Аҳмад Аъзам
БИР КЎКАЛАМ МАЪВОДАН ЧИҚҚАНМАН
Анвар Намозов махсус “Зарафшон” газетаси учун суҳбатлашди
— Аҳмад ака, энг аввало, болалик йилларингиз, Самарқандда кечган дамларингиз ҳақида суҳбатлашсак…
— Болалигим қишлоқда, Ғазирада кечган. Қилган катта саёҳатим Бухорога бориш бўлган. Отам раҳматли бир Ғиждувонга бориб, эллик учинчи йили бўлса керак, Хўжаи Жаҳон авлодидан олтмиш йилларча бурун узилишиб кетган амакиларининг оилаларини топиб, кўришиб, ришталарни қайта боғлаб қайтганлар. Кичкина эдим, отамнинг бобо-бобокалонимиз Хожа Абдухолиқ Ғиждувонийга қандай авлод эканимиз, шажарамиз Бухорои шарифдаги бир амакимизникида сақланиши ҳақида айтиб берган гапларини миямга қуйиб олганман. Ўн тўққизинчи аср охирларида Вафохўжа бобом амир билан ихтилоф туфайли, балки амир бу авлод нуфузини чеклаш пайига тушганми, ишқилиб, Ғиждувонни тарк этиб, Ғазирага, шу ерда ҳоки ётган улуғ аллома, яссавия-жаҳрия тариқати пири Ҳазрат Азизон Шайх Худойдоди Валий руҳини қора тортиб келган. Нимага Бухородан Самарқандгача йўлда, Самарқанднинг ўзида не-не азиз-авлиёлар маконида тўхтамай, бу ерга келганларини кейинроқ отам ҳам олтмиш уч ёшларида, сира сафарларда юрмайдиган одам, бирдан Туркистонга отланиб, Хожа Аҳмад Яссавий зиёратини ўтаб келганларида англадим. Бу ҳам бобом тариқати шарти эканини тушундим. Ўша бола пайтим отам ҳангома берганларида мен пойгакда гап пойлайман, мулгиб қолиб қулоғимга “Ғиждувон”, “Ғиждувон” деган гаплар эшитилиб сергак тортдим. Кўзим юмуқ, қулоғим динг. Отам ўтирганларга, бу билмасин дегандек, паст товушда эрта саҳар жўнашни тайинладилар. Пойлаб ётганман шекилли, сезиб қолдим: тонг ғира-ширасида акам “полуторка”сини ҳайдаб келди, отам, бир амаким, акамнинг шопир жўраси, қарасам, бирга жўнашмоқчи, “Мен ҳам бораман!”, деб эргашдим, отам қайтардилар, акам уришиб берди, ойим ичкарига судрадилар, мен бақириб йиғлаб туриб олдим. Шунда отам ойимга: “Э-э, ариллатма-е шуни, юрса-юрсин. Кийим-пийимини бер”, дедилар. Ариллаб ёпишганимга қараганда, узоғи билан беш-олти яшар бўлган бўлсам керак.
Шу билан саёҳат-сафарга илиниб қолганман. Шу сафарда, шу сафарда “полуторка”га тўшалган шолу кўрпача устида илк марта шаҳару қишлоқлардан ўтиб, кенгликларни кўрдим. Ғиждувондаги кўп қариндош-уруғникида меҳмон бўлдик, Бухорога бордик. Аркни томоша қилдик. Шуларнинг ҳаммаси хотирамда бир умр михланиб, ҳаммаси Хўжаи Жаҳон – Хожа Абдухолиқ Ғиждувоний авлодиданман деган сурур бўлиб қолди кўнглимда.
Бошимда бу паноҳ – Ҳазрат Азизон шайх Худойдоди Валий, ҳар саҳар отам айтган азон билан уйғонаман, ўзим салобатли, босиқ, жаҳоний мазмун руҳ қарови остида эртаю кеч меҳнату китоб билан, тонгдан қаро шомгача иш, кейин керосинчироқ ёруғида ўқиш билан ўсаман, шу хира ёруғ ҳам бу ёғига йўлимни ёриштирдими дейман. Пирлар мададкор бўлиб, катта йўлга китоб кифтида чиқиб олгандекман.
— Бир пайтлар Ғафур Ғулом “СамДУ қопқасида бир қизни кўрдим”, деб ёзган эди. Бу даргоҳ шу тариқа тилларда достон эди. Сиз Самарқанд давлат университетида таҳсил олгансиз. Ижодга қизиқиш ўша пайтларда юз берганми?
— Самарқандга ҳужжат топширишга илк келганимда ўн олтидан ўн еттига ўтган, ўзининг соясидан ҳам ҳуркадиган ўспирин эдим. Факультет фойесида, ҳужжат топширадиган жойда “скоросшивател”ни кўкрагимга маҳкам босиб олганман, худди бу ҳужжатларимни биров: “Э-э. сан болага ким қўйибди университетни!. Ол бу ёққа” деб “аъло”га тўла аттестатимни тортиб олиб, шу билан ўрнимга ўзи кириб оладигандек. Кейин, ҳужжат қўлтиқлаган ёши катталар ҳам кўп эди, айримлари хотин-бола-чақасини ҳам эргаштириб олган: биратўласи шаҳарни қидиртириб кетади. Буларнинг орасида мени ҳали ёшинг кичкина деб қайтариб юборишмаса деган хавотир ҳам бор.
Лекин университетга киришим… кўкрагимда қувонч чақмоқ бўлиб чақнаган. Йўқ, бу қувонч ифодасига сўз йўқ! Зўр бўлган лекин! Дарслар! Бунақаларини мактабда кўрмаганман. Домлалар – шунақа салобатли, кўркам одамлар! Йигирма кунча ўқиб, пахтага кетдик. Пахтанинг ичидан, меҳнатнинг тагидан чиқиб келмадимми, етмиш киломи нормани дўндириб ташлайман; барак ёнида ҳосили йиғиштирилиб, қолган майда бошу шингиллари шира бойлаб ётган узумзор, тарвуз пахтанинг ичида думалаб ётади, кечқурунлари гулхан теграсида ғазалхонлик, хуллас, қишлоқ боласига байрам! Бир ғазалхон қизимиз бир ғазалхон акамиз билан қўйиб берса тонггача мушоира айтишади, безор бўлиб кетамиз. Чапак чалиб тўхтатиб, навбатни шоира қизлариимизга олиб берамиз. Ўртага чиқиб шеър ўқиганларга жуда ҳавасим келади, нимага мен шунақа эмасман, деб ичим куяди. Мактабда ўзим ҳавасакка шеър ёзганман, лекин ўртага чиқишнинг масъулиятини шу теримда чуқурроқ англаганман шекилли. Шундан бошлангандир ёзув-чизувнинг масъулияти…
— Адашмасам, “Зарафшон” газетасида бироз ишлагансиз…
— “Зарафшон”да ишламаганман-у, аммо ишлашни орзу қилганман. Бу газета у пайтлари “Ленин йўли” эди, ёзув-чизувга қизиққан талаба борки, шу даргоҳга киришни ният қилар эди. Чунки у Самарқанд вилоятидаги кўплаб ёзувчи-шоирлар учун ижод мактаби, талай ижодкорлар унинг бағрида ўсиб, катта ўзбек адабиётига йўлланма олган. Тўртинчи курсда пайтим бир мақола юборганман, шу мақола газетада каттагина қилиб босилган. Ичимда қандай ғўдайганимни тасаввур қилаверинг! Газетанинг обрўси шунақа баланд эди-да.
— Бугун сизни Самарқанд билан қавм-қариндошлар, ижодкорлар, болалик ва камолот ҳақидаги хотиралардан ташқари яна нималар боғлаб туради?
— Соғинч! Самарқандни соғинаман, болаликни соғинаман. Бориб Самарқандни кезиб, бу соғинчни босиб бўлмайди, талабалик давримдаги Самарқандни кўргим келади. Қирқ йилдан бу ёғига Самарқанд ўзгарди, қайта қурилиб, гўзал бўлиб кетди. Унинг бугунини кўрганимда ҳам ўша қирқ йил олдинги хотира-соғинчлар ёпирилиб келаверади. Бу саволингиз жавоби, ёзса, газетага сиғмайди шу қадар теран. Болалик мавзуига унда-бунда тегинишга журъат қлганман, яқинда бир “Қуроқ” деган қисса бостирдим.
— Аҳмад Аъзам сценарий муаллифи бўлган “Ўзи уйланмаган совчи” сериали қайта-қайта эфирга узатилмоқда. Шу номдаги китоб ҳам қўлма-қўл бўлиб кетган. Гурунг-роман тарихи ҳақида билмоқчи эдик. Мабодо бош қаҳрамонда сиздаги хислатлар мужассам эмасми?
— Хар қандай образ, персонажга ёзувчининг кўргани, эшитгани ё ўз бошидан кечиргани, ёхуд хаёлидан ўтказгани асос бўлади. Шу боис қаҳрамонлар муаллифдан унча узоқда бўлмайди. Лекин ёзилган нарсада ҳар бир қилиғи, ҳатти-ҳаракати, гап сўзлари, феъл-атворидан нусха олинган бўлса-да, бу айнан ўша қаҳрамоннинг ўзи бўлиб чиқмайди. У – қаҳрамон ҳақидаги ёзувчининг тасаввури. Ёзувчи ўзи ҳақида ёзса ҳам, масалан, автобиографик асарида, ўзини анча-мунча бадиий ишлов берган тарзда гавдалантиради. “Ўзи уйланмаган совчи”да, ўз бошимдан ўтказган воқеа туртки бўлган, лекин бошқа қаҳрамон, персонажларнинг ҳам ҳаётдан айрим жиҳатлари олинган бўлса-да, қолган жиҳатлари тўқима. Тўрт-беш персонаж бошдан-оёқ уйдирма. Бу романни телесериалга сценарий сифатида бошладим, қарасам, диалоглар бинойидек чиқяпти, диалогга азалдан санъат деб қарайман, кучимни синаб кўрмоқчи бўлдим.
– “Ўзи уйланмаган совчи” – ҳазил-мутойиба, юморга бой асар. Ваҳоланки, бошқа ёзганларингиз бир қадар “оғир”, жиддий тарзда “кашф этилган”.
— Юмор, ўйлайманки, шу ҳақда ёзишяпти ҳам, ҳамма ёзганларимда бор. Ўқувчига ўзининг зимистони етиб ортади, ёзиб унинг кўнглини баттар қора қилиш – адабиётнинг вазифаси эмас. Бадиий асар жиндай бўлса-да ёруғлик бериши керак. Мен буни атайлаб қилмайман, табиатим шундай. Ҳозир ўйласам, шукрки, фақат “Ўзи уйланмган совчи”да эмас, ҳамма асарларимда нимадир эркинлик, бемалоллик, ўзини Оллоҳнинг ихтиёрига топшириб, яхшилик кутиш умиди бор экан.
— Очиғини айтиш керак, агар ҳозир ҳам ТВда ишлаганингизда бу каби асарлар ёзиш учун вақтингиз бўлмасди. Қолаверса, янги китобларингиз ҳам чоп этилмасди. ТВ нафақат томошабиннинг, балки унда ишлаётганларнинг ҳам вақт ўғриси бўлса керак?
— Саксон олтинчи йилдан икки минг олтинчи йилгача уч-тўрт ҳикояни истисно қилсам, ёза олмадим. Тобим бўлмай, ишдан бўшаб кетганимдан кейин икки ойча, гапнинг рости, қўлим ёзишдан чиқиб кетди, энди кунларимни қандай кеч қиламан деб эзилиб юрдим. Бир завқ-шавққа тўла, лекин ёзишга ҳеч имкон қолдирмайдиган талотумнинг ичидан чиққан эдим. ТВ фақат вақтингизни эмас, ўзингизни ҳам жисми жонингиз билан қўшиб, тўлиғингизча ютиб юборади. Лекин кимдир бу шарафли юмушни қилиши керак… фақат ёзувчи эмас.
– Аҳмад ака, сиз газета, журналларда ҳам фаолият юритгансиз. Ўткир Ҳошимов эътироф этганидек, “газета ёзувчини тоблайди”ми ёки уни маълум маънода чеклаб қўядими?
— Тўғри, тоблайди. Аммо ёзувчини меъёригача. Ундан кўпи истеъдодни ҳазм қилиб юборади. Мен талай табиий туғма истеъдодларни биламан. Уларнинг билим миқёсларига ҳавасим келади. Катта шоир, ёзувчи, мунаққид бўлар эдилар, аммо газетага фидойилик, таҳрирга шайдолик туфайли адабий жараённинг марказида туриб, айни шу жараёндан четда қолганлар. Табиийки, бундан журналист ҳамкасбларимиз истисно – журналистикада маҳорат амали билан ўсиб бораверади. Тўрт-беш соҳада қалам тебратишни истеъдод қирралари деймиз-у, лекин ҳамма қиррага бирдай куч берилса, бари бирдек тўмтоқроқ бўлиб қолиши ҳам бор.
— Мухлисларга кейинги йилларда чоп этилган китобларингиз ҳақида маълумот берсангиз.
— Икки минг ўн, ўн биринчи йиллари “Ўзи уйланмаган совчи”, “Рўё ёхуд Ғулистонга сафар”, “Ҳали ҳаёт бор” китобларим чоп этилди. Йигирма йил ёза олмаганларим кўнглимда йиғилиб қолган экан шекилли-да. Тўртинчи китобни босмага топширганман. Чиқишини кутяпман. Шу ойларда ёзаётганим яна яримта китобга етиб қолди. Лекин ҳозир она тилимиз ҳақидаги мақолалар устида ўтирибман, булар ҳам, худо хоҳласа, бир кичик китоб бўлар.
— Аҳмад Аъзамнинг бир куни… Ҳозир у қандай ўтмоқда?
— Одам ҳали бундан-да яхши кунлар келади деган умид билан яшаши керак. Мен Оллоҳнинг кўрсатган ҳар кунига шукр қиламан.
– Қизингиз Ҳулкарнинг “Қиш сонатаси” сериалини инглиз тилидан ўзбекчага ўгирганини биламиз. У ҳозир нималар билан банд? Фарзандлардан яна қайси бири ота изидан юрди?
— Қизим инглизчани яхши билади. “Ошин” сериали таржимасига иқтисодиёт университетида биринчи курсда ўқиётганда киришган эди. Фильм японча, бизга келган монтаж варақлари инглизча эди. Кейин корейсча “Қиш сонатаси”, “Ёз ифори” сериалларини ҳам инглизча монтаж варақларидан ўгирди. Аммо ўзи иқтисодчи, университетни битириб ўзимиздаги бир хорижий банқда ишлади. Ҳозир эса икки ўғилчаси, куёвимиз Ҳамрожон билан Лондонда, бир инвест-компанияда. Ўғлим Улуғбек ҳам “инглиз”. Қаерда ишлайди десангиз, ҳозир Улан-Баторда, таътилга келиб, оиласи билан Янгон (Мьянмар – Бирма)га кетади. У ҳам иқтисодчи, ёзишга уқуви яхши, лекин битта касбни ушлагани маъқул, менингча. Аммо ўғлимнинг қизи, тўққиз ёшли Муаззам, ёзувчининг невараси-да, ўзича ҳикоя, шеър машқ қилади, менга интернет – скайпдан ўқиб беради. Мен ҳам хурсанд, у ҳам. Дарвоқе, унинг ойиси келинимиз Нилуфар ҳам “инглиз”. Фарзандларимизни шу тарзда болалигидан китобга, ижодга ошно қилиш лозим, улғайгандан кейин қайси касбни танламасин, дунёбинлигига, барибир, ижод асос бўлади.
— Ўзбек адабиёти ҳақида. Исажон Султоннинг “Балиқ” ҳикояси хориждаги мукофотга лойиқ кўрилгани, Абдуқаюм Йўлдошнинг “Пуанкаре”си шов-шувга айлангани… Яна нималарни тилга олган бўлардингиз?
— Адабиётимизнинг бир жиҳатидан умидланаман – бугунги кунга келиб тубдан янгиланиши бошланяпти. Сиз айтган мисоллар, Собир Ўнар, Луқмон Бўрихон, Улуғбек Ҳамдам асарлари… Назар Эшонқулнинг “Гўр ўғли” романи катта адабиётимизнинг ривож йўналишларини белгилаб беради. Ўйлантираётган, яъни сокин шов-шув бўлаётган асар! Адабий тил муаммоси долзарб бўлиб турган бугунги кунда устоз адиб Эркин Аъзамнинг “Шовқин” романи босилиши – ҳар жиҳатдан ўсиб келаётган адабий авлодга бир дарс! Худо умр берса, бундан бу ёғига шов-шув асарларни кўп кўрамиз.
— Самарқандга охирги марта қачон боргансиз ва нима мақсадда?
— Оладиган муолажам Тошкент билан боғлиқ. Самарқандга беш йил боролмадим. Бултур ёзда бориб-келишга, худога шукр, йўл чарчоғига чидадим. Валибобо (Шайх Худойдоди Валий) қабристонида ётган падари бузрукворим, волидаи муҳтарама онам қабрлари зиёратини ўтадим, бошларида Қуръон тиловат қилдим. Елкамдаги юк озгина енгиллашгандек бўлди. Шу оддий қишлоғимизнинг оддий кўринишларини яна бир кўргим келиб юрар эди – кўрдим, кўкка бурканган бир тенгсиз маъводек туюлди, кўнглимни очиб юборди, “Қуроқ” устида бир ярим йилдан бери ишлаётган эдим, шунга ҳам йўл очиб берди.
— “Зарафшон”нинг 100 йиллиги. Тилакларингиз?
— Миллатимизнинг буюк ўтмиши ва буюк келажаги ҳақида кўп гапирамиз, миллатнинг ўзини буюк қиладиган омил эса тафаккур; тилини буюк қила олмайдиган миллат ўзини ҳам буюк қилолмайди. Шу йўл юки ҳаммамизнинг зиммамизда. Газета ҳам афкор омма минбари, афкор омма овози сифатида юккашимиз. Шу шарафли, ёрқин йўлда газетамизнинг толмаслигини тилайман!
2013-йил 30-апрел
Sog’inch! Samarqandni sog’inaman, bolalikni sog’inaman. Borib Samarqandni kezib, bu sog’inchni bosib bo’lmaydi, talabalik davrimdagi Samarqandni ko’rgim keladi. Qirq yildan bu yog’iga Samarqand o’zgardi, qayta qurilib, go’zal bo’lib ketdi. Uning bugunini ko’rganimda ham o’sha qirq yil oldingi xotira-sog’inchlar yopirilib kelaveradi. Bu savolingiz javobi, yozsa, gazetaga sig’maydi shu qadar teran. Bolalik mavzuiga unda-bunda teginishga jur’at qlganman, yaqinda bir “Quroq” degan qissa bostirdim.
Ahmad A’zam
BIR KO’KALAM MA’VODAN CHIQQANMAN
Anvar Namozov maxsus “Zarafshon” gazetasi uchun suhbatlashdi
— Ahmad aka, eng avvalo, bolalik yillaringiz, Samarqandda kechgan damlaringiz haqida suhbatlashsak…
— Bolaligim qishloqda, G’azirada kechgan. Qilgan katta sayohatim Buxoroga borish bo’lgan. Otam rahmatli bir G’ijduvonga borib, ellik uchinchi yili bo’lsa kerak, Xo’jai Jahon avlodidan oltmish yillarcha burun uzilishib ketgan amakilarining oilalarini topib, ko’rishib, rishtalarni qayta bog’lab qaytganlar. Kichkina edim, otamning bobo-bobokalonimiz Xoja Abduxoliq G’ijduvoniyga qanday avlod ekanimiz, shajaramiz Buxoroi sharifdagi bir amakimiznikida saqlanishi haqida aytib bergan gaplarini miyamga quyib olganman. O’n to’qqizinchi asr oxirlarida Vafoxo’ja bobom amir bilan ixtilof tufayli, balki amir bu avlod nufuzini cheklash payiga tushganmi, ishqilib, G’ijduvonni tark etib, G’aziraga, shu yerda hoki yotgan ulug’ alloma, yassaviya-jahriya tariqati piri Hazrat Azizon Shayx Xudoydodi Valiy ruhini qora tortib kelgan. Nimaga Buxorodan Samarqandgacha yo’lda, Samarqandning o’zida ne-ne aziz-avliyolar makonida to’xtamay, bu yerga kelganlarini keyinroq otam ham oltmish uch yoshlarida, sira safarlarda yurmaydigan odam, birdan Turkistonga otlanib, Xoja Ahmad Yassaviy ziyoratini o’tab kelganlarida angladim. Bu ham bobom tariqati sharti ekanini tushundim. O’sha bola paytim otam hangoma berganlarida men poygakda gap poylayman, mulgib qolib qulog’imga “G’ijduvon”, “G’ijduvon” degan gaplar eshitilib sergak tortdim. Ko’zim yumuq, qulog’im ding. Otam o’tirganlarga, bu bilmasin degandek, past tovushda erta sahar jo’nashni tayinladilar. Poylab yotganman shekilli, sezib qoldim: tong g’ira-shirasida akam “polutorka”sini haydab keldi, otam, bir amakim, akamning shopir jo’rasi, qarasam, birga jo’nashmoqchi, “Men ham boraman!”, deb ergashdim, otam qaytardilar, akam urishib berdi, oyim ichkariga sudradilar, men baqirib yig’lab turib oldim. Shunda otam oyimga: “E-e, arillatma-ye shuni, yursa-yursin. Kiyim-piyimini ber”, dedilar. Arillab yopishganimga qaraganda, uzog’i bilan besh-olti yashar bo’lgan bo’lsam kerak.
Shu bilan sayohat-safarga ilinib qolganman. Shu safarda, shu safarda “polutorka”ga to’shalgan sholu ko’rpacha ustida ilk marta shaharu qishloqlardan o’tib, kengliklarni ko’rdim. G’ijduvondagi ko’p qarindosh-urug’nikida mehmon bo’ldik, Buxoroga bordik. Arkni tomosha qildik. Shularning hammasi xotiramda bir umr mixlanib, hammasi Xo’jai Jahon – Xoja Abduxoliq G’ijduvoniy avlodidanman degan surur bo’lib qoldi ko’nglimda.
Boshimda bu panoh – Hazrat Azizon shayx Xudoydodi Valiy, har sahar otam aytgan azon bilan uyg’onaman, o’zim salobatli, bosiq, jahoniy mazmun ruh qarovi ostida ertayu kech mehnatu kitob bilan, tongdan qaro shomgacha ish, keyin kerosinchiroq yorug’ida o’qish bilan o’saman, shu xira yorug’ ham bu yog’iga yo’limni yorishtirdimi deyman. Pirlar madadkor bo’lib, katta yo’lga kitob kiftida chiqib olgandekman.
— Bir paytlar G’afur G’ulom “SamDU qopqasida bir qizni ko’rdim”, deb yozgan edi. Bu dargoh shu tariqa tillarda doston edi. Siz Samarqand davlat universitetida tahsil olgansiz. Ijodga qiziqish o’sha paytlarda yuz berganmi?
— Samarqandga hujjat topshirishga ilk kelganimda o’n oltidan o’n yettiga o’tgan, o’zining soyasidan ham hurkadigan o’spirin edim. Fakul`tet foyesida, hujjat topshiradigan joyda “skorosshivatel”ni ko’kragimga mahkam bosib olganman, xuddi bu hujjatlarimni birov: “E-e. san bolaga kim qo’yibdi universitetni!. Ol bu yoqqa” deb “a’lo”ga to’la attestatimni tortib olib, shu bilan o’rnimga o’zi kirib oladigandek. Keyin, hujjat qo’ltiqlagan yoshi kattalar ham ko’p edi, ayrimlari xotin-bola-chaqasini ham ergashtirib olgan: birato’lasi shaharni qidirtirib ketadi. Bularning orasida meni hali yoshing kichkina deb qaytarib yuborishmasa degan xavotir ham bor.
Lekin universitetga kirishim… ko’kragimda quvonch chaqmoq bo’lib chaqnagan. Yo’q, bu quvonch ifodasiga so’z yo’q! Zo’r bo’lgan lekin! Darslar! Bunaqalarini maktabda ko’rmaganman. Domlalar – shunaqa salobatli, ko’rkam odamlar! Yigirma kuncha o’qib, paxtaga ketdik. Paxtaning ichidan, mehnatning tagidan chiqib kelmadimmi, yetmish kilomi normani do’ndirib tashlayman; barak yonida hosili yig’ishtirilib, qolgan mayda boshu shingillari shira boylab yotgan uzumzor, tarvuz paxtaning ichida dumalab yotadi, kechqurunlari gulxan tegrasida g’azalxonlik, xullas, qishloq bolasiga bayram! Bir g’azalxon qizimiz bir g’azalxon akamiz bilan qo’yib bersa tonggacha mushoira aytishadi, bezor bo’lib ketamiz. Chapak chalib to’xtatib, navbatni shoira qizlariimizga olib beramiz. O’rtaga chiqib she’r o’qiganlarga juda havasim keladi, nimaga men shunaqa emasman, deb ichim kuyadi. Maktabda o’zim havasakka she’r yozganman, lekin o’rtaga chiqishning mas’uliyatini shu terimda chuqurroq anglaganman shekilli. Shundan boshlangandir yozuv-chizuvning mas’uliyati…
— Adashmasam, “Zarafshon” gazetasida biroz ishlagansiz…
— “Zarafshon”da ishlamaganman-u, ammo ishlashni orzu qilganman. Bu gazeta u paytlari “Lenin yo’li” edi, yozuv-chizuvga qiziqqan talaba borki, shu dargohga kirishni niyat qilar edi. Chunki u Samarqand viloyatidagi ko’plab yozuvchi-shoirlar uchun ijod maktabi, talay ijodkorlar uning bag’rida o’sib, katta o’zbek adabiyotiga yo’llanma olgan. To’rtinchi kursda paytim bir maqola yuborganman, shu maqola gazetada kattagina qilib bosilgan. Ichimda qanday g’o’dayganimni tasavvur qilavering! Gazetaning obro’si shunaqa baland edi-da.
— Bugun sizni Samarqand bilan qavm-qarindoshlar, ijodkorlar, bolalik va kamolot haqidagi xotiralardan tashqari yana nimalar bog’lab turadi?
— Sog’inch! Samarqandni sog’inaman, bolalikni sog’inaman. Borib Samarqandni kezib, bu sog’inchni bosib bo’lmaydi, talabalik davrimdagi Samarqandni ko’rgim keladi. Qirq yildan bu yog’iga Samarqand o’zgardi, qayta qurilib, go’zal bo’lib ketdi. Uning bugunini ko’rganimda ham o’sha qirq yil oldingi xotira-sog’inchlar yopirilib kelaveradi. Bu savolingiz javobi, yozsa, gazetaga sig’maydi shu qadar teran. Bolalik mavzuiga unda-bunda teginishga jur’at qlganman, yaqinda bir “Quroq” degan qissa bostirdim.
— Ahmad A’zam stsenariy muallifi bo’lgan “O’zi uylanmagan sovchi” seriali qayta-qayta efirga uzatilmoqda. Shu nomdagi kitob ham qo’lma-qo’l bo’lib ketgan. Gurung-roman tarixi haqida bilmoqchi edik. Mabodo bosh qahramonda sizdagi xislatlar mujassam emasmi?
— Xar qanday obraz, personajga yozuvchining ko’rgani, eshitgani yo o’z boshidan kechirgani, yoxud xayolidan o’tkazgani asos bo’ladi. Shu bois qahramonlar muallifdan uncha uzoqda bo’lmaydi. Lekin yozilgan narsada har bir qilig’i, hatti-harakati, gap so’zlari, fe’l-atvoridan nusxa olingan bo’lsa-da, bu aynan o’sha qahramonning o’zi bo’lib chiqmaydi. U – qahramon haqidagi yozuvchining tasavvuri. Yozuvchi o’zi haqida yozsa ham, masalan, avtobiografik asarida, o’zini ancha-muncha badiiy ishlov bergan tarzda gavdalantiradi. “O’zi uylanmagan sovchi”da, o’z boshimdan o’tkazgan voqea turtki bo’lgan, lekin boshqa qahramon, personajlarning ham hayotdan ayrim jihatlari olingan bo’lsa-da, qolgan jihatlari to’qima. To’rt-besh personaj boshdan-oyoq uydirma. Bu romanni teleserialga stsenariy sifatida boshladim, qarasam, dialoglar binoyidek chiqyapti, dialogga azaldan san’at deb qarayman, kuchimni sinab ko’rmoqchi bo’ldim.
– “O’zi uylanmagan sovchi” – hazil-mutoyiba, yumorga boy asar. Vaholanki, boshqa yozganlaringiz bir qadar “og’ir”, jiddiy tarzda “kashf etilgan”.
— Yumor, o’ylaymanki, shu haqda yozishyapti ham, hamma yozganlarimda bor. O’quvchiga o’zining zimistoni yetib ortadi, yozib uning ko’nglini battar qora qilish – adabiyotning vazifasi emas. Badiiy asar jinday bo’lsa-da yorug’lik berishi kerak. Men buni ataylab qilmayman, tabiatim shunday. Hozir o’ylasam, shukrki, faqat “O’zi uylanmgan sovchi”da emas, hamma asarlarimda nimadir erkinlik, bemalollik, o’zini Ollohning ixtiyoriga topshirib, yaxshilik kutish umidi bor ekan.
— Ochig’ini aytish kerak, agar hozir ham TVda ishlaganingizda bu kabi asarlar yozish uchun vaqtingiz bo’lmasdi. Qolaversa, yangi kitoblaringiz ham chop etilmasdi. TV nafaqat tomoshabinning, balki unda ishlayotganlarning ham vaqt o’g’risi bo’lsa kerak?
— Sakson oltinchi yildan ikki ming oltinchi yilgacha uch-to’rt hikoyani istisno qilsam, yoza olmadim. Tobim bo’lmay, ishdan bo’shab ketganimdan keyin ikki oycha, gapning rosti, qo’lim yozishdan chiqib ketdi, endi kunlarimni qanday kech qilaman deb ezilib yurdim. Bir zavq-shavqqa to’la, lekin yozishga hech imkon qoldirmaydigan talotumning ichidan chiqqan edim. TV faqat vaqtingizni emas, o’zingizni ham jismi joningiz bilan qo’shib, to’lig’ingizcha yutib yuboradi. Lekin kimdir bu sharafli yumushni qilishi kerak… faqat yozuvchi emas.
– Ahmad aka, siz gazeta, jurnallarda ham faoliyat yuritgansiz. O’tkir Hoshimov e’tirof etganidek, “gazeta yozuvchini toblaydi”mi yoki uni ma’lum ma’noda cheklab qo’yadimi?
— To’g’ri, toblaydi. Ammo yozuvchini me’yorigacha. Undan ko’pi iste’dodni hazm qilib yuboradi. Men talay tabiiy tug’ma iste’dodlarni bilaman. Ularning bilim miqyoslariga havasim keladi. Katta shoir, yozuvchi, munaqqid bo’lar edilar, ammo gazetaga fidoyilik, tahrirga shaydolik tufayli adabiy jarayonning markazida turib, ayni shu jarayondan chetda qolganlar. Tabiiyki, bundan jurnalist hamkasblarimiz istisno – jurnalistikada mahorat amali bilan o’sib boraveradi. To’rt-besh sohada qalam tebratishni iste’dod qirralari deymiz-u, lekin hamma qirraga birday kuch berilsa, bari birdek to’mtoqroq bo’lib qolishi ham bor.
— Muxlislarga keyingi yillarda chop etilgan kitoblaringiz haqida ma’lumot bersangiz.
— Ikki ming o’n, o’n birinchi yillari “O’zi uylanmagan sovchi”, “Ro’yo yoxud G’ulistonga safar”, “Hali hayot bor” kitoblarim chop etildi. Yigirma yil yoza olmaganlarim ko’nglimda yig’ilib qolgan ekan shekilli-da. To’rtinchi kitobni bosmaga topshirganman. Chiqishini kutyapman. Shu oylarda yozayotganim yana yarimta kitobga yetib qoldi. Lekin hozir ona tilimiz haqidagi maqolalar ustida o’tiribman, bular ham, xudo xohlasa, bir kichik kitob bo’lar.
— Ahmad A’zamning bir kuni… Hozir u qanday o’tmoqda?
— Odam hali bundan-da yaxshi kunlar keladi degan umid bilan yashashi kerak. Men Ollohning ko’rsatgan har kuniga shukr qilaman.
– Qizingiz Hulkarning “Qish sonatasi” serialini ingliz tilidan o’zbekchaga o’girganini bilamiz. U hozir nimalar bilan band? Farzandlardan yana qaysi biri ota izidan yurdi?
— Qizim inglizchani yaxshi biladi. “Oshin” seriali tarjimasiga iqtisodiyot universitetida birinchi kursda o’qiyotganda kirishgan edi. Fil`m yaponcha, bizga kelgan montaj varaqlari inglizcha edi. Keyin koreyscha “Qish sonatasi”, “Yoz ifori” seriallarini ham inglizcha montaj varaqlaridan o’girdi. Ammo o’zi iqtisodchi, universitetni bitirib o’zimizdagi bir xorijiy banqda ishladi. Hozir esa ikki o’g’ilchasi, kuyovimiz Hamrojon bilan Londonda, bir invest-kompaniyada. O’g’lim Ulug’bek ham “ingliz”. Qaerda ishlaydi desangiz, hozir Ulan-Batorda, ta’tilga kelib, oilasi bilan Yangon (M`yanmar – Birma)ga ketadi. U ham iqtisodchi, yozishga uquvi yaxshi, lekin bitta kasbni ushlagani ma’qul, meningcha. Ammo o’g’limning qizi, to’qqiz yoshli Muazzam, yozuvchining nevarasi-da, o’zicha hikoya, she’r mashq qiladi, menga internet – skaypdan o’qib beradi. Men ham xursand, u ham. Darvoqe, uning oyisi kelinimiz Nilufar ham “ingliz”. Farzandlarimizni shu tarzda bolaligidan kitobga, ijodga oshno qilish lozim, ulg’aygandan keyin qaysi kasbni tanlamasin, dunyobinligiga, baribir, ijod asos bo’ladi.
— O’zbek adabiyoti haqida. Isajon Sultonning “Baliq” hikoyasi xorijdagi mukofotga loyiq ko’rilgani, Abduqayum Yo’ldoshning “Puankare”si shov-shuvga aylangani… Yana nimalarni tilga olgan bo’lardingiz?
— Adabiyotimizning bir jihatidan umidlanaman – bugungi kunga kelib tubdan yangilanishi boshlanyapti. Siz aytgan misollar, Sobir O’nar, Luqmon Bo’rixon, Ulug’bek Hamdam asarlari… Nazar Eshonqulning “Go’r o’g’li” romani katta adabiyotimizning rivoj yo’nalishlarini belgilab beradi. O’ylantirayotgan, ya’ni sokin shov-shuv bo’layotgan asar! Adabiy til muammosi dolzarb bo’lib turgan bugungi kunda ustoz adib Erkin A’zamning “Shovqin” romani bosilishi – har jihatdan o’sib kelayotgan adabiy avlodga bir dars! Xudo umr bersa, bundan bu yog’iga shov-shuv asarlarni ko’p ko’ramiz.
— Samarqandga oxirgi marta qachon borgansiz va nima maqsadda?
— Oladigan muolajam Toshkent bilan bog’liq. Samarqandga besh yil borolmadim. Bultur yozda borib-kelishga, xudoga shukr, yo’l charchog’iga chidadim. Valibobo (Shayx Xudoydodi Valiy) qabristonida yotgan padari buzrukvorim, volidai muhtarama onam qabrlari ziyoratini o’tadim, boshlarida Qur’on tilovat qildim. Yelkamdagi yuk ozgina yengillashgandek bo’ldi. Shu oddiy qishlog’imizning oddiy ko’rinishlarini yana bir ko’rgim kelib yurar edi – ko’rdim, ko’kka burkangan bir tengsiz ma’vodek tuyuldi, ko’nglimni ochib yubordi, “Quroq” ustida bir yarim yildan beri ishlayotgan edim, shunga ham yo’l ochib berdi.
— “Zarafshon”ning 100 yilligi. Tilaklaringiz?
— Millatimizning buyuk o’tmishi va buyuk kelajagi haqida ko’p gapiramiz, millatning o’zini buyuk qiladigan omil esa tafakkur; tilini buyuk qila olmaydigan millat o’zini ham buyuk qilolmaydi. Shu yo’l yuki hammamizning zimmamizda. Gazeta ham afkor omma minbari, afkor omma ovozi sifatida yukkashimiz. Shu sharafli, yorqin yo’lda gazetamizning tolmasligini tilayman!
2013-yil 30-aprel
