Ижод санъатгагина хос атама эмас. Яратилган ҳар қандай янгилик тафаккур меваси бўлиши билан бирга, ижод маҳсули ҳамдир. Мавзуга шу тарз ёндашсак, моҳиятга яқинлашиб борган бўламиз.
«АДАБИЁТ ҚАЛБЛАРНИ БИРЛАШТИРАДИ…»
Ёзувчи Исажон Султон ва
адабиётшунос Гулноз Сатторова суҳбати
1967 йили туғилган. Тошкент Давлат университети (ҳозирги ЎзМУ) журналистика факультетини тамомлаган. “Муножот”, “Ойдинбулоқ” каби ҳикоя ва қиссалар тўплами, “Боқий дарбадар”, “Озод” романлари муаллифи. Ўзбекистонда хизмат кўрсатган маданият ходими.
Гулноз Сатторова Бухоро Давлат университетида таҳсил олган. Ўзбекистон Республикаси Фанлар Академияси Алишер Навоий номидаги Тил ва адабиёт институти катта илмий ходими, филология фанлари номзоди.
– Аввало, ижод ҳодисасига таъриф бериб ўтсак. Ижод моҳияти ҳақида турли талқинлар бор. Бу борада бир-бирини тўлдирадиган, шунингдек, рад этадиган мулоҳазалар ҳам талайгина. Шахсан сиз бу сирли ҳодисага қандай изоҳ берасиз?
– Менимча, бу саволнинг жавоби ғоялар турли-туманлигига қараб бўлади. Кимдир уни кўнгилхушлик ёки кишилар кўнглига ёқадиган томоша ҳодисаси дейди. Яна кимдир эса яратувчилик деб таъриф беради. Менимча, ижод санъатгагина хос атама эмас. Яратилган ҳар қандай янгилик тафаккур меваси бўлиши билан бирга, ижод маҳсули ҳамдир. Мавзуга шу тарз ёндашсак, моҳиятга яқинлашиб борган бўламиз. Янги кашфлар асосида яратилган технологиялардан тортиб то иқтисоднинг янги, самарали моделларигача – бари бирдай ижод эмасми? Айтайлик, кимдир шу маҳалгача фанга маълум қонуниятларни синчиклаб ўргангач, қай бир ҳодисада етишмаётган бир ҳалқа мавжудлигини пайқаб қолган онидан бошлаб ижодкорга айланаверади. Мисол учун, бобомиз Абу Райҳон Беруний сайёрамизнинг оғирлигини аниқлар экан, ҳисобларнинг тугал чиқиши учун уммон ортида яна қуруқлик бўлиши керак, деган маҳалидан ижодкорга айланган бўлса, француз олими Леверье Уран сайёрасининг айланиш чизиғини кузатиб, маълум нуқтада оғиш борлигини пайқаган онидан бошлаб ижодкор эди.
Моддий маҳсуллар ҳам санъатдир, фақат ҳиссий таъсири оз бўлгани учун уларни санъат демаймиз, бу ўринда яна хато қиламиз, назаримда. Масалан, бир киши геометрия, физика, кимё ютуқларидан фойдаланиб, муҳандислик ижоди ўлароқ ажойиб бир кўприк қуради, у минглаб кишилар мушкулини осон қилишидан ташқари, вақт-соати келиб санъат асарига ҳам айланиб кетади. Айтмоқчиманки, санъат бирламчи, яъни ибтидодаги кўринишида ҳар ерда мавжуд. Фақат, уни илғай олиш қобилиятини ривожлантириш керак, менимча. Умуман олганда, халқимиз ардоқлайдиган санъат – инсонни инсонийликка, меҳру муҳаббатга ундайдиган санъатдир.
– У ҳолда, адабиёт ҳақида ҳам шундай дея оламиз, шундайми? Негаки, азал-азалдан бизда адабиёт инсон камолотига, уни руҳан, маънан юксалтиришга хизмат қилиб келган. Бугун дунё адабиётида турли эврилишлар юз бераётган чоғда ҳам, назаримда, биз ўша эзгу ғоядан асло чекинмаслигимиз керак, деб ўйлайман…
– Албатта. Бизга кўра, адабиёт халқнинг орзу-умидларини, армонларини, маълум давр аро яшаб ўтган умрини, шу умрни инсон ўлароқ яшаб ўтиши учун нималар қилиши кераклигини акс эттиради. Қолаверса, халқимиз адабиётдан жуда муҳим вазифани талаб қилади: яъни, ёш авлодни тарбиялашга хизмат қилсин, дейди. Бу худди “Илм ўргатиб беринг”, деб боласини устозга топширган кишига ўхшайди. Шунинг учун унга катта қиймат берамиз, маълум бир кишининг ҳою ҳаваслари тасвирланган асарлардан кўра покликка, инсонийликка чорлайдиган, етишимиз шарт бўлган нурли манзилларни кўрсатиб берадиган ёруғ асарларни севамиз.
Мисол учун, Навоий бобомизнинг машҳур мисраларини келтирсам:
Тухм ерга кириб чечак бўлди,
Қурт жондан кечиб ипак бўлди.
Лола тухмича ғайратинг йўқми,
Ипак қуртича ҳимматинг йўқми?
Ибтидодаги санъатдан хулоса чиқариб, теран тафаккур ҳосил қилган фикр болини она тилнинг бетакрор жилвалари аро тақдим этишнинг ажойиб мисоли эмасми бу?
Мана шу сабабдан ҳам адабиёт Шарқда бениҳоя қийматли хазинадир. Қайлардадир томоша ёки инсон туғёнларини изҳор этиш воситаси, қайдадир эса тафаккур ўйинидир.
– Бугун инсоният онг-шуурида оламшумул ўзгаришлар содир бўлмоқда. Минг йиллик қадриятлар, анъаналарга қайтадан баҳо берилмоқда. Айрим тушунчалар ўз қадрини йўқотиб, бошқа қадриятлар шаклланмоқда. Қизиғи, битта ҳодисага дунёнинг у четидаги одам бошқача, бу четидаги одам бошқача муносабат билдирмоқда. Шундай вазиятда бадиий мезонлар ҳам ўзгармадими, умуман, бадииятга эътибор сусаймадими?
– Йўқ. Қайлардадир сусайган бўлса бордир, лекин бизда эмас. Халқнинг қадриятлари ўзгармас экан, у талаб қиладиган мезонлар ҳам, уни яратувчиларнинг лаёқати ҳам ўзгармайди. Шу сабабли ҳам биз шоирга шеър ёзадиган шахс эмас, мутафаккир деб қиймат бераверамиз. Бунга энг ёрқин мисол – Алишер Навоий бобомиздир. Бугун замонавий дунёнинг янги атамалари орасида “маданият ташувчиси” деган сўз пайдо бўлди. Маълум элнинг урф-одатларини, анъаналарини, тарихини ва бугунини ўзида жо айлаган киши шундай деб аталади. Лекин таёқнинг иккинчи учи ҳам бор: демак, маданият ташимайдиганлар ҳам бор эканки, “ташувчи” дея тасниф қилинмоқда. Биз эса унинг ўрнига “маънавияти юксак” деган иборани қўллаймиз. Фарқни кўряпсизми?! Юксак маънавиятнинг қанчалар қудратли куч эканини биламиз. Шу сабабдан ҳам турли-туман ҳаётий мисолларни киши онгига рўпара қиладиган, тафаккур йўлларини кўрсатадиган, инсон заҳматларини, севинчларини, орзу ва умидларини акс эттирадиган асарларни излайверамиз.
– Демак, бугун ўзгараётган дунёда ўз қиёфамизни, ўзлигимизни сақлаб қолишга интилар эканмиз, халқимизнинг бадииятга муносабати ҳам бетакрор, ҳеч кимга ўхшамайдиган бўлиб қолишини таъминлар эканмиз-да?
– Албатта. Мисол учун, “она юрт” деган тушунчага диққат қаратайлик. Баъзи халқларда у “уйим-маконим” деган маънодан, бошқаларида эса “авлод” ва “туғилмоқ” деган маънолардан турланади. Бизда юрт дейилгани заҳоти кўз ўнгингизга бепоён маконлар, уйлар, дарахтлар, табиат, воқеа-ҳодисалар ва, албатта, инсонлар келади. У бирданига жуда кенг маъноларни қамраб олганини кўрамиз. Яъни, юрт бизлар учун – бир инсоннинг туғилиб ўсган, кўз қорачиғидай асраган, жонини фидо қиладиган бойлиги, бир улуснинг озод ва мустақил ўлароқ яшайдиган тупроғи, ҳавоси, сувидир. Халқ деганимиз фақат ватан дейилган тупроқ парчаси устидагина мавжуд бўла олади. Шу сабаб юртдош, ватандош деймиз. Биз тилга олган бетакрор тафаккур тарзи боис жонсиз нарсалар ҳам тимсолга айланиб кетади. Масалан, онасини соғинган бир ўғил марҳум онаси экиб кетган райҳонлар олдида узоқ ўтиради… Бор-йўғи бир йил яшайдиган шу эфемер ўсимлик унинг учун муқаддас ватаннинг бир бўлагига айланади. Ерга тушган нон увоғини олиб, кўзига сурган одамга кимдир “бечора” деб ачиниши мумкин. Биз эса “Худо берган неъмат исроф бўлмасин, ризқимиз-ку”, дея кўзимизга сурамиз. Булар – ўзлигимиз биносининг муҳташам устунларидир.
Бизнинг санъат, бизнинг адабиёт мана шу муҳитдагина ғоятда ранг-баранг, севимли ва ниҳоятда гўзал. Масалан, чиғаноқ парчасини ўзи бино бўлган сувга солсангиз, ақл бовар қилмас товланишларини кўрасиз.
– Миллий қиёфамизни, минг йиллик қадриятлардан куч олган адабий эътиқодимизни сақлаб қолишга уринишимиз таҳсинга сазовор, лекин бу ҳолатга бегона кўз билан қарайдиган бўлсак, бир саволга жавоб бериш керак бўлади: фақат миллий ўзандан сув ичган адабиёт ўша халқ учунгина қадрли бўлиб қолмайдими?
– Асло. Маънолар ҳақида сўз юритяпмиз-ку? Булар – биз суйган, қалбимиз севиниб қабул қиладиган маънолардир. Шу мазмунни бошқалар тушунолмаслиги мумкинлиги ва бунинг табиий экани ҳақида гапиряпмиз. Дунё тан олган баъзи асарларни бегонасираб мутолаа қилишимизнинг, узоқроқдан туриб кузатишимизнинг сабаби шунда, чунки барчамиз мана шу мазмун билан тўлганмиз, унга бошқа мазмун халал беришини истамаймиз.
Мазмун дедик. У ниҳоятда қудратли бир унсур. Кўклардан ерга тушиб, боғларни ёндирадиган чақмоқдан ҳам кучли. Инсон ичидаги ўй-хулосаларини ёндириб юбориши мумкин. Шу сабабли ҳам, ичу таши халқона мазмун билан тўйинган киши ўзга мазмунларда хавф кўради. Инсонни инсон айлагувчи унинг фикрлари ва ҳис-туйғулари эмасми? Ана шуни ўзгартириб юборадиган унсурлардан хавотир олиши ҳам табиий ҳол.
Ўз “мазмун”имиз аввало, уни англай оладиганлар учун қадрли, албатта. Бадиий асарларнинг бошқа ўлкаларда эътироф қилиниши эса ёқимли ҳолат, яъни ўзбекона тафаккур тарзининг бошқа мазмун ила тўлган халқлар учун қизиқарли, жозибадор бўлиб чиқишида.
– Лекин бугун – ахборот асри, ҳеч қайси халқ ўзини иҳоталаб, ташқи таъсирлардан бутунлай ҳимоя қила олмайди. Хусусан, адабиёт майдонида ҳам. Бунинг ижобий жиҳати ҳам бор. Янги, илғор услублар ўзлаштирилади, миллий адабиёт имкониятлари кенгаяди. Бадииятимизга, адабиётимизга сўнгги йилларда кириб келган замонавий унсурларни кузатарканмиз, шундай хулосага келамиз…
– Албатта, бу табиий ҳол. Тасвирий санъатга кубизм, сюрреализм, постмодернизм кириб келганига кўп бўлди. У усуллар, айтайлик, Ямайкадаги оила ҳаётини тасвирламайди-ку? Яна ўзимизнинг инсонимизни тасвирга муҳрлайди.
Усуллар, шакллар ўзгарса-да, адабиёт ўз ишида давом этаверади – у солномачидир. Тарих китоблари маълум даврда рўй берган воқеалардан дарак берса, адабиёт ўша давр кишиларининг кечинмаларидан сўз юритади, руҳиятига назар солади.
Замонавий усуллар кириб келмай иложи йўқ. Дунё ўзгармоқда, унга қўшилиб биз ҳам ўзгаряпмиз. Ҳамма гап қалбларимизни тўлдирган мана шу ажойиб мазмунни келажак авлодларга узата олишимизда қолмоқда.
Дунёда ахлоқ қоидалари устувор мамлакатлар жуда оз. Борлариям маънавиятсизлик гирдобига чўмиб бормоқда. Ўзбек ахлоқи эса ҳам диний, ҳам миллий ахлоқнинг энг гўзал қирраларини ўзида мужассам этган бетакрор маънавий хазинадир. Бунга мисоллар жуда кўп, улар қаршисида ақлингиз шошади. Масалан, диний эътиқодлар ота-онани эъзозлаш улкан савоб эканини, исрофнинг гуноҳлигини, киши қалбига озор етказиш имондан эмаслигини ва шунга ўхшаш жуда кўп ўгитларни минглаб йиллар давомида кишилар онгига уқтириб келади. Бизда эса у аллақачон халқона қадриятга айланиб бўлган. Ҳалоллик, поклик, киши шахсига ҳурмат… Элимизда булар шу даражада мафтункорки, бошқа бирор жойда бундай гўзалликни учратмайсиз. Шунча йиллик маҳдудлик орасидан ўз қадриятларини ёмби каби эъзозлаб бус-бутун сақлаб келгани эса, ҳақиқатан ҳам, мўъжиза.
Адабиётимиз мана шу жиҳатидан ҳам қийматли, бетакрордир.
– Сўнгги йилларда ҳаётимиз, тушунчаларимиз қанчалик ўзгаргани ўзингизга аён. Биз инсонга бундан ўттиз-қирқ йил олдинги қолиплар асосида баҳо бера олмаймиз. Даврлар синовига дош берадиган асарларда замондошимиз нафасини туйгимиз келади. Хўш, айтинг-чи, бугун яратилаётган асарларда янги давр одамларининг образи намоён бўляптими?
– Ҳа, бугуннинг одами кечаги кишидан фарқ қилади. У ўзининг кеча ким эди-ю, бугун ким бўлганини мулоҳаза қилаётган шахсдир. Узоқ йиллар дунёдан айри яшаган зот ҳозир ўз юртида мустаҳкам тургани ҳолда дунёдаги воқеаларни синчиклаб кузатиб, хулосаларини чиқармоқда. Шу сабабли тўла ишонч билан айта оламанки, бугуннинг қаҳрамони – тафаккур қиладиган кишидир. Етарли билим ва хулосага тўйингач, албатта, ўзининг сўзини айтади.
Бугун адабиёт учун мавзу бениҳоя кўп ва хилма-хил. Янги, озод авлод етишиб келди, улар айтайлик, қачонлардир Совет иттифоқи деган империя бўлганини ва ўз эл-юрти ўша империя зулми остида яшаганини фақат дарсликлардан билади, инсон қаддини букчайтириб, онгини майиштириб ташлаган босимлардан бехабар. Бу авлодни олға бошлаётган мақсадлар, ғоялар, ниятлар қанақа? Улар қалбида инсонийлик деган тушунча қанчалар бойиди? Муқаддас қадриятларимиз уларнинг юрак заминида мустаҳкамми? Ер юзида миллатию халқини билмайдиган, тирикчилик кўйида дайдиб юрадиган янги оломон пайдо бўлмоқда, фан тилида у “биомасса” деб аталмоқда. Ўз мазмунини, яъни ўзини инсон айлаб турган маънавий заминни тарк этиб, ўзга ҳар қандай мазмун билан тўлишга тайёр кишилар оломони дунё бўйлаб бахт-саодат излаб изғимоқда. Мағиз фақат ўз қобиғи ичидагина мавжуд бўла олади. Юртимиз ичидаги бетакрор ҳаётни дунёнинг кўп ўлкаларидан топа олмайсиз, мен буни тўла ишонч билан айта оламан. Шу ва шунга ўхшаш талотўплар аро кишиларимиз қалби акс этган асарлар ёзилиши керак, деб ўйлайман.
Қаранг, кечаги кунни акс эттирган асарлар йиллар ўтиб муҳим этнографик манбага айланди, баъзи анъаналаримиздан, кишиларнинг қандай бўлганидан ҳикоя, қиссаю романлар орқали хабар топамиз. Бугуннинг ҳаёти акс этган ҳикоя, қиссаю, романлар ҳам яна аллақанча йиллар ўтгач, ана шундай манбага айланса, ажаб эмас.
– Энди бутун дунёда урф бўлган “юксак санъат” деган атамага изоҳ бериб ўтсак. Бундай “хос санъатлашув” бадииятнинг халқдан узилиб қолишига олиб келмасмикан?
– Хийла мураккаб мавзу. Жуда кўпчилик санъат чўққиси деб ҳисобланган асарларни ўқигиси келади. Шу жумладан мен ҳам ўзим билганларимдан кучлироқ бошқа мазмунларга интиламан. Бундай жараён умр охиригача давом этса керак. Ардоқли асарлар умр паллаларига қараб ўзгараверар экан. Ўқувчилик чоғларимизда севган асарларимиз билан ҳозир ёқтирадиганларимиз орасида ер билан осмонча фарқ бор. Масалан, талабалик пайтимда Маҳмуд Кошғарийнинг машҳур “Девону луғотит-турк” асарини тушунолмас эдим. Ҳозир шу китобни қўлимга олсам, бепоён яйловларда эсган еллар, ёввойи ифорлар, қўй-қўзилар баъраши, қадди типпа-тик, озод эркак-аёллару болалар овозини эшитгандай бўламан, у менинг онгимга минг йил олисдаги ҳаёт тарзидан хабар беради.
Айтмоқчиманки, бу ўринда ҳам маънавий юксалиш масаласи турибди. Муҳтарам олимларимиз, адибларимиз инсоният тафаккурининг гултожи ҳисобланган турли-туман асарларни ўқиб чиқишгач, яъни руҳияти инжа билимлар билан тўйингач, янада мукаммалроқ асар ўқишни исташади, шу сабабли адабиёт илмида жуда чуқур шўнғишади ва феномен асар талаб қилишади. Лекин улғайиб келаётган болалар ва элнинг бепоён ҳудудларида яшаб умр кечираётган содда кишилар ҳам бор, олим етган даражага етиш учун улар яна анча-мунча йўлни босиб ўтишлари керак. Адабиётнинг соддалашуви мана шу тарзда рўй берса-да, уни сираям содда адабиёт деб бўлмайди, у бор-йўғи мураккаб шакллардан холи, мағизнинг ўзидангина иборат адабиётдир. Ўн олти яшар болакай Арасту асарларини тушунолмаслиги табиий. Бу ерда гап юнон файласуфининг «Метафизика»сини ўқиб, тушунолмай ўтирган ўсмир ибн Сино ҳақида бормоқда. У моҳиятни англай оладиган бўлгунча ўша даражага етиб боришига хизмат қиладиган асарларни мутолаа қилади, шу тариқа босқичма-босқич юксалиб бораверади. Математикани арифметикадан бошлаб, олий тригонометрия билан тугаллаганимиз ҳолда адабиётимизда ҳам мана шундай изчил тадриж масаласи пухта ишлаб чиқилмоғи зарур.
Кўламни кенгроқ олиб қарайвериш керак. Кечагина маҳдудлик замонида ўзлигини бир амаллаб сақлаб келаётган кишилар тақдиридан баҳс этиларди. Адабиёт эл орасида обрў-эътибор қозонган фазилатлар эгаси сифатида ғоят оддий одамлар тақдирини қаламга оларди. У даврнинг кишилар онгида қолдирган яра-чандиқлари нималарда намоён бўлади? Қишли-қировли далалар, териб олинган ҳосилнинг қолган-қутганини ҳам тўплашга ундайдиган чорловлар, болам-чақам деб заҳмат чекаётган эл, фарзандларнинг ноаниқ келажаги, тақиқлар, чекловлар… Энди эса юзлаб турли-туман фалсафалар, қарашлар, ҳийлалар ва манфаатпарастлик ўйинлари давом этаётган замонавий дунёдаги озод ўзбек шахси талқини яратилиши керак. Давр кишиси образи яратилса, менимча, одамлар талашиб-тортишиб ўқийди. Шунда боя айтиб ўтган фикримизнинг тўғри эканига яна бир карра амин бўламиз: ижодкор нафақат ўз халқининг, балки дунё халқларининг тарихини, миллатларнинг қалқиниши ва таназзули қонуниятларини, инсоният бошидан кечирган кўргиликларни, озодлик учун берган қурбонларини, янги илмий кашфиётларни, ўз халқининг кечаги кунини, бугунги орзу-армонларини ва келажагини ҳам истеъдоди ёруғида кўра олиши шарт бўлиб қолмоқда.
– Чиндан ҳам, чинакам истеъдод, катта қалб эгаси нафақат ўз халқининг, балки бутун дунёнинг қайғусини чекади. У курраи заминимизда тинчлик, адолат каби эзгу тушунчалар устувор бўлишини истайди. Миллатидан, ирқидан қатъи назар, барча асл ижодкорлар ўзаро маслакдош саналади.
– Ҳа, айнан шундай. Санъат, адабиёт кишиларни, халқларни бирлаштиради. Жуда улуғ бир вазифа мана шундан келиб чиқади. У – эзгулик хизматига камарбаста бўлишдир. Адабиёт воситасида муайян бир халққа хос фазилатларни бошқаларга “юқтириш” ҳам шу хизматнинг бир қисми ҳисобланади. Бугун миллий адабиётимизда ўзбек кишисининг фазилатлари, ҳеч кимга ўхшамайдиган қирралари, дунёдаги воқеа-ҳодисаларга, оилага, эл-улусга, зурриёдига, ота-онага муносабати бадиий аксланиши керак. Халқлар ва маданиятлар ассимиляцияси рўй бераётган, турли-туман манфаатлар қуршовида тафаккурлар ўзгариб кетаётган замонавий дунёда ўзбек халқи ўзлигини бус-бутун сақлаб турибди. Бу – ҳақиқатан ҳам, мисли кўрилмаган ҳодиса. Ҳалигача минглаб хонадонларда фарзанд юзини ювгач, ота-онаси олдига кириб салом бермоқда, рўзғори бўлак ўғил ишдан қайтаркан, албатта улуғлари ёнига бирров кириб, ҳол-аҳвол сўраб чиқмоқда, онахонлар ҳалигача бир қатра қуруқ ер кўрса, райҳону ялпиз қадаб, бўстон барпо этишга уринмоқда, отахонлар болаларимга дея дов-дарахт экиб, боғ яратмоқда.
Хавотирга ҳожат йўқ, бу – чиндан ҳам, кучли ва ниҳоятда қадим илдизларга эга халқдир. Бойлик ва мол-дунё ҳирсидаги кишиларнинг ҳаёти доимо бир хил ва бир-бирига жуда ўхшаш. Эл-улус хизматига бел боғлаган, халқ руҳини, маданиятини бус-бутун ўзига сингдирган кишиларнинг ҳаёти эса ардоққа лойиқдир. Давлатимиз раҳбарининг мана бу сўзларига эътибор берайлик: “Барчамизга аёнки, XXI аср интеллектуал салоҳият, тафаккур ва маънавият асри сифатида инсоният олдида янги-янги уфқлар очиш билан бирга, биз илгари кўрмаган, дуч келмаган кескин муаммоларни ҳам келтириб чиқармоқда. Бугунги мураккаб ва таҳликали замонда ёзувчининг башариятни эртанги кунини ўйлаб, одамларни эзгуликка, инсоф-диёнат, меҳр-оқибат ва бағрикенгликка даъват этишга қаратилган ҳароратли сўзи ҳар қачонгидан ҳам муҳим аҳамият касб этмоқда”.
Адабиётни ҳам, бошқа соҳаларни ҳам мана шу элнинг тараққиёти учун, келажаги учун хизмат қилиши керак деган улуғ ғоя бирлаштириб туради. Бугун яратувчилик деган азим бир жараён ҳукм сурмоқда. Нафақат санъату адабиётдан, балки бошқа барча соҳалардан ҳам яратувчилик талаб этилмоқда. Эндиликда шахсияти яксон қилинган кишиларнинг кўр-кўрона итоатли меҳнати эмас, ижодий қобилияти, яратувчилик истеъдоди зарур деб бонг урилмоқда.
– Бу талабни ўз вақтида, тўғри тушунганлар барча соҳаларда муваффақиятга эришаётганига гувоҳмиз. Лекин улкан эврилиш жараёнида юз берадиган катта ҳодисаларни ҳамма ҳам тезкорлик билан идрок эта олмайди, шекилли-да…
– Тўғри. Лекин бу йўлда айнан санъат турлари, хусусан, адабиёт кўмакка келиши керак, деб ўйлайман. Йўқса, ота-боболаримиз қадим замонлардан бери авайлаб авлодларга етказган шу руҳ, шу мазмунни задалаб қўйиш хавфи бор. У мазмун тоза ва покиза ҳолича болалар қалбини тўлдириши керак. Бугун адабиёт учун жуда кўп ва хилма-хил мавзу бор. Адабиётимиз мана шу талотўплар орасида, боя таъкидлаганимиздай, қобиғини бошида кўтариб унган ниҳолни пайқаши ва парвариш қила олиши ҳам керак. Йўқса, турли таҳлил усулларинию ҳар турли бадиий йўналишларни сарҳисоб қилиб ўтиришдан нима наф?
Бугунги илмга чанқоқ болаларимиз худди ўн олти яшар ибн Сино кабидирлар. Яъни, улар Арастунинг “Метафизика”сига улуғ устоз Абу Наср Форобий ёзган шарҳни, албатта, ўқишлари керак. Бу – бир мажоз, аммо бугуннинг ҳодисаларига у шарҳни ким ёзади?
Гап мана шунда эмасми?
Манба: «Ёшлик» журнали, 2015,9-сон
«ADABIYOT QALBLARNI BIRLASHTIRADI…»
Yozuvchi Isajon Sulton va
adabiyotshunos Gulnoz Sattorova suhbati
1967 yili tug’ilgan. Toshkent Davlat universiteti (hozirgi O’zMU) jurnalistika fakul`tetini tamomlagan. “Munojot”, “Oydinbuloq” kabi hikoya va qissalar to’plami, “Boqiy darbadar”, “Ozod” romanlari muallifi. O’zbekistonda xizmat ko’rsatgan madaniyat xodimi.
Gulnoz Sattorova Buxoro Davlat universitetida tahsil olgan. O’zbekiston Respublikasi Fanlar Akademiyasi Alisher Navoiy nomidagi Til va adabiyot instituti katta ilmiy xodimi, filologiya fanlari nomzodi.
– Avvalo, ijod hodisasiga ta’rif berib o’tsak. Ijod mohiyati haqida turli talqinlar bor. Bu borada bir-birini to’ldiradigan, shuningdek, rad etadigan mulohazalar ham talaygina. Shaxsan siz bu sirli hodisaga qanday izoh berasiz?
– Menimcha, bu savolning javobi g’oyalar turli-tumanligiga qarab bo’ladi. Kimdir uni ko’ngilxushlik yoki kishilar ko’ngliga yoqadigan tomosha hodisasi deydi. Yana kimdir esa yaratuvchilik deb ta’rif beradi. Menimcha, ijod san’atgagina xos atama emas. Yaratilgan har qanday yangilik tafakkur mevasi bo’lishi bilan birga, ijod mahsuli hamdir. Mavzuga shu tarz yondashsak, mohiyatga yaqinlashib borgan bo’lamiz. Yangi kashflar asosida yaratilgan texnologiyalardan tortib to iqtisodning yangi, samarali modellarigacha – bari birday ijod emasmi? Aytaylik, kimdir shu mahalgacha fanga ma’lum qonuniyatlarni sinchiklab o’rgangach, qay bir hodisada yetishmayotgan bir halqa mavjudligini payqab qolgan onidan boshlab ijodkorga aylanaveradi. Misol uchun, bobomiz Abu Rayhon Beruniy sayyoramizning og’irligini aniqlar ekan, hisoblarning tugal chiqishi uchun ummon ortida yana quruqlik bo’lishi kerak, degan mahalidan ijodkorga aylangan bo’lsa, frantsuz olimi Lever`e Uran sayyorasining aylanish chizig’ini kuzatib, ma’lum nuqtada og’ish borligini payqagan onidan boshlab ijodkor edi.
Moddiy mahsullar ham san’atdir, faqat hissiy ta’siri oz bo’lgani uchun ularni san’at demaymiz, bu o’rinda yana xato qilamiz, nazarimda. Masalan, bir kishi geometriya, fizika, kimyo yutuqlaridan foydalanib, muhandislik ijodi o’laroq ajoyib bir ko’prik quradi, u minglab kishilar mushkulini oson qilishidan tashqari, vaqt-soati kelib san’at asariga ham aylanib ketadi. Aytmoqchimanki, san’at birlamchi, ya’ni ibtidodagi ko’rinishida har yerda mavjud. Faqat, uni ilg’ay olish qobiliyatini rivojlantirish kerak, menimcha. Umuman olganda, xalqimiz ardoqlaydigan san’at – insonni insoniylikka, mehru muhabbatga undaydigan san’atdir.
– U holda, adabiyot haqida ham shunday deya olamiz, shundaymi? Negaki, azal-azaldan bizda adabiyot inson kamolotiga, uni ruhan, ma’nan yuksaltirishga xizmat qilib kelgan. Bugun dunyo adabiyotida turli evrilishlar yuz berayotgan chog’da ham, nazarimda, biz o’sha ezgu g’oyadan aslo chekinmasligimiz kerak, deb o’ylayman…
– Albatta. Bizga ko’ra, adabiyot xalqning orzu-umidlarini, armonlarini, ma’lum davr aro yashab o’tgan umrini, shu umrni inson o’laroq yashab o’tishi uchun nimalar qilishi kerakligini aks ettiradi. Qolaversa, xalqimiz adabiyotdan juda muhim vazifani talab qiladi: ya’ni, yosh avlodni tarbiyalashga xizmat qilsin, deydi. Bu xuddi “Ilm o’rgatib bering”, deb bolasini ustozga topshirgan kishiga o’xshaydi. Shuning uchun unga katta qiymat beramiz, ma’lum bir kishining hoyu havaslari tasvirlangan asarlardan ko’ra poklikka, insoniylikka chorlaydigan, yetishimiz shart bo’lgan nurli manzillarni ko’rsatib beradigan yorug’ asarlarni sevamiz.
Misol uchun, Navoiy bobomizning mashhur misralarini keltirsam:
Tuxm yerga kirib chechak bo’ldi,
Qurt jondan kechib ipak bo’ldi.
Lola tuxmicha g’ayrating yo’qmi,
Ipak qurticha himmating yo’qmi?
Ibtidodagi san’atdan xulosa chiqarib, teran tafakkur hosil qilgan fikr bolini ona tilning betakror jilvalari aro taqdim etishning ajoyib misoli emasmi bu?
Mana shu sababdan ham adabiyot Sharqda benihoya qiymatli xazinadir. Qaylardadir tomosha yoki inson tug’yonlarini izhor etish vositasi, qaydadir esa tafakkur o’yinidir.
– Bugun insoniyat ong-shuurida olamshumul o’zgarishlar sodir bo’lmoqda. Ming yillik qadriyatlar, an’analarga qaytadan baho berilmoqda. Ayrim tushunchalar o’z qadrini yo’qotib, boshqa qadriyatlar shakllanmoqda. Qizig’i, bitta hodisaga dunyoning u chetidagi odam boshqacha, bu chetidagi odam boshqacha munosabat bildirmoqda. Shunday vaziyatda badiiy mezonlar ham o’zgarmadimi, umuman, badiiyatga e’tibor susaymadimi?
– Yo’q. Qaylardadir susaygan bo’lsa bordir, lekin bizda emas. Xalqning qadriyatlari o’zgarmas ekan, u talab qiladigan mezonlar ham, uni yaratuvchilarning layoqati ham o’zgarmaydi. Shu sababli ham biz shoirga she’r yozadigan shaxs emas, mutafakkir deb qiymat beraveramiz. Bunga eng yorqin misol – Alisher Navoiy bobomizdir. Bugun zamonaviy dunyoning yangi atamalari orasida “madaniyat tashuvchisi” degan so’z paydo bo’ldi. Ma’lum elning urf-odatlarini, an’analarini, tarixini va bugunini o’zida jo aylagan kishi shunday deb ataladi. Lekin tayoqning ikkinchi uchi ham bor: demak, madaniyat tashimaydiganlar ham bor ekanki, “tashuvchi” deya tasnif qilinmoqda. Biz esa uning o’rniga “ma’naviyati yuksak” degan iborani qo’llaymiz. Farqni ko’ryapsizmi?! Yuksak ma’naviyatning qanchalar qudratli kuch ekanini bilamiz. Shu sababdan ham turli-tuman hayotiy misollarni kishi ongiga ro’para qiladigan, tafakkur yo’llarini ko’rsatadigan, inson zahmatlarini, sevinchlarini, orzu va umidlarini aks ettiradigan asarlarni izlayveramiz.
– Demak, bugun o’zgarayotgan dunyoda o’z qiyofamizni, o’zligimizni saqlab qolishga intilar ekanmiz, xalqimizning badiiyatga munosabati ham betakror, hech kimga o’xshamaydigan bo’lib qolishini ta’minlar ekanmiz-da?
– Albatta. Misol uchun, “ona yurt” degan tushunchaga diqqat qarataylik. Ba’zi xalqlarda u “uyim-makonim” degan ma’nodan, boshqalarida esa “avlod” va “tug’ilmoq” degan ma’nolardan turlanadi. Bizda yurt deyilgani zahoti ko’z o’ngingizga bepoyon makonlar, uylar, daraxtlar, tabiat, voqea-hodisalar va, albatta, insonlar keladi. U birdaniga juda keng ma’nolarni qamrab olganini ko’ramiz. Ya’ni, yurt bizlar uchun – bir insonning tug’ilib o’sgan, ko’z qorachig’iday asragan, jonini fido qiladigan boyligi, bir ulusning ozod va mustaqil o’laroq yashaydigan tuprog’i, havosi, suvidir. Xalq deganimiz faqat vatan deyilgan tuproq parchasi ustidagina mavjud bo’la oladi. Shu sabab yurtdosh, vatandosh deymiz. Biz tilga olgan betakror tafakkur tarzi bois jonsiz narsalar ham timsolga aylanib ketadi. Masalan, onasini sog’ingan bir o’g’il marhum onasi ekib ketgan rayhonlar oldida uzoq o’tiradi… Bor-yo’g’i bir yil yashaydigan shu efemer o’simlik uning uchun muqaddas vatanning bir bo’lagiga aylanadi. Yerga tushgan non uvog’ini olib, ko’ziga surgan odamga kimdir “bechora” deb achinishi mumkin. Biz esa “Xudo bergan ne’mat isrof bo’lmasin, rizqimiz-ku”, deya ko’zimizga suramiz. Bular – o’zligimiz binosining muhtasham ustunlaridir.
Bizning san’at, bizning adabiyot mana shu muhitdagina g’oyatda rang-barang, sevimli va nihoyatda go’zal. Masalan, chig’anoq parchasini o’zi bino bo’lgan suvga solsangiz, aql bovar qilmas tovlanishlarini ko’rasiz.
– Milliy qiyofamizni, ming yillik qadriyatlardan kuch olgan adabiy e’tiqodimizni saqlab qolishga urinishimiz tahsinga sazovor, lekin bu holatga begona ko’z bilan qaraydigan bo’lsak, bir savolga javob berish kerak bo’ladi: faqat milliy o’zandan suv ichgan adabiyot o’sha xalq uchungina qadrli bo’lib qolmaydimi?
– Aslo. Ma’nolar haqida so’z yurityapmiz-ku? Bular – biz suygan, qalbimiz sevinib qabul qiladigan ma’nolardir. Shu mazmunni boshqalar tushunolmasligi mumkinligi va buning tabiiy ekani haqida gapiryapmiz. Dunyo tan olgan ba’zi asarlarni begonasirab mutolaa qilishimizning, uzoqroqdan turib kuzatishimizning sababi shunda, chunki barchamiz mana shu mazmun bilan to’lganmiz, unga boshqa mazmun xalal berishini istamaymiz.
Mazmun dedik. U nihoyatda qudratli bir unsur. Ko’klardan yerga tushib, bog’larni yondiradigan chaqmoqdan ham kuchli. Inson ichidagi o’y-xulosalarini yondirib yuborishi mumkin. Shu sababli ham, ichu tashi xalqona mazmun bilan to’yingan kishi o’zga mazmunlarda xavf ko’radi. Insonni inson aylaguvchi uning fikrlari va his-tuyg’ulari emasmi? Ana shuni o’zgartirib yuboradigan unsurlardan xavotir olishi ham tabiiy hol.
O’z “mazmun”imiz avvalo, uni anglay oladiganlar uchun qadrli, albatta. Badiiy asarlarning boshqa o’lkalarda e’tirof qilinishi esa yoqimli holat, ya’ni o’zbekona tafakkur tarzining boshqa mazmun ila to’lgan xalqlar uchun qiziqarli, jozibador bo’lib chiqishida.
– Lekin bugun – axborot asri, hech qaysi xalq o’zini ihotalab, tashqi ta’sirlardan butunlay himoya qila olmaydi. Xususan, adabiyot maydonida ham. Buning ijobiy jihati ham bor. Yangi, ilg’or uslublar o’zlashtiriladi, milliy adabiyot imkoniyatlari kengayadi. Badiiyatimizga, adabiyotimizga so’nggi yillarda kirib kelgan zamonaviy unsurlarni kuzatarkanmiz, shunday xulosaga kelamiz…
– Albatta, bu tabiiy hol. Tasviriy san’atga kubizm, syurrealizm, postmodernizm kirib kelganiga ko’p bo’ldi. U usullar, aytaylik, Yamaykadagi oila hayotini tasvirlamaydi-ku? Yana o’zimizning insonimizni tasvirga muhrlaydi.
Usullar, shakllar o’zgarsa-da, adabiyot o’z ishida davom etaveradi – u solnomachidir. Tarix kitoblari ma’lum davrda ro’y bergan voqealardan darak bersa, adabiyot o’sha davr kishilariningkechinmalaridan so’z yuritadi, ruhiyatiga nazar soladi.
Zamonaviy usullar kirib kelmay iloji yo’q. Dunyo o’zgarmoqda, unga qo’shilib biz ham o’zgaryapmiz. Hamma gap qalblarimizni to’ldirgan mana shu ajoyib mazmunni kelajak avlodlarga uzataolishimizda qolmoqda.
Dunyoda axloq qoidalari ustuvor mamlakatlar juda oz. Borlariyam ma’naviyatsizlik girdobiga cho’mib bormoqda. O’zbek axloqi esa ham diniy, ham milliy axloqning eng go’zal qirralarini o’zida mujassam etgan betakror ma’naviy xazinadir. Bunga misollar juda ko’p, ular qarshisida aqlingiz shoshadi. Masalan, diniy e’tiqodlar ota-onani e’zozlash ulkan savob ekanini, isrofning gunohligini, kishi qalbiga ozor yetkazish imondan emasligini va shunga o’xshash juda ko’p o’gitlarni minglab yillar davomida kishilar ongiga uqtirib keladi. Bizda esa u allaqachon xalqona qadriyatga aylanib bo’lgan. Halollik, poklik, kishi shaxsiga hurmat… Elimizda bular shu darajada maftunkorki, boshqa biror joyda bunday go’zallikni uchratmaysiz. Shuncha yillik mahdudlik orasidan o’z qadriyatlarini yombi kabi e’zozlab bus-butun saqlab kelgani esa, haqiqatan ham, mo»jiza.
Adabiyotimiz mana shu jihatidan ham qiymatli, betakrordir.
– So’nggi yillarda hayotimiz, tushunchalarimiz qanchalik o’zgargani o’zingizga ayon. Biz insonga bundan o’ttiz-qirq yil oldingi qoliplar asosida baho bera olmaymiz. Davrlar sinoviga dosh beradigan asarlarda zamondoshimiz nafasini tuygimiz keladi. Xo’sh, ayting-chi, bugun yaratilayotgan asarlarda yangi davr odamlarining obrazi namoyon bo’lyaptimi?
– Ha, bugunning odami kechagi kishidan farq qiladi. U o’zining kecha kim edi-yu, bugun kim bo’lganini mulohaza qilayotgan shaxsdir. Uzoq yillar dunyodan ayri yashagan zot hozir o’z yurtida mustahkam turgani holda dunyodagi voqealarni sinchiklab kuzatib, xulosalarini chiqarmoqda. Shu sababli to’la ishonch bilan ayta olamanki, bugunning qahramoni – tafakkur qiladigan kishidir. Yetarli bilim va xulosaga to’yingach, albatta, o’zining so’zini aytadi.
Bugun adabiyot uchun mavzu benihoya ko’p va xilma-xil. Yangi, ozod avlod yetishib keldi, ular aytaylik, qachonlardir Sovet ittifoqi degan imperiya bo’lganini va o’z el-yurti o’sha imperiya zulmi ostida yashaganini faqat darsliklardan biladi, inson qaddini bukchaytirib, ongini mayishtirib tashlagan bosimlardan bexabar. Bu avlodni olg’a boshlayotgan maqsadlar, g’oyalar, niyatlar qanaqa? Ular qalbida insoniylik degan tushuncha qanchalar boyidi? Muqaddas qadriyatlarimiz ularning yurak zaminida mustahkammi? Yer yuzida millatiyu xalqini bilmaydigan, tirikchilik ko’yida daydib yuradigan yangi olomon paydo bo’lmoqda, fan tilida u “biomassa” deb atalmoqda. O’z mazmunini, ya’ni o’zini inson aylab turgan ma’naviy zaminni tark etib, o’zga har qanday mazmun bilan to’lishga tayyor kishilar olomoni dunyo bo’ylab baxt-saodat izlab izg’imoqda. Mag’iz faqat o’z qobig’i ichidagina mavjud bo’la oladi. Yurtimiz ichidagi betakror hayotni dunyoning ko’p o’lkalaridan topa olmaysiz, men buni to’la ishonch bilan ayta olaman. Shu va shunga o’xshash taloto’plar aro kishilarimiz qalbi aks etgan asarlar yozilishi kerak, deb o’ylayman.
Qarang, kechagi kunni aks ettirgan asarlar yillar o’tib muhim etnografik manbaga aylandi, ba’zi an’analarimizdan, kishilarning qanday bo’lganidan hikoya, qissayu romanlar orqali xabar topamiz. Bugunning hayoti aks etgan hikoya, qissayu, romanlar ham yana allaqancha yillar o’tgach, ana shunday manbaga aylansa, ajab emas.
– Endi butun dunyoda urf bo’lgan “yuksak san’at” degan atamaga izoh berib o’tsak. Bunday “xos san’atlashuv” badiiyatning xalqdan uzilib qolishiga olib kelmasmikan?
– Xiyla murakkab mavzu. Juda ko’pchilik san’at cho’qqisi deb hisoblangan asarlarni o’qigisi keladi. Shu jumladan men ham o’zim bilganlarimdan kuchliroq boshqa mazmunlarga intilaman. Bunday jarayon umr oxirigacha davom etsa kerak. Ardoqli asarlar umr pallalariga qarab o’zgaraverar ekan. O’quvchilik chog’larimizda sevgan asarlarimiz bilan hozir yoqtiradiganlarimiz orasida yer bilan osmoncha farq bor. Masalan, talabalik paytimda Mahmud Koshg’ariyning mashhur “Devonu lug’otit-turk” asarini tushunolmas edim. Hozir shu kitobni qo’limga olsam, bepoyon yaylovlarda esgan yellar, yovvoyi iforlar, qo’y-qo’zilar ba’rashi, qaddi tippa-tik, ozod erkak-ayollaru bolalar ovozini eshitganday bo’laman, u mening ongimga ming yil olisdagi hayot tarzidan xabar beradi.
Aytmoqchimanki, bu o’rinda ham ma’naviy yuksalish masalasi turibdi. Muhtaram olimlarimiz, adiblarimiz insoniyat tafakkurining gultoji hisoblangan turli-tuman asarlarni o’qib chiqishgach, ya’ni ruhiyati inja bilimlar bilan to’yingach, yanada mukammalroq asar o’qishni istashadi, shu sababli adabiyot ilmida juda chuqur sho’ng’ishadi va fenomen asar talab qilishadi. Lekin ulg’ayib kelayotgan bolalar va elning bepoyon hududlarida yashab umr kechirayotgan sodda kishilar ham bor, olim yetgan darajaga yetish uchun ular yana ancha-muncha yo’lni bosib o’tishlari kerak. Adabiyotning soddalashuvi mana shu tarzda ro’y bersa-da, uni sirayam sodda adabiyot deb bo’lmaydi, u bor-yo’g’i murakkab shakllardan xoli, mag’izning o’zidangina iborat adabiyotdir. O’n olti yashar bolakay Arastu asarlarini tushunolmasligi tabiiy. Bu yerda gap yunon faylasufining «Metafizika»sini o’qib, tushunolmay o’tirgan o’smir ibn Sino haqida bormoqda. U mohiyatni anglay oladigan bo’lguncha o’sha darajaga yetib borishiga xizmat qiladigan asarlarni mutolaa qiladi, shu tariqa bosqichma-bosqich yuksalib boraveradi. Matematikani arifmetikadan boshlab, oliy trigonometriya bilan tugallaganimiz holda adabiyotimizda ham mana shunday izchil tadrij masalasi puxta ishlab chiqilmog’i zarur.
Ko’lamni kengroq olib qarayverish kerak. Kechagina mahdudlik zamonida o’zligini bir amallab saqlab kelayotgan kishilar taqdiridan bahs etilardi. Adabiyot el orasida obro’-e’tibor qozongan fazilatlar egasi sifatida g’oyat oddiy odamlar taqdirini qalamga olardi. U davrning kishilar ongida qoldirgan yara-chandiqlari nimalarda namoyon bo’ladi? Qishli-qirovli dalalar, terib olingan hosilning qolgan-qutganini ham to’plashga undaydigan chorlovlar, bolam-chaqam deb zahmat chekayotgan el, farzandlarning noaniq kelajagi, taqiqlar, cheklovlar… Endi esa yuzlab turli-tuman falsafalar, qarashlar, hiylalar va manfaatparastlik o’yinlari davom etayotgan zamonaviy dunyodagi ozod o’zbek shaxsi talqini yaratilishi kerak. Davr kishisi obrazi yaratilsa, menimcha, odamlar talashib-tortishib o’qiydi. Shunda boya aytib o’tgan fikrimizning to’g’ri ekaniga yana bir karra amin bo’lamiz: ijodkor nafaqat o’z xalqining, balki dunyo xalqlarining tarixini, millatlarning qalqinishi va tanazzuli qonuniyatlarini, insoniyat boshidan kechirgan ko’rgiliklarni, ozodlik uchun bergan qurbonlarini, yangi ilmiy kashfiyotlarni, o’z xalqining kechagi kunini, bugungi orzu-armonlarini va kelajagini ham iste’dodi yorug’ida ko’ra olishi shart bo’lib qolmoqda.
– Chindan ham, chinakam iste’dod, katta qalb egasi nafaqat o’z xalqining, balki butun dunyoning qayg’usini chekadi. U kurrai zaminimizda tinchlik, adolat kabi ezgu tushunchalar ustuvor bo’lishini istaydi. Millatidan, irqidan qat’i nazar, barcha asl ijodkorlar o’zaro maslakdosh sanaladi.
– Ha, aynan shunday. San’at, adabiyot kishilarni, xalqlarni birlashtiradi. Juda ulug’ bir vazifa mana shundan kelib chiqadi. U – ezgulik xizmatiga kamarbasta bo’lishdir. Adabiyot vositasida muayyan bir xalqqa xos fazilatlarni boshqalarga “yuqtirish” ham shu xizmatning bir qismi hisoblanadi. Bugun milliy adabiyotimizda o’zbek kishisining fazilatlari, hech kimga o’xshamaydigan qirralari, dunyodagi voqea-hodisalarga, oilaga, el-ulusga, zurriyodiga, ota-onaga munosabati badiiy akslanishi kerak. Xalqlar va madaniyatlar assimilyatsiyasi ro’y berayotgan, turli-tuman manfaatlar qurshovida tafakkurlar o’zgarib ketayotgan zamonaviy dunyoda o’zbek xalqi o’zligini bus-butun saqlab turibdi. Bu – haqiqatan ham, misli ko’rilmagan hodisa. Haligacha minglab xonadonlarda farzand yuzini yuvgach, ota-onasi oldiga kirib salom bermoqda, ro’zg’ori bo’lak o’g’il ishdan qaytarkan, albatta ulug’lari yoniga birrov kirib, hol-ahvol so’rab chiqmoqda, onaxonlar haligacha bir qatra quruq yer ko’rsa, rayhonu yalpiz qadab, bo’ston barpo etishga urinmoqda, otaxonlar bolalarimga deya dov-daraxt ekib, bog’ yaratmoqda.
Xavotirga hojat yo’q, bu – chindan ham, kuchli va nihoyatda qadim ildizlarga ega xalqdir. Boylik va mol-dunyo hirsidagi kishilarning hayoti doimo bir xil va bir-biriga juda o’xshash. El-ulus xizmatiga bel bog’lagan, xalq ruhini, madaniyatini bus-butun o’ziga singdirgan kishilarning hayoti esa ardoqqa loyiqdir. Davlatimiz rahbarining mana bu so’zlariga e’tibor beraylik: “Barchamizga ayonki, XXI asr intellektual salohiyat, tafakkur va ma’naviyat asri sifatida insoniyat oldida yangi-yangi ufqlar ochish bilan birga, biz ilgari ko’rmagan, duch kelmagan keskin muammolarni ham keltirib chiqarmoqda. Bugungi murakkab va tahlikali zamonda yozuvchining bashariyatni ertangi kunini o’ylab, odamlarni ezgulikka, insof-diyonat, mehr-oqibat va bag’rikenglikka da’vat etishga qaratilgan haroratli so’zi har qachongidan ham muhim ahamiyat kasb etmoqda”.
Adabiyotni ham, boshqa sohalarni ham mana shu elning taraqqiyoti uchun, kelajagi uchun xizmat qilishi kerak degan ulug’ g’oya birlashtirib turadi. Bugun yaratuvchilik degan azim bir jarayon hukm surmoqda. Nafaqat san’atu adabiyotdan, balki boshqa barcha sohalardan ham yaratuvchilik talab etilmoqda. Endilikda shaxsiyati yakson qilingan kishilarning ko’r-ko’rona itoatli mehnati emas, ijodiy qobiliyati, yaratuvchilik iste’dodi zarur deb bong urilmoqda.
– Bu talabni o’z vaqtida, to’g’ri tushunganlar barcha sohalarda muvaffaqiyatga erishayotganiga guvohmiz. Lekin ulkan evrilish jarayonida yuz beradigan katta hodisalarni hamma ham tezkorlik bilan idrok eta olmaydi, shekilli-da…
– To’g’ri. Lekin bu yo’lda aynan san’at turlari, xususan, adabiyot ko’makka kelishi kerak, deb o’ylayman. Yo’qsa, ota-bobolarimiz qadim zamonlardan beri avaylab avlodlarga yetkazgan shu ruh, shu mazmunni zadalab qo’yish xavfi bor. U mazmun toza va pokiza holicha bolalar qalbini to’ldirishi kerak. Bugun adabiyot uchun juda ko’p va xilma-xil mavzu bor. Adabiyotimiz mana shu taloto’plar orasida, boya ta’kidlaganimizday, qobig’ini boshida ko’tarib ungan niholni payqashi va parvarish qila olishi ham kerak. Yo’qsa, turli tahlil usullariniyu har turli badiiy yo’nalishlarni sarhisob qilib o’tirishdan nima naf?
Bugungi ilmga chanqoq bolalarimiz xuddi o’n olti yashar ibn Sino kabidirlar. Ya’ni, ular Arastuning “Metafizika”siga ulug’ ustoz Abu Nasr Forobiy yozgan sharhni, albatta, o’qishlari kerak. Bu – bir majoz, ammo bugunning hodisalariga u sharhni kim yozadi?
Gap mana shunda emasmi?
Manba: «Yoshlik» jurnali, 2015,9-son
