mening o‘ligim chiqadi shu uydan. O‘limligimni yig‘ib qo‘yganman, janob Lavlediga to‘lab qo‘yganman…
Janob Lavledi habashlardan omonlik haqini yig‘uvchi o‘rta bo‘yli, doim isqirti chiqib yuradigan odam edi: har shanba kuni ertalab u hamma kulbalarni aylanib, habashlardan o‘n besh tsentdan chiqardi. U xotini bilan musofirxonada yashardi. Kunlardan bir kuni xotini ertalab o‘zini-o‘zi o‘ldirgan edi. Ularning qizchalari bor edy. Xotini o‘z-o‘zini o‘ldirgach, janob Lavledi bolasini olib jo‘nab ketgan edi.
Oradan ko‘p o‘tmay u qaytib keldi. Shanba kunlari erta bilan, ko‘pincha, tor ko‘chalarda ketayotganda uni ko‘rib qolardik.
—Bo‘lmagan gap! — dedi otam. — Bemaza xayolga berilma.
—Nasib qilgani bo‘ladi. Ammo nima nasib etadi, yolg‘iz egamga ayon.

VI

Nensining uyidan chiqayotganimizda u hamon o‘choq yonida o‘tirardi.
—Eshikni tambalab ol, — dedi otam. Nensi qimir etmadi. U bizga qayrilib ham qaramadi. Biz jo‘nab ketdik, u esa o‘choq yonida qoldi: eshigi ldng ochiq xonada lipillab lampa yonib turardi.
—U nimadan xavotirlanyapti, dada? — dedi Keddi.— Nima bo‘lishi kerak ekan?
—Hech nima, — dedi otam. Jeyson uning yelkasida o‘tirar, shuning uchun hammamizdan balandda edi. Biz zovurga tushdik: men qilt etgan narsani ko‘zdan qochirmaslik uchun indamay atrofni kuzatib borardim. Biroq, oy nuri soyalar bilan uyqashib ketgan yerlarda biron narsani ajratib olish amri mahol edi.
—Agar Iisus shu yerda yashirinib yotgan bo‘lsa, u bizni ko‘rib turibdi, to‘g‘rimi? — dedi Keddi.
—U bu yerda emas, — dedi otam. — U allaqachon jo‘nab ketgan.
—Sen meni majbur qilding, — dedi Jeyson o‘zining «taxtiravoniyadan turib; osmon fonida otam xuddi biri kichkina, biri katta ikki boshli odamga o‘xshab ko‘rinardi. — Mening esa borgim kelmagandi.
Hammamiz yolg‘izoyoq yo‘l bilan zovurdan ko‘tarildik. Bu yerdan hali ham eshigi lang ochiq Nensining uyi ko‘rinar, ammo Nensining o‘zi — o‘choq yonida bir ahvolda o‘tirgan, kutaverib toqati toq bo‘lgan Nensining o‘zi ko‘rinmasdi. «Charchadim,— dedi u ortimizdan. — Uf, shunday charchadimki, men bor-yo‘g‘i bir habash ayolman. Axir buning uchun men aybdor emasman».
Ammo uning ovozi hamon eshitilib turardi, chunki bizlar zovurdan chiqqan hamono u yana o‘sha — ashula desa ashula emas, kuy desa kuyga o‘xshamaydigan — tovushda hiqillay boshlagandi.
— Endi kirimizni kim yuvib beradi, — deb so‘radim men.
—Men qoratappi emasman, — dedi Jeyson otamning boshi uzra qalqib, turgan «minora»dan.
—Sen undan battarsan, — dedi Keddi. — Sen chaqmachaqarsan. Agar biron narsa chiqib qolsami, sen har qanday qoratappidan battar qo‘rqib ketgan bo‘larding.
—Hecham-da, dedi Jeyson.
—Sen dodlab yuborgan bo‘larding, — dedi Keddi.
—Keddi! — dedi otam.
—Men hecham dodlab yubormasdim,—dedi Jeyson.
—Qo‘rqoq! — dedi Keddi.
—Kendeys!—dedi otam.

Manba: “Sharq yulduzi” jurnali, 1986 yil, 7-son.