Тарихда Паҳлавон Абусаид Румий (XV аср), Паҳлавон Маҳмуд Ушшоқ (XV аср) каби алломалар номи ҳам маълумдир. Ҳар иккала Паҳлавон мусиқашунос, ҳофиз, бастакор сифатида донг таратган. Паҳлавон Маҳмуд Хоразмий эса рубоийлари билан тарихда қолган. Ҳар уччалалари ҳам майдонларда кураш тушгани учун Паҳлавон деган ном олганлар.
Паҳлавон Маҳмуд (1247-1326) – улуғ шоир, мутафаккир, файласуф. Хивада туғилган. Шамсидин Сомийнинг «Қомус-ул-аълом», Лутф Алибек Озарнинг «Оташкада» асарларида шунингдек «Маноқиба»да ёзилишича, Паҳлавон Маҳмуд олим, шоир, кураги ерга тегмаган паҳлавон, шу билан бирга пўстиндўз ва телпакдўз уста бўлган.
Унинг «Канзул ҳақойиқ» («Ҳақиқатлар хазинаси») номли маснавий яратгани ҳақида маълумот бор. Паҳлавон ўз рубоийларини форс-тожик тилида ёзган. Бу дурдоналар асрлардан асрга ўтиб, бир неча авлодни тарбиялаб, бизнинг замонгача етиб келди.
Тарихда Паҳлавон Абусаид Румий (XV аср), Паҳлавон Маҳмуд Ушшоқ (XV аср) каби алломалар номи ҳам маълумдир. Ҳар иккала Паҳлавон мусиқашунос, ҳофиз, бастакор сифатида донг таратган. Паҳлавон Маҳмуд Хоразмий эса рубоийлари билан тарихда қолган. Ҳар уччалалари ҳам майдонларда кураш тушгани учун Паҳлавон деган ном олганлар.
Паҳлавон Маҳмуд рубоийларини ўзбекчага Тўхтасин Жалолов, Муинзода, Васфий, Матназар Абдулҳаким, Эргаш Очиловлар таржима қилган.
Тўхтасин Жалоловнинг ёзишича, Паҳлавон Маҳмуд рубоийларининг Муҳаммад Раҳимхон Феруз, шунингдек Ҳасан Мурод Қори ва бошқа ҳаттотлар томонидан кўчирилган нусхалари ҳам бор экан. «Ҳазрат Паҳлавон ҳикоятлари», «Маноқиби Паҳлавон Маҳмуд» каби рисолалар аллома ҳаёти ҳақида хабар беради.
Уни Хоразмда Паҳлавон Маҳмуд, Полвонпир десалар, китобу тазкираларда Ҳазрат Паҳлавон, Маҳмуд Пирёвалий, Маҳмуд Пурёвалий деб тилга олганлар. «Оташкада» ва «Қомус-ул-аълом» да таъкидланишича, Паҳлавон Маҳмуднинг жанговарлигини, жасурлигини билдирувчи Қитоли тахаллуси ҳам бўлган. Чунончи:
Дасте намерасад чу Қитоли ба зулфи ёр,
Қувват зи по-у зўр бозу ниҳодаси.
Мазмуни: Қитоли каби қўлимиз ёр зулфига етмас, гарчи бор қувват билан ҳаракат этамиз.
«Ғиёс-ул луғот»да: «Пурёвалий — Маҳмуд Хоразмийнинг лақаби. Баъзан бу сўз мажозий маънода паҳлавонлар бошлиғи ҳисобланадиган кекса полвонга ҳам берилган», деб ёзилгандир.
Эрон олими Саид Нафисий: «Футувват — жувонмардлик гуруҳининг пешволаридан бири машҳур шоир Паҳлавон Маҳмуд Хоразмийдир», дейди.
Дарвоқе, Паҳлавон Маҳмуд пўстиндўз ва телпакдўз дедик, чунки у тариқат пирларидан эди. Ҳазрат Баҳоуддин матога гул солиш касби билан машҳур бўлган. Зеро, тариқат пирлари маълум бир касбни ўрганиб, шундан ризқ-рўзларини ўтказган. Пайғамбар алайҳис-саломнинг: «Қуръонни ўқиб, унга амал қилинглар. Ундан узоқлашиб ҳам кетманглар, унинг маъносига чуқур етаман деб, хато ва муболағага берилманг, уни тирикчилик воситаси қилиб, молу дунё орттиришга ҳам ўтманглар», ҳадисларига тариқат пирлари амал қилганлар.
Нақл қилинишича, Паҳлавон Маҳмуд Эрон ва Ҳиндистонда анча йиллар яшаган. Маъракаларда кураш тушган ва уни ҳеч ким енга олмаган. Паҳлавон Маҳмуд олийҳиммат, мард, сахий, ватанпарвар инсон бўлган.
«Маноқиба»даги хабарга кўра, Паҳлавон Маҳмуд Ҳиндистон халқи томонида туриб, Ҳиндистон душманларига қарши жангда иштирок этибди. Жанг пайти ўз жонини хатарга қўйиб бўлсада, Ҳинд шоҳи Рай Ропой Чўпани ўлимдан қутқаради. Шунда шоҳ Паҳлавон Маҳмуднинг бемисл бу жасорати, мардлигини тақдирламоқчи бўлиб: «Тила тилагингни!», дебди. Паҳлавон Маҳмуд: «Эй буюк шоҳ! Бундан анча йиллар муқаддам менинг ватандошларим — хоразмийлар бу ерга асир қилиб олиб келинган. Ўшаларни озод этсангиз. Бирдан бир тилагим шу!», дебди. Шоҳ ҳайрон бўлиб: «Эй ҳиммати баланд паҳлавон! Агар ярим давлатимни тилаганингда эди, уни гап-сўзсиз сенга инъом қилган бўлурдим. Агар соҳибжамол қизимни ўз никоҳингга олмоқни сўраганингда эди, сени ўзимга куёв этиб, тожу тахтимни сенга бағишлаган бўлурдим. Зеро, жасоратинг улкан мукофотга муносибдир. Майли, тилагингни бажо келтирдим. Ватандошларинг озод! Уларни Хоразмга боргунларича егулик озиқ-овқат, кийим-бош, улов билан таъминлашни ҳам буюраман!», дебди.
Паҳлавон Маҳмуд шоҳга қараб қуйидаги рубойисини ўқибди:
Ўз нафсига ким бўлса амир,улдир – мард.
Хам ўзгага бўлмаса ҳақир, улдир – мард.
Утмак сира мағлубни теппб мардлик эмас,
Тутса қўлидан забунни эр, улдур — мард.
Э. Очилов таржимаси
Шоир рубойисини эшитган шоҳ қойил бўлиб, унга сарпо ва улов инъом қилибди.
Паҳлавон Маҳмуд Ҳиндистондан ўз ватандошларини олиб, Хоразмга қайтган. Мўғул-тотор босқинчиларига қарши жангда шаҳид бўлган ватандошлари қабри устида шоир ўз маблағи ҳисобидан мақбара қурдирган ва у ерни обод зиёратгоҳ этган.
Паҳлавон Маҳмуд марҳум бўлгандан сўнг, қабри устига ватандошлари пуршукуҳ мақбара қурганлар. Бутун оламдан ёғилиб келаётган сайёҳлар пиримиз, улуғ шоир, мард инсон қабрини зиёрат қиладилар. Мақбара деворларига, пештоқларига шоирнинг рубоийлари дарж қилинган. Бу зиёратгоҳ Хивада Ҳазрати Паҳлавоп пир номи билан машҳур.
Кейинчалик устоз Паҳлавон Маҳмуд мақбараси атрофида Хоразм хонларидан Абдулғозихон, Шоҳниёзхон, Муҳаммад Раҳимхон I, Темурғозихон ва бошқаларни васиятларига кўра дафн қилганлар.
Шуни ҳам таъкидлаш жоизки, Паҳлавон Маҳмуд рубоийларида Қуръони карим ва Ҳадиси шариф таъсири кучли. Зеро, Шарқдаги деярли барча шоирлар бу икки улуғ манбаъдан баҳраманд бўлиб, ижод қилганлари сир эмас.
РУБОИЙЛАРИ
Умримпз дарахтин паст қилма, Раббий,
Борлиқ шаробидан маст қилма, Раббий.
Ўзинг карам бирла мард йигитларни
Нокасларга зери даст қилма, Раббий.
Жаҳон чеҳра — рангу рўйи ўзингсан,
Ақл, дарё — унинг суйи ўзингсан.
Гул баргида шабнамдайин ўтирма,
Бу боғчанинг рангу бўйи ўзингсан.
Тўхтасин Жалолов таржималари.
Эй дўст, қани айт, жонми керак, жон берайии
Ҳар не энг азиз, сен сўра, шул он берайин мен
Эй кофири шаддод, маним қошима бир кел,
Зуноринг олиб, ўрнига иймон берайин мен.
Қалбингдаги шак-шубҳа, гумон кетмишдир,
Руҳ қуввати ҳам бир кун, инон, кетмишдир.
Топдим деб аниқ нишонни мағрурланма,
Топган у нишонинг бенишон кетмишдир.
Гар ҳақ дея жим тортса фиғон дўст.- чин дўст.
Қилгувчи ибодатни ниҳон-чин дўст.
Кўз-кўзлама ҳеч бергану олган нонинг,
Нон дўсти эмас, аслида жон дўст — чин дўст.
Боғману бағримда чаман -нолаларим,
Дардимни билиб бош эгди лол лолаларим.
Икки кўзим икки улуғ дарёдир,
Қолган бари дарёлар эса болаларим.
Матназар Абдулҳаким таржимаси
Маълумот Садриддин Салим Бухорийнинг «Буюк Хоразмийлар» тўпламидан олинди
Сизга тақдим этилаётган фильм узоқ йиллардан буён Ўзбекистон миллий теле-радиокомпанияси томонидан тасвирга олиб келинаётган «Буюк аждодларимиз» туркумидаги маърифий фильмларнинг биридир.
Видеофилм ижодкорлари:
Муаллиф — Камол Матёқубов
Муҳаррир — Назар Эшонқул
Бадиий раҳбар — Хуршид Даврон
Mazkur film uzoq yillardan buyon O’zbekiston milliy tele-radiokompaniyasi tomonidan tasvirga olib kelinayotgan «Buyuk ajdodlarimiz» turkumidagi ma’rifiy filmlarning biridir.
Videofilm ijodkorlari:
Muallif Kamol Matyoqubov
Muharrir Nazar Eshonqul
Badiiy rahbar Xurshid Davron
Pahlavon Mahmud (1247-1326) – ulug’ shoir, mutafakkir, faylasuf. Xivada tug’ilgan. Shamsidin Somiyning «Qomus-ul-a’lom», Lutf Alibek Ozarning «Otashkada» asarlarida shuningdek «Manoqiba»da yozilishicha, Pahlavon Mahmud olim, shoir, kuragi yerga tegmagan pahlavon, shu bilan birga po’stindo’z va telpakdo’z usta bo’lgan.
Uning «Kanzul haqoyiq» («Haqiqatlar xazinasi») nomli masnaviy yaratgani haqida ma’lumot bor. Pahlavon o’z ruboiylarini fors-tojik tilida yozgan. Bu durdonalar asrlardan asrga o’tib, bir necha avlodni tarbiyalab, bizning zamongacha yetib keldi.
Tarixda Pahlavon Abusaid Rumiy (XV asr), Pahlavon Mahmud Ushshoq (XV asr) kabi allomalar nomi ham ma’lumdir. Har ikkala Pahlavon musiqashunos, hofiz, bastakor sifatida dong taratgan. Pahlavon Mahmud Xorazmiy esa ruboiylari bilan tarixda qolgan. Har uchchalalari ham maydonlarda kurash tushgani uchun Pahlavon degan nom olganlar.
Pahlavon Mahmud ruboiylarini o’zbekchaga To’xtasin Jalolov, Muinzoda, Vasfiy, Matnazar Abdulhakim, Ergash Ochilovlar tarjima qilgan.
To’xtasin Jalolovning yozishicha, Pahlavon Mahmud ruboiylarining Muhammad Rahimxon Feruz, shuningdek Hasan Murod Qori va boshqa hattotlar tomonidan ko’chirilgan nusxalari ham bor ekan. «Hazrat Pahlavon hikoyatlari», «Manoqibi Pahlavon Mahmud» kabi risolalar alloma hayoti haqida xabar beradi.
Uni Xorazmda Pahlavon Mahmud, Polvonpir desalar, kitobu tazkiralarda Hazrat Pahlavon, Mahmud Piryovaliy, Mahmud Puryovaliy deb tilga olganlar. «Otashkada» va «Qomus-ul-a’lom» da ta’kidlanishicha, Pahlavon Mahmudning jangovarligini, jasurligini bildiruvchi Qitoli taxallusi ham bo’lgan. Chunonchi:
Daste namerasad chu Qitoli ba zulfi yor,
Quvvat zi po-u zo’r bozu nihodasi.
Mazmuni: Qitoli kabi qo’limiz yor zulfiga yetmas, garchi bor quvvat bilan harakat etamiz.
«G’iyos-ul lug’ot»da: «Puryovaliy — Mahmud Xorazmiyning laqabi. Ba’zan bu so’z majoziy ma’noda pahlavonlar boshlig’i hisoblanadigan keksa polvonga ham berilgan», deb yozilgandir.
Eron olimi Said Nafisiy: «Futuvvat — juvonmardlik guruhining peshvolaridan biri mashhur shoir Pahlavon Mahmud Xorazmiydir», deydi.
Darvoqe, Pahlavon Mahmud po’stindo’z va telpakdo’z dedik, chunki u tariqat pirlaridan edi. Hazrat Bahouddin matoga gul solish kasbi bilan mashhur bo’lgan. Zero, tariqat pirlari ma’lum bir kasbni o’rganib, shundan rizq-ro’zlarini o’tkazgan. Payg’ambar alayhis-salomning: «Qur’onni o’qib, unga amal qilinglar. Undan uzoqlashib ham ketmanglar, uning ma’nosiga chuqur yetaman deb, xato va mubolag’aga berilmang, uni tirikchilik vositasi qilib, molu dunyo orttirishga ham o’tmanglar», hadislariga tariqat pirlari amal qilganlar.
Naql qilinishicha, Pahlavon Mahmud Eron va Hindistonda ancha yillar yashagan. Ma’rakalarda kurash tushgan va uni hech kim yenga olmagan. Pahlavon Mahmud oliyhimmat, mard, saxiy, vatanparvar inson bo’lgan.
«Manoqiba»dagi xabarga ko’ra, Pahlavon Mahmud Hindiston xalqi tomonida turib, Hindiston dushmanlariga qarshi jangda ishtirok etibdi. Jang payti o’z jonini xatarga qo’yib bo’lsada, Hind shohi Ray Ropoy Cho’pani o’limdan qutqaradi. Shunda shoh Pahlavon Mahmudning bemisl bu jasorati, mardligini taqdirlamoqchi bo’lib: «Tila tilagingni!», debdi. Pahlavon Mahmud: «Ey buyuk shoh! Bundan ancha yillar muqaddam mening vatandoshlarim — xorazmiylar bu yerga asir qilib olib kelingan. O’shalarni ozod etsangiz. Birdan bir tilagim shu!», debdi. Shoh hayron bo’lib: «Ey himmati baland pahlavon! Agar yarim davlatimni tilaganingda edi, uni gap-so’zsiz senga in’om qilgan bo’lurdim. Agar sohibjamol qizimni o’z nikohingga olmoqni so’raganingda edi, seni o’zimga kuyov etib, toju taxtimni senga bag’ishlagan bo’lurdim. Zero, jasorating ulkan mukofotga munosibdir. Mayli, tilagingni bajo keltirdim. Vatandoshlaring ozod! Ularni Xorazmga borgunlaricha yegulik oziq-ovqat, kiyim-bosh, ulov bilan ta’minlashni ham buyuraman!», debdi.
Pahlavon Mahmud shohga qarab quyidagi ruboyisini o’qibdi:
O’z nafsiga kim bo’lsa amir,uldir – mard.
Xam o’zgaga bo’lmasa haqir, uldir – mard.
Utmak sira mag’lubni teppb mardlik emas,
Tutsa qo’lidan zabunni er, uldur — mard.
E. Ochilov tarjimasi
Shoir ruboyisini eshitgan shoh qoyil bo’lib, unga sarpo va ulov in’om qilibdi.
Pahlavon Mahmud Hindistondan o’z vatandoshlarini olib, Xorazmga qaytgan. Mo’g’ul-totor bosqinchilariga qarshi jangda shahid bo’lgan vatandoshlari qabri ustida shoir o’z mablag’i hisobidan maqbara qurdirgan va u yerni obod ziyoratgoh etgan.
Pahlavon Mahmud marhum bo’lgandan so’ng, qabri ustiga vatandoshlari purshukuh maqbara qurganlar. Butun olamdan yog’ilib kelayotgan sayyohlar pirimiz, ulug’ shoir, mard inson qabrini ziyorat qiladilar. Maqbara devorlariga, peshtoqlariga shoirning ruboiylari darj qilingan. Bu ziyoratgoh Xivada Hazrati Pahlavop pir nomi bilan mashhur.
Keyinchalik ustoz Pahlavon Mahmud maqbarasi atrofida Xorazm xonlaridan Abdulg’ozixon, Shohniyozxon, Muhammad Rahimxon I, Temurg’ozixon va boshqalarni vasiyatlariga ko’ra dafn qilganlar.
Shuni ham ta’kidlash joizki, Pahlavon Mahmud ruboiylarida Qur’oni karim va Hadisi sharif ta’siri kuchli. Zero, Sharqdagi deyarli barcha shoirlar bu ikki ulug’ manba’dan bahramand bo’lib, ijod qilganlari sir emas.
RUBOIYLARI
Umrimpz daraxtin past qilma, Rabbiy,
Borliq sharobidan mast qilma, Rabbiy.
O’zing karam birla mard yigitlarni
Nokaslarga zeri dast qilma, Rabbiy.
Jahon chehra — rangu ro’yi o’zingsan,
Aql, daryo — uning suyi o’zingsan.
Gul bargida shabnamdayin o’tirma,
Bu bog’chaning rangu bo’yi o’zingsan.
To’xtasin Jalolov tarjimalari.
Ey do’st, qani ayt, jonmi kerak, jon berayii
Har ne eng aziz, sen so’ra, shul on berayin men
Ey kofiri shaddod, manim qoshima bir kel,
Zunoring olib, o’rniga iymon berayin men.
Qalbingdagi shak-shubha, gumon ketmishdir,
Ruh quvvati ham bir kun, inon, ketmishdir.
Topdim deb aniq nishonni mag’rurlanma,
Topgan u nishoning benishon ketmishdir.
Gar haq deya jim tortsa fig’on do’st.- chin do’st.
Qilguvchi ibodatni nihon-chin do’st.
Ko’z-ko’zlama hech berganu olgan noning,
Non do’sti emas, aslida jon do’st — chin do’st.
Bog’manu bag’rimda chaman -nolalarim,
Dardimni bilib bosh egdi lol lolalarim.
Ikki ko’zim ikki ulug’ daryodir,
Qolgan bari daryolar esa bolalarim.
Matnazar Abdulhakim tarjimasi
Ma’lumot Sadriddin Salim Buxoriyning «Buyuk Xorazmiylar» to’plamidan olindi
